Þjóðviljinn - 24.11.1989, Blaðsíða 27

Lýðræði í Evrópu
Við gerum ráð fyrir því að til sé
einskonar lágmarkssamkomulag
um lýðræði og hugsum þá fyrst og
fremst um möguleika manna á
frjálsu vali. Og gera menn fyrst af
öllu ráð fyrir almennum kosn-
ingarétti og málfrelsi og samtaka-
frelsi til að virkja hann og gera
hann marktækan.
Vinstrimenn og sósíalistar af
ýmsu tagi hafa ekki viljað nema
staðar við þessar kröfur eða for-
sendur. Menn hafa sagt sem svo,
að þetta væri ágætt en ekki nóg.
Pað þyrfti að dýpka lýðræðið,
færa það út, stækka það. Þá hafa
menn haft mestan hug við að
EIGN er VALD, að þeir sem
eiga fyrirtæki og ráða hverjir fá
atvinnu og hafa tök á fjölmiðlum,
þeir hafi forréttindi sem skekki
lýðræðið.
Út í ógöngur
Þessi skynsamlega gagnrýni
hefur leitt marga góða sósíalista í
vissar ógöngur. Menn höfðu
margir hverjir svo sterklega hug-
ann við það, að kapítalisminn
setti skekkju í lýðræðið, að menn
fóru að hugsa sem svo, að það
hlyti alltaf að vera spor til fram-
fara ef hægt væri að losna við kap-
ítalistana. Þaö er ekki sístí þessu,
sem má greina skýringu á því
hvers vegna menn bundu tiltölu-
lega lengi vonir um að alræði
flokksins í Sovétríkjunum og
víðar gæti - þrátt fyrir það að
þetta fyrirkomulag þýddi afnám
málfrelsis og samtakafrelsis -
samt sem áður verið einskonar
jákvætt bráðabirgðaástand sem
mundi svo enda síðar meir í ein-
hverju sannara og betra lýðræði
en menn hefðu áður þekkt. Úr
öllu saman varð einskonar
nauðhyggja sem margir tóku
mark á: það gæti verið söguleg
nauðsyn að fórna ýmsum lýðræð-
islegum réttindum til að fá sósíal-
ismann sem allan vanda mundi
leysa í fyllingu tímans.
Trúin á
áætlunina miklu
Ég leyfi mér að vona að sem
flestir þeirra sem hér eru staddir
viti að þetta var villukenning og
blindgata. Og vonandi hafi þeir
ekki áttað sig síðar en t.d. 1968
þegar Dubcek og félagar reyndu
að breyta kerfinu að ofan og
koma í Tékkóslóvakíu á „sósíal-
isma með mennsku yfirbragði"
eins og það hét. Langflestir sósí-
alistar hafa a.m.k. síðan þá talið
eðlilegt og nauðsynlegt að and-
mæla valdníðslu og
mannréttindabrotum í Austur-
Evrópu og Sovétríkjunum. En
hjá nokkrum lifði samt lengur
viss trú á að miðstýrður áætlan-
abúskapur þessara ríkja væri,
hvað sem tautaði, kannski dug-
andi svar við sóun og óráðsíu
kapítalískrar samkeppni, við til-
búning og fullnægingu gerviþarfa
osfrv.
Samvaxnir
tvíburar
Sjálf þróun mála í Austur-
Evrópu hefur svo sýnt fram á
það, að flokksræðið og altæk
miðstýring efnahagslífsins eru
tvíburar og leiða samtengdir til
stöðnunar og hnignunar. 1 þeim
breytingum sem þar gerast er það
ekki síst merkilegt, að það er
efnahagskefið, miðstýringin, sem
gefur sig fyrst - flokksræðið hryn-
ur á eftir. Það er þetta sem gerist
einna skýrast í Ungverjalandi. í
Kína verður afturhvarf til fyrri
valdníðslu - m.a. vegna þess að
stjórn efnahagslífsins var breytt
og upp tekið blandað hagkerfi án
þess að nokkru væri breytt um
stöðu Kommúnistaflokksins. En
eins og Gorbatsjov Sovétforseti
sagði Kínverjum skömmu áður
en til blóðbaðsins kom á Torgi
hins himneska friðar, þá verður
þetta tvennt að fara saman, ann-
ars mun illa fara.
Endurheimt
lýðræðis
Ég ætla ekki að fara að rekja
hér alkunna atburði úr Póllandi,
Ungverjalandi, DDR eða So-
vétrikjunum sjálfum. Við vitum
öll að grundvallaratriði í póli-
tískri uppbyggingu þessara ríkja
hefurboriðuppásker-ogáégþá
við stjórnarskrárbundið forystu-
hlutverk kommúnistaflokksins
og miðstýringu allrar fram-
leiðslu. Það sem menn eru að
gera þar núna er ekki að búa til
neitt sem kalla má „betra" lýð-
ræði en áður var á dagskrá og
vinstrimenn hafa sumir haft
áhuga á. Þar er blátt áfram verið
að endurheimta hefðbundið lýð-
ræði með marktækum kosninga-
rétti og málfrelsi.
Þessi þróun er nauðsynleg og
gleðileg blátt áfram vegna þess að
án hennar hefðu lífskjör versnað
enn og mannréttindabrotum
gegn öllum sem öðruvísi hugsað
fjöigað, og áfram hefði verið
hægt að nota austantjaldsreynsl-
una til að fæla fólk frá sósíalísk-
um viðhorfum (vegna þess að þar
eystra sögðust menn hafa eignast
hinn eina „raunverulega sósíal-
isma“). En við skulum líka átta
okkur á því að þessi þróun er tví-
sýn um margt. Ékki aðeins vegna
þess að hún getur haft í för með
sér einskonar hægrisveiflu. Sumir
halda að nú muni fólkið í Austur-
Evrópu taka sig til og búa til al-
mennilegan sósíalisma úr því það
er laust við flokksræðið. Og ein-
hver áhugi á því er t.d. í Austur-
Þýskalandi. Én því miður: þessi
viðleitni á mjög undir högg að
sækja. Þetta hefði verið hægt að
reyna í Tékkóslóvakíu 1968,
Tékkar voru enn inn á þeim
brautum. En þá og síðan hefur
svo mörgu verið spillt, fólkið er
orðið hundleitt á vélrænu lofi um
afleitar stjórnir sem alltaf þóttust
vera að framkvæma sósíalismann
meðan munur á orðum og gjörð-
um fór vaxandi. í gagnsefjun sem
af valdseinokuninni leiðir munu
þeir eiga erfitt uppdráttar sem
segja: nú skulum við gera gott úr
sósíalismanum. En þeir gætu
kannski átt betri möguleika í ann-
arri lotu (ekki í fyrstu opnu kosn-
ingunum heldur þarnæstu).
Þjóóernamál
Þessi þróun í Austur-Evrópu
er líka tvísýn vegna þess að hún
ber ekki og mun ekki bera
skjótan efnahagslegan árangur.
Það ber öllum saman um kjör al-
mennings muni versna áður en
þau gæti skánað. Og ef á þeim
biðtíma verður alvarlegur
skortur á lífsnauðsynjum, þá geta
orðið sprengingar í þessum ríkj-
um, ekki síst út af þjóðernamál-
um í Sovétríkjunum og afleiðing-
arnar ef slíkri sprengingu eru
ófyrirsjáanlegar.
Vel á minnst: þjóðernamál í
Sovétríkjunum. Oll höfum við
fagnað viðleitni einstakra lýð-
velda - ekki síst Eistlendinga,
Letta og Litháa, til að taka sín
mál í eigin hendur. Þarna er
vissulega um dýpkun lýðræðis að
ræða í þeim skilningi að lýðræðis-
þróun feli í sér aukið sjálfsforræði
þjóða. En við skulum gefa gaum
að því, þegar borin er saman þró-
un í austri og vestri, að þessi sjál-
fræðisviðleitni Eystrasaltsland-
anna gengur lengra í átt til sjálfs-
ákvörðunarréttar en nú fer að
tíðkast í aðildarríkjum Evrópu-
bandalagsins. Stjórnir þessara
sovétlýðvelda banna til dæmis
frjálsan aðflutning vinnuafls
(vegna þess að þau vilja ekki að
rússneskumælandi fólki fjölgi
meira en orðið er). Þau taka sér
einnig neitunarvald gegn því að
reist séu ný iðnfyrirtæki sem ekki
samræmist pólitískum sjálfræðis-
vilja þeirra.
í Vestur-Evrópu
Snúum okkur í stuttu máli að
Vestur-Evrópu
Þar ganga menn að þeirri
gömlu og sígildu lýðræðisformúlu
vísri sem áður var á minnst: mál-
frelsi, samtakafrelsi, kosninga-
réttur. Enginn efast um að þessi
réttindi standa nokkuð traustum
fótum í samtíðinni. En spurt er:
hvert skal héðan haldið? Getur
það verið á dagskrá að bæta þetta
lýðræði - með auknu sjálfsfor-
ræði þjóða og minnihlutahópa,
auknu umboði almannasamtaka,
atvinnulýðræði, aðgerðum til að
koma í veg fyrir einokun í fjöl-
miðlaheiminum og fleiru? En allt
þetta hafa verið áhugamál
vinstrisinna lengi.
Það verður að segjast eins og
er: þessir hlutir eru ekki mikið á
dagskrá. Evrópuumræðan hefur
mest stjórnast af rekstrarþörfum
fyrirtækja, samkeppnisstöðu evr-
ópskra stórfyrirtækja gagnvart
Bandaríkjunum og Japan og þar
frameftir götum. Þessar þarfir
hafa haft forgang - m. a. með þró-
un þess yfirþjóðlega valds í Évr-
ópubandalaginu sem eiginlega
gerir ráð fyrir rýrnun lýðræðis á
ýmsum sviðum. Ekki síst rýrnun
sjálfsákvörðunarréttar þjóða.
Fyrirtækin fá frelsi til að flytja til
, peninga - það sama frelsi gerir
I svo einstökum ríkjum erfiðara
| fyrir en áður að reka eigin pólitík
I ípeningamálum. í Evrópubanda-
laginu er unnið að því að sam-
ræma alla skapa hluti - til dæmis
vinnulöggjöf, lög um mengunar-
| varnir og fleira. Þessi samræming
getur verið nokkur réttarbót í
vissum hlutum Suður-Evrópu en
hún getur lamað verklýðshreyf-
ingu í álfunni norðanverðri og
rýrt rétt hennar. Uún getur kom-
ið í veg fyrir að ríki eða héruð taki
sér visst frumkvæði í umhverf-
ismálum á þeim forsendum að
þar sé verið að brjóta almennar
reglur um frelsi í viðskiptum.
(Dæmi um þetta eru þegar fyrir
hendi).
Viss
nauðhyggja
Samfara þessu þróast einskon-
ar nauðhyggj a sem á sér hliðstæð-
ur við þá nauðhyggju sem menn
notuðu áður til að réttlæta margt í
Austur-Evrópu. Þar var gengið á
sjálfsákvörðunarrétt þjóða í
nafni hinnar sælu kommúnisku
framtíðar allsnægtanna. Nú er
gengið á sjálfsákvörðunarrétt
þjóða í Vestur-Evrópu í nafni
hinna samræmdu allsnægta
markaðsbúskaparins. Munurinn
er sá að í fyrra dæminu var einatt
beitt vopnuðu valdi, en í hinu
síðara hinu ósýnilega valdi fjár-
magnsins.
Evrópuþróunin hefur náttúr-
lega gert talsverðan usla hjá
vinstrimönnum í Evrópu. Al-
gengt mynstur er það, að verka-
lýðsflokkar ýmiskonar voru fyrst
fullir tortryggni gegn Evrópu
auðhringanna. Síðar hafa þeir -
nauðugir eða vilj ugir - í EB lönd-
unum sjálfum að minnsta kosti,
gerst virkir í Evrópumálum og þá
náttúriega með það fyrir augum
að reyna að hafa sem mest áhrif á
félagsmálapakkana sem settir eru
saman í Brussel. Maður hefur hér
og þar, til dæmis hjá ítölskum
kommúnistum, séð röksemda-
færslu á þessa leið: fyrst kapítalið
leikur lausum hala yfir landamæri
Evrópu, þá verðum við vinstri-
menn að samstilla okkar pólitík
yfir landamærin líka. Þetta er
ósköp eðlilegt - ekki síst vegna
þess að hjá þjóðum sem telja
nokkra tugi miljóna (ítalir,
Frakkar) eru áhyggjur af þjóð-
legri menningu og tungu allt aðr-
ar en til dæmis hjá okkur. Upp úr
öllu saman skoðum við svo ýmsar
þverstæður eins og þær, að Bret-
ar fóru inn í EB fyrir frumkvæði
fhaldsins og í andstöðu Verka-
mannaflokksins. Nú er Verka-
mannaflokkurinn hinsvegar orð-
inn evrópusinnaðri en Margaret
Thatcher sem hefur uppi fyrir-
vara um breska sérstöðu á mörg-
um sviðum.
Að lokum þetta: við erum á
undarlegum tímamótum. Lýð-
ræðið er að eflast í Austur- Evr-
ópu og það er að nokkru leyti að
rýma í Vestur-Evrópu um leið og
öll álfan eins og stefnir að ein-
hverri pólitískri miðju með
blöndu úr kapítalískum mark-
aðsbúskap og velferðarríki, sem
sósíalskar hreyfingar hafa mótað.
f þessari þróun leynast heillandi
möguleikar jafnt sem gildrur var-
hugaverðar - ekki síst fyrir þjóð
sem verður að hafa sérstakar
áhyggjur af smæð sinni.
(Innlegg í umræðu um Evrópumál á
Inndsfundi Alþýðubandalagsins)
HELGARPISTILL
ÁRNI
BERGMANN

Föstudagur 24. nóvember 1989 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 27