Þjóðviljinn - 10.08.1990, Side 9
Það er nú Ijóst að þær ákvarðanir sem teknar voru við gerð fjárlaga fyrir árið 1989 um
hækkun skatta og aðhald að útgjötdum ríkisjsóðs voru höfuðatriði í þessari efna-
hagsstefnu. Án þeirra eru litlar líkur til þess að tekist hefði að lækka raungengi án
verðbólgusprengingar á árinu 1989 og raunvextir hefðu ekki lækkað eins mikið óg
raun varð á.
Skiptar skoðanir hafa verið um
það að undanförnu í hverju
árangurinn í efnahagsmálum fel-
ist og hverju, eða jafnvel hverj-
um, hann sé að þakka. Sumir
vilja halda því fram að árangur-
inn sé fremur lítill, þar sem lífs-
kjör alls almennings hafi ekki
batnað sem neinu nemi enn sem
komið er. Aðrir telja árangurinn
verulegan, sem birtist m.a. í
mikilli lækkun verðbólgunnar, en
að hann sé fyrst og fremst að
þakka þeim sem gerðu kjara-
samninga á almennum vinnum-
arkaði í vetur. Talsmenn ríkis-
stjórnarinnar halda því hins veg-
ar gjarnan fram að efnahags-
stefna stjórnarinnar hafi verið
búin að skapa forsendur fyrir
kjarasamningum af því tagi sem
gerðir voru í vetur, um leið og
þeir lofa aðila samninganna fyrir
að hafa nýtt þetta tækifæri til
fullnustu.
Að mínu mati byggist árangur-
inn í efnahagsmálum að undan-
förnu fyrst og fremst á árang-
ursríkari hagstjórn á samdrátt-
artímum en áður eru dæmi um
hér á landi. Það er hins vegar ekki
enn um að ræða markverðan
efnahagsbata í þeirri merkingu
að um verulegan hagvöxt og
batnandi lífskjör sé að ræða,
enda verður aukning þjóðar-
tekna lítil í ár þrátt fyrir hækk-
andi fiskverð á erlendum mörk-
uðum þar sem nauðsynlegt var að
draga úr aflaheimildum frá því í
fyrra og blikur eru nú á lofti
vegna hækkandi olíuverðs.
Árangurinn í efnahagsmálum
birtist því í lækkandi verðbólgu,
minni viðskiptahalla við útlönd,
almennri jafnvægis- og stöðug-
leikaþróun í efnahags- og pening-
amálum, fremur en í batnandi
lífskjörum. Þessi árangur leggur
hins vegar betri grunn að varan-
legum lífskjarabata í framtíðinni
en oft áður.
íslenskur
samdráttur
Það kann að virðast lítið
merkilegt að beita árangursríkri
hagstjórn á samdráttartímum.
Það hefur þó oft reynst þrautin
þyngri, sem sést best á því að
verðbólga og viðskiptahalli hafa
að jafnaði vaxið á slíkum tímum.
Samdráttartímar eftirstríðsár-
anna á íslandi hafa yfirleitt átt
rætur að rekja til þess að tekjur
þjóðarinnar hafa rýrnað vegna
versnandi viðskiptakjara eða
minnkandi afla. Samdrættirnir
hafa því ekki stafað af ónógri inn-
lendri eftirspurn, t.d. vegna
skyndilegrar aukningar í sparn-
aði, minni fjárfestingar eða minni
opinberra umsvifa. Slíkum sam-
drætti er hægt að mæta með að-
gerðum sem örva innlenda eftir-
spurn, svo sem með lækkun
skatta, aukningu ríkisútgjalda
eða lækkun vaxta.
Frumorsök samdráttartíma-
bila á íslandi hefur því yfirleitt
verið minnkun útflutningstekna
og þjóðartekna fremur en
minnkun þjóðarútgjalda. Við-
brögð við samdrætti af þessu tagi
ættu fyrst og fremst að felast í því
að aðlaga þjóðarútgjöld að var-
anlegri lækkun þjóðartekna ann-
ars vegar og hins vegar í því að
skjóta nýjum rótum undir
aukningu þjóðartekna bæði með
nýjum atvinnugreinum og skipu-
lagsbreytingum í hefðbundnum
atvinnugreinum.
Aðlögun þjóðaraútgjalda að
lægri þjóðartekjum getur gerst
með ýmsum hætti, svo sem með
hækkun skatta og samdrætti
ríkisútgjalda. Hins vegar hefur
lækkun raungengis krónunnar að
jafnaði verið einn mikilvægasti
liðurinn í þessari aðlögun, þar
sem hún hefur þríþætta verkun,
þ.e. bætir stöðu útflutnings- og
samkeppnisgreina, einkum sjáv-
arútvegsins, gerir innflutning
hlutfallslega dýrari og lækkar
rauntekjur. Þetta veldur því að
þjóðarútgjöld minnka og inn-
flutningur dregst saman á sama
tíma og útflutningur eykst vegna
betri stöðu útflutningsgreina.
Viðskiptahalli við útlönd
minnkar því smám saman, en
hann eykst að jafnaði verulega í
upphafi samdráttarins. Vanda-
málið í þessu sambandi er hins
vegar tvíþætt, þ.e. að lækkun
raungengis krónunnar getur haft
í för með sér töluverða aukningu
verðbólgu og um leið dregið úr
hvata til skipulagsbreytinga.
Þetta gerðist í minna mæli í nýaf-
stöðnum samdrætti en oft áður og
það er mikilvægt að skilja af
hverju.
Aðstæður
haustið 1988
Til að skilja betur þann árang-
ur sem náðst hefur er rétt að rifja
upp hvemig aðstæður voru hér í
efnahagsmálum haustið 1988,
þegar ríkisstjórn Þorsteins Páls-
sonar féll og Alþýðubandalagið
gekk inn í ríkisstjórn, en þá blasti
við stöðvun helstu útflutningsat-
vinnuvega og spáð fjöldaatvinnu-
leysi meira en þekkst hefur á lýð-
veldistímanum. Segja má að
þessi illvíga kreppa sem kom í
kjölfarið á nokkurra ára sam-
felldu góðæri hafi átt sér þríþætt-
ar rætur.
- í fyrsta lagi hefðbundinn
vextir útlána. Mistökin í geng-
ismálum voru nánast afleiðing af
mistökunum í ríkisfjármálum og
peningamálum, þar sem þenslan
gróf undan fastgengisstefnunni
og olli verulegri hækkun raun-
gengis krónunnar.
Þessi þrennu og samtengduj
mistök í hagstjórninni 1986-1988
gerðu það að verkum að fyrir-
tækin klemmdust á milli hækk-
andi raungengis annars vegar og
hækkandi raunvaxta hins vegar.
Eigið fé fyrirtækjanna fuðraði
upp, og þegar minniháttar ytri
áföll riðu yfir á árinu 1988, eftir
eitthvert mesta góðæri í sögu
landsins, komst allt á stöðvun-
arpunkt. Þetta er athyglisvert í
ljósi þess að aflasamdráttur varð
ekki nema 1% 1988 og rýmun
viðskiptakjara varð vel innan við
1%.
Stefnan
í ef nahagsmálum
Eftir að horfið var frá niður-
færsluleið haustið 1988 var tekist
á um tvær stefnur í efna-
hagsmálum. Fyrri leiðin var sú
sem Sjálfstæðisflokkurinn lagði
til og fólst í verulegri gengisfell-
ingu og aðgerðum í ríkisfjármál-
um sem hefðu þegar öllu er á
botninn hvolft aukið halla ríkis-
sjóðs. Það er ekki útilokað að
þessi leið hefði bætt stöðu at-
vinnuveganna og þannig ráðist að
Sú leið sem ríkisstjórnin valdi
haustið 1988 fólst í því að skapa
forsendur fyrir varanlegri Iækkun
raungengis og raunvaxta, án þess
að verðbólga færi úr böndunum,
með aðhaldsaðgerðum ríkis-
fjármálum og með því að eyða
ekki of fljótt hvatanum til skipu-
lagsbreytinga og hagræðingar í
atvinnurekstrinum á vegum hans
sjálfs. Þessi leið krafðist hins veg-
ar tímabundinna millifærslna til
útflutningsatvinnuveganna og
umfangsmikilla skuldbreytinga.
Það er nú ljóst að þær ákvarð-
anir sem teknar voru við gerð
fjárlaga fyrir árið 1989 um hækk-
un skatta og aðhald að útgjöldum
ríkissjóðs voru höfuðatriði í þess-
ari efnahagsstefnu. Án þeirra eru
litlar líkur til að tekist hefði að
lækka raungengi án verðbólgu-
sprengingar á árinu 1989 og raun-
vextir hefðu ekki lækkað eins
mikið og raun varð á. Stefnan í
ríkisfjármálum hafði þann til-
gang að draga úr innlendri eftir-
spurn með auknum sköttum og
minni hallarekstri ríkissjóðs.
Þetta tókst. Á sama tíma var inn-
lend lánsfjármögnun ríkissjóðs
aukin úr tæpum 20% 1988 í um
80% 1989.
Þessar aðgerðir hjálpuðu til að
taka niður þensluna. Það hjálp-
aði einnig til að það var farið hægt
í gengisaðlögunina, en of fljót
gengisaðlögun hefði dregið veru-
lega úr hvatanum til skipulags-
breytinga og hagræðingar á veg-
gengisstöðugleika í lok ársins
1989. Það voru þessar aðstæður
sem sköpuðu forsendur þeirra
kjarasamninga sem gerðir voru í
byrjun þessa árs.
Árangurinn
Árangur þeirrar efnahags-
stefnu sem mótuð var haustið
1988 kom þegar fram í fyrra en er
þó orðinn enn skýrari í ár. Rétt er
að minna á hér í hverju hann birt-
ist:
* Verðbólga stefnir nú óðfluga í
að verða svipuð og í nágranna-
löndunum og er nú mæld í eins
stafs tölu.
* Viðskiptahalli rúmlega helm-
ingaðist á síðasta ári, þrátt fyrir
samdrátt útflutningstekna og
mikil flugvélakaup Flugleiða, og
góðar horfur eru á að hann hald-
ist svipaður í ár.
* í fyrra tókst að draga verulega
úr halla ríkissjóðs og fjármagna
um 80% hans með lántökum inn-
anlands. í ár er allt útlit fyrir að
enn takist að draga verulega úr
hallanum, og jafnvel helminga
hann og fjármagna hann að fullu
innanlands.
* Það tókst að bægja frá því
fjöldaatvinnuleysi sem stöðugt
var spáð. Þrátt fyrir efnahagserf-
iðleika undanfarinna ára er ís-
land í hópi þeirra Vesturlanda
þar sem atvinnuleysi er minnst.
* Raunvextir lækkuðu töluvert á
síðasta ári, og eftir að ríkissjóði
hefur nú tekist að tryggja inn-
lenda Iánsfjáröflun sína að miklu
leyti á miðju ári, gætu aðstæður
skapast fyrir lækkun raunvaxta
síðar á árinu.
Efnahagsstefnan
og lífskjörin
Nú gætu lesendur spurt hvaða
í hverju felst árangurinn
í efnahagsmálum?
samdráttur þjóðartekna, sem
stafaði af minni afla og verri við-
skiptakjörum. Þessi samdráttur
var þó engan veginn það stór að
hann einn og sér gæti skýrt þau
miklu vandamál sem við var að
glíma haustið 1988.
- í öðru lagi viðvarandi skipu-
lagskreppa í helstu atvinnugrein-
um þjóðarinnar, sem birtist m.a.
í offjárfestingu í sjávarútvegi og
óhagkvæmum landbúnaði. Eitt
og sér skýrir þetta þó ekki ástand-
ið haustið 1988, þar sem þessi
vandamál hafa lengi verið til
staðar og eru enn.
- í þriðja lagi tekjuskiptingar-
og skuldaskilavandi, sem átti ræt-
ur til að rekja til ofþenslu og
jafnvægisleysis í hagkerfinu frá
seinni hluta árs 1986 fram undir
mitt ár 1988, og stafaði af miklum
mistökum í hagstjórn sem gerð
voru á þessu tímabili. Þetta var
meginskýring þess ástands sem
við blasti haustið 1988.
Mistökin í ríkisfjármálum á
góðæristímanum 1986 og 1987
skipta líklega mestu máli í þessu
sambandi, eins og margoft hefur
komið fram. Góðærið var ekki
nýtt til að skapa jöfnuð í fjármál-
um ríkissjóðs, hvað þá afgang
eins og þurft hefði til að vinna á
móti þenslunni. Til viðbótar voru
gerð mistök í stjórn peningamála
og í gengismálum. Mistökin í
peninga- og vaxtamálum fólust
m. a. í því að færa vaxtaákvörðun-
arvaldið til bankanna í nánast
einu skrefi, án þess að gera sér
grein fyrir að bankar hér á landi
eru fyrirtæki með mikið einokun-
arvald, þ.e. á milli þeirra ríkir
fákeppni, eins og það er kallað á
hagfræðimáli, en ekki fullkomin
samkeppni. Afleiðing þessa varð
sú að vaxtamunur bankanna
jókst verulega og þar með raun-
augljósustu vandamálunum sem
við var að glíma. Hins vegar hefði
hún haft í för með sér mun meiri
verðbólgu en sú leið sem farin var
og óvíst hvort hún hefði staðist til
lengdar vegna halla ríkissjóðs og
þess að launafólk hefði brugðist
um atvinnurekstrarins sjálfs.
Þannig voru smám saman skap-
aðar forsendur fyrir því að
gengisaðlögunin á árinu 1989
skilaði sér í verulegri raungeng-
islækkun án verðsprengingar. Því
var hægt að hverfa að stefnu
Þróun kaupmáttar á mann 1980-1990
1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 spá
máli það skipti fyrir lífskjör al-
mennings að þessi árangur hefur
náðst og að valin var sú efnahags-
stefna sem valin var haustið 1988.
Við því eru þrjú svör. í fyrsta
lagi: að varanlegur lífskjarabati
kemur fremur í gegnum skipu-
lagsumbætur og hagræðingu en
eiginlega hagstjórn. í öðru lagi:
að lífskjör sem fara saman við
mikla verðbólgu og efnahagsleg-
an óstöðugleika fá ekki að vera í
friði og fá því ekki staðist til
lengdar. í þriðja lagi: þá skipti
valið á efnahagsstefnu máli fyrir
lífskjör almennings hér og nú,
eins og sést best á meðfylgjandi
línuriti sem sýnir þróun
kaupmáttar atvinnutekna á mann
1980-90 samanborið við þróun
þjóðartekna. Þar sést hvernig sú
hagstjórnarstefna sem fylgt var á
árunum 1983 og 1984 skilaði sér í
mun meiri rýrnun lífskjara en
þróun þjóðartekna gaf tilefni til,
en hvernig mun meiri samfylgni
var í efnahagssamdrættinum nú.
Enda er útlit fyrir að kaupmáttur
atvinnutekna verði nokkru hærri
í ár en í góðærinu 1986 og hlutur
launa í þjóðartekjum sömuleiðis.
Það hefði vart orðið ef leið geng-
iskollsteypu og verulegs halla-
reksturs ríkissjóðs hefði verið
farin.
Már Guðmundsson er efnahagsráð-
gjafi fjármálaráðherra.
harkalega við kjaraskerðingar-
áhrifum gengisfellingarinnar um
leið og hreyfing þess losnaði úr
fjötrum. Gengisfellingin hefði þá
ekki skilað sér í nauðsynlegri
raungengisbreytingu til lengri
tíma litið, heldur fyrst og fremst í
aukinni verðbólgu. Þessi leið
hefði þannig aldrei skilað jafn
miklum árangri í efnahagsmálum
og nú er orðin staðreynd.
Föstudagur 10. ágúst 1990 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 9