Þjóðviljinn - 24.11.1989, Blaðsíða 24

„Endurreisn Þjóðleikhússins"
Byggingarnefnd sem Svavar
Gestsson menntamálaráðherra
skipaði í vetur sem leið til að
vinna tillögur um endurreisn
aðalbyggingar Þjóðleikhússins
hefur nú skilað áliti sínu, sam-
hijóða niðurstöðu. E-4.1 er hún
kölluð og vísar til þess að sex
kostir sem húsameistari ríkisins
vann fyrir nefndina voru skoðað-
ir. Sem kunnugt er af fréttum í
fjölmiðlum á liðinni viku hefur
tillaga nefndarinnar þegar vakið
nokkrar ýfingar. Húsafriðunar-
nefnd hefur lagst gegn henni,
arkitektar eru uggandi, í blaða-
fréttum hefur mátt greina and-
stöðutiihneigingu. Þetta er allt
gott og blessað ef það verður,
leiðir til málefnalegrar umræðu
um gerð og eðli nefndarálitsins.
Tillögur af þessu tagi eru hinsveg-
ar flóknar. Þær verður að útskýra
á greinargóðan og hlutlægan
máta. Til þess þarf nákvæma
skoðun og er vonandi að sjón-
varpsstöðvarnar tvær sjái ástæðu
til að gera þessu máii skil, fáir
miðlar eru jafn hentugir til tæm-
andi úttektar á tiliögum af þessu
tagi og sjónvarp.
Við skoðun á tillögum nefndar
kemur í ljós að hún hefur skoðað
nokkra kosti í umfangsmiklum
endurbótum á húsinu enda er
verkefnið stórt:
Húsið þarfnast kostnaðar-
samra viðgerða vegna slits og
ónógs viðhalds. í þeim áfanga
sem nú er til umræðu beinast þær
viðgerðir einvörðungu að að-
stöðu áhorfenda.
Samfara þeim viðgerðum verð-
ur að samræma húsið nýjum regl-
um og stöðlum um öryggi. Þessi
tvö atriði duga ein sér til þess að
húsinu verður að loka og kosta
miklu fé til viðgerða og endur-
bóta. Um mikilvægi þessa hljóta
ailir að vera sammála.
Byggja verður aðstöðu fyrir
fatlaða við húsið svo þeir eigi
sama aðgang að því og aðrir.
Enginn deilir um nauðsyn þessa
manréttindamáls.
Með tilliti til sögulegs gildis
hússins sem listaverks og höf-
undarverks Guðjóns Samúels-
sonar, verður að hafa í heiðri stíl
hússins og útlit. Nógu mörg ömu-
rleg dæmi mætti tína til um hvern-
ig við höfum eyðilagt fagrar bygg-
ingar að utan sem innan fyrr og
síðar. Er það í raun gleðilegt að
Langskurðarmynd af stóra salnum. Nýr halli á sal og nýjar svalir. Ný Ijósará ofan við svið sem færist fram þá
sýning hefst. Bætt Ijósaaðstaða á miðjum salarvegg. Lyftur í gryfju framan við sviðið.
skyndilega skuli menn vakna til
vitundar að í þeim efnum skuli
aðgát höfð.
Þá er nefndinni falið að bæta
aðstöðu í húsinu til leiklistar-
flutnings og hafa menn þá eink-
um í huga lýsingu og hljóðflutn-
ing. Hér er erindi nefndarinnar
farið að færast nær sviðinu og
veldur því að í tillögu E-4.1 er
lögð til veruleg breyting á öllu
áhorfendarýminu, göngum, að-
komu og í raun eðli salar og sviðs.
Þjóðleikhúsið er í rauninni af
frekar fornri gerð leikhúsa. Það
sækir formgerð sína í ítalska
leikhúsið sem var með flötu
áhorfendasvæði næst við sviðið,
fyrir aftan það upphækkun og
svalir eða stúkur til hliðanna.
Leiksvæðið var byggt fram í sal-
inn, en aftan við það var rammi
og bakvið hann svið sem var eink-
um notað til að skapa falska dýpt-
arsýn. Leikmyndin var öll á flek-
um og máluð eins og málverk.
Flekarnir komu upp úr gólfinu,
niður úr turninum eða frá hlið-
um. Bakvið rammann var lítið
leikið. Á framsviðinu var nóg
pláss til þess. Leikmunir voru litl-
ir og þær þrívíðu leikmyndir sem
tíðkast í dag voru ekki til. Með
framþróun í tækni færðist leikur-
inn inn í rammann og framsviðið
styttist, dróst að rammanum og
féll loks alveg inní hann: ramma-
sviðið var orðið til í þeirri mynd
sem við þekkjum það.
Svið Þjóðleikhússins og salur
eru þeirrar gerðar. Framsviðið er
grunnt og allar sjónlínur í húsinu
miðast við rammann sjálfan. 'Ef
leikari situr á sviðsbrúninni sést
hann ekki allsstaðar úr salnum.
Það er rýmið inni á sviðinu, innan
við rammann sem gildir. Raunar
má segja að það sé gullin regla í
húsum af þessari gerð að fara
ekki fram fyrir rammann, brenni-
punktur sviðsins er rétt innan við
hann fyrir miðju. Öll hreyfing til
hliðanna og langt inn eftir sviðs-
rýminu er erfið og illsjáanleg úr
ákveðnum sætum í salnum.
Það er þessi rammi sem bygg-
ingarnefndin leggur til að verði
rofinn með óbeinum hætti og nýt-
ur til þess stuðnings starfsmanna
hússins að því er virðist. Og rétt
eins og menn segja A þá verður B
að fylgja. í tillögunni er lagt til að
sviðið verði byggt fram í salinn
um einn og hálfan meter og um
leið verður að gerbreyta öllu
áhorfendarýminu: aukahallann á
salargólfinu og breyta svölunum
eða sameina þær í einar svalir. Og
í framhaldi breyta öllu í anddyri
þannig að áhorfendur eigi greiða
leið á svalimar.
Það skal tekið fram strax að ég
hef fulla trú á að byggingarnefnd-
in og hönnuðir hennar virði stfl
Guðjóns Samúelssonar. Einnig
skal tekið fram að tillaga E-4.1 er
vel útfærð lausn í endurbótum á
húsinu ef menn fallast á forsendu
hennar. Skoðum aðeins rök-
semdir þess að framsviðið stækki
fram í salinn.
Stærsta röksemdin er betra
samband leikarans og áhorfenda,
því nær sem áhorfandinn er at-
burðum á sviðinu komist hann í
betra samband, „intimitet“ eða
nálægð við listina. Leikhúsfræði-
legur ráðgjafi sem byggingar-
nefndin hefur kallað sér til að-
stoðar, Miklos Ölveczy, kemst
svo að orði í áliti sínu og fellir þar
dóm um Þjóðleikhúsið eins og
það er nú: „Nútímaleikhús stend-
ur og fellur með nálægð salar og
sviðs. í þessu samhengi merkir
nálægð innileik í sambandi
leikara við áhorfendur sína. Ef
sambandið er slæmt leitast leikar-
ar við að hafa leik sinn stærri í
sniðum, ræða þeirra verður
óeðlileg, hreyfingarnar stórar,
allt til þess að ná til
áhorfenda.“ ★ Hér þykir mér
Miklos rasa nokkuð að niður-
stöðu.
í fyrsta lagi má ætla að stór
hluti af verkefnum Þjóðleikhúss-
ins verði ekki þess eðlis að þau
Biddi Bjöss heima í Eyjum
Björn Th. Björnsson
Sandgreifarnir
Mál og menning 1989
í þessari bók segir Björn Th.
Björnsson frá því, hvemig það
var að vera strákur í
Vestmannaeyjum snemma á
fjórða áratugi aldarinnar. Inn í
söguheiminn slæðist sitthvað úr
átakasögu þess tíma, þegar bols-
ar slógust við íhaldið af mikilli
hörku og hleyptu upp fótbolta-
leik við Þjóðverja undir kröfum
um frelsi til handa kommúnista-
foringjanum Thálman. En það er
ekki ætlun höfundar að fara langt
út í þá sálma. Né heldur lýsingu á
staðnum og hans hagrænu landa- ,
fræði, né heldur er sett á langar
tölur um forfeður og fjölskyldu.
Lesandinn er staddur í miðjum
strákaheimi og þar er hann. í
söfnunaráráttu stráka og kyn-
ferðislegu fitli, í fótboltafélagi og
brennuhasar og í siðferðilegum
vandamálum: það á að segja satt
en það hefur aldrei verið ljótt að
stela í brennu. Það er ljótt að
blóta - nema til að æfa sig.
Það er einn sjarmi þessarar
geðslegu bókar, að lesandinn veit
bæði af sérleika þessa íslenska
strákaheims, lit hans og línu og
ilmi, og man um leið eftir alþjóð-
Björn Th. Björnsson
*
2
ÁRNI BERGMANN
legum einkennum hans og skír-
skotunum. Einhverju sinni er
höfundur, sem þá hét Biddi
Bjöss, setur í betrunarvinnu fyrir
að hafa selt áfengi óvart. En þá
fer alveg eins fyrir honum og
Tom Sawyer sem átti að kalka
skíðgarð í sígildri sögu Marks
Twains - refsingin snýst í upp-
hefð og öfundarefni fyrir aðra
stráka. Enda fær Biddi að valsa
um bæinn með mælistengur og
aðrar græjur frá verkfræðingi
sem hann á að vera innan handar
„sumarið góða“ í betrunarvinn-
unni.
Þessi bók er á þann veg skrifuð,
að sagt er heldur færra en fleira,
en því sem við heyrum er vel til
skila haldið með stfl sem ein-
kennist af örlítið háðskri vinsemd
við tilveruna og veröld sem var,
með málfari sem brúar skemmti-
lega bilið á milli sögumanns í
okkar tíma og stráksins sem var.
Sem fyrr segir hljótum við að
kannast við margt í frásögninni af
hliðstæðum sem orðið hafa í ótal
öðrum plássum (strákar eru alltaf
strákar) - síður þó það sem aðrir
minningahöfundar sneiða heldur
hjá. Eins ogt.d. þegar fótboltafé-
lagið Álftin hefur Hillan hug á að
safna sér fyrir barnsmíðatilraun
með stelpunni Siggu,en uppgötv-
ar í staðinn f reistingar sj álfsfró-
unarinnar. Það er reyndar vel
með það farið að með þeirri iðju
hnignar samfélagi stráka - „það
var bara ekkert eins gaman og
það var áður“, kynhvatarpúkinn
rekur hvern í sitt horn.
Það eru líka ágætar og spar-
samar mannlýsingar í bókinni -
og verður sú eftirminnilegust sem
bregður upp í stuttri sögu mynd
af föður sögumanns, sem var einn
þeirra sem „gorta af því sem þeir
ekki geta, en eigna sér aldrei
heiður af því sem þeir gera best“.'
Það segir ekki mikið meira um
Baldvin Björnsson en fyrir kemst
á þessum fjórum síðum um „Den
gale Guldsmed“ 7 en það er heil-
mikið fyrir því. Árni Bergmann
krefjist þeirrar nálægðar sem
hann telur nauðsynlega í nútíma
leikhúsi: ekki ballettar, ekki óp-
erur, ekki söngleikir, ekki sýn-
ingar sem krefjast stórra sviðs-
mynda vegna dýptar sviðsins,
ekki sá hluti af sígildum viðfangs-
efnum leikhússins sem byggist á
„retorik“ eða ræðu s.s. Shakesp-
eare - hann virðist mér einblína á
næsta takmarkaðan flokk þeirra
verkefna sem Þjóðleikhúsið kann
að sinna og jafnvel þótt rök hans
séu þar fullgild, þá eru stærðar-
hlutföll salarins slík að nálægðin
getur aldrei orðið mikil. Jafnvel í
nýjum sal Borgarleikhússins sem
er byggður umhverfis þetta prins-
ipp er fjarlægðin orðin of mikil
fyrir verulega nákomna reynslu.
Ef salur Þjóðleikhússins væri
helmingi minni væru rök hans
afar skynsamleg. Mér sýnist í
orðum hans mega greina Iang-
vinna von leikhúsfólks hér á landi
að eignast sæmilega búna leiksali
fyrir minni „intimar" sýningar.
Og eins og menn segja A og B,
þá fylgir næsti bókstafur: ef fram-
sviðið á að verða sá gullni fern-
ingur sem þungamiðja salarins
hvílir á, þá hefur það í för með sér
algera byltingu á sviðsbúnaði
hússins. Hringsviðið hefur tapað
hlutverki sínu - það er of langt frá
áhorfendum. Fyrirhugaðar um-
bætur á hliðarsviðum, sem eru
nánast engin í dag, kalla á nýjan
flutningsmáta á leikmyndum
fram á aðalleiksvæðið framan við
rammann, rennibrautir sem
flytja heilar leikmyndir úr botni
sviðsins eða frá hliðum fram á
sviðið, því ekki er hægt að koma
sviðsbreytingum fram á annan
hátt.
Nú vil ég ekki að menn skilji
orð mín á þann veg að ég leggist
alfarið gegn þeirri tillögu sem hér
er komin fram. Ég vil aðeins að
menn meti til hlítar forsendur
hennar og spyrji sjálfa sig um leið
hvort þeir hafi ekki kennt ná-
lægðar við list Þjóðleikhússins
undanfarna áratugi? Eins vil ég
spyrja listamenn hússins hvort til-
finning þeirra um ónógt samband
við áhorfendur eigi sér ekki aðrar
forsendur en rammasviðið sem
þeir leika í: fámennan sal, verk-
efnin, misgengi í tækni innan
hópsins, ónóga umræðu og þjálf-
un í raddbeitingu.
Sannleikurinn er nefnilega sá
að þótt margar tilraunir hafi verið
gerðar á undanförnum áratugum
til að losa sig við rammann, sækja
fram í salinn, hvort sem hann er
vænglaga áhorfendasvæði eða
flangur, meðhallandi gólfi, sam-
i felldum svölum eða yfirbyggð-
I um, þá verður leikhúsi af þessari
gerð ekki breytt. Kunni menn að
kjósa breytingu verður að byggja
á nýjum formum: skeifu eða
hring, af nógum leikhúsformum
er að taka sem bjóða uppá spenn-
andi hluti í vinnu og upplifun.
Núna erum við stödd á vendi-
punkti og tíminn er naumur til
umræðu. En því aðeins að hún
fari fram geta ráðamenn, leikhús-
fólk og almenningur áttað sig á
hvað er í vændum, hverjir kostir
fyrirhugaðra breytinga á grund-
velli tillögu E-4.1 eru hverjir gall-
arnir. Mikilvægast er að heyra frá
leikurum og leikstjórum Þjóð-
leikhússins sem hafa verið fámál-
ugir á opinbrum vettvangi um
þetta mikilvæga mál. Lát heyra.
★ „Den moderna dramtiska teat-
ern, .. , stár og faller med, om
teaterrummet er intimt eller ej. I
detta sammenhang ár intimiteten
ett uttryck for kontaktens intens-
itet mellem skádespelarna og sin
publik. Om denna kontakt ar dá-
lig, försökar skádespelarna att
spela mer spektakulárt, deres tal
blir mindre naturligt, rörelserne
blir for vida, allt för att kunna ná
ut till publiken." (Úr nefndaráliti
Ölveczky).
Páll Baldvin Baldvinsson
24 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ