Dagblaðið Vísir - DV - 11.12.1999, Blaðsíða 11

LAUGARDAGUR 11. DESEMBER 1999
11
Virkjun fallvatna vs. virkjun hugans
Ég er ekki í hópi þeirra mörgu
sem leggjast gegn uppistöðulóni í
Eyjabökkum, en ég er heldur ekki
sérstakur talsmaður þess að virkja
og sökkva þessu umdeilda land-
svæði sem fáir íslendingar vissu
að væri til, áður en deilur um um-
hverfismat spruttu upp. Ég er einn
þeirra sem nýt íslenskrar náttúru,
hvort heldur með veiðistöng í
hendi að sumri eða í fógru vetrar-
veðri uppi á jöklum. Að þessu leyti
er ég náttúruvemdarsinni, alveg
eins og ég veit að allir Austfirðing-
ar eru. En líkt og flestir Austfirð-
ingar er ég ekki tilbúinn að berja
höfðinu við steininn og neita að
horfast í augu við þá einföldu stað-
reynd að stundum verður að fóma
ósnortinni náttúru til að gera
þetta harðbýla land byggilegt. Þar
með er hins vegar ekki sagt að rétt
sé og skynsamlegt að byggja virkj-
anir vítt og breitt um hálendið.
Efasemdir mínar um Eyjabakka
hafa lítið með sjónarmið náttúru-
vemdar að gera og enn minna
með spuminguna um þjóðhags-
lega hagkvæmni Fljótsdalsvirkj-
unar. Margt bendir til að skyn-
samlegt sé að virkja einhvem tíma
á náinni framtíð, en sú ákvörðun
má ekki vera tekin í örvæntingar-
fullri tilraun stjórnvalda til að
snúa við byggðaþróun.
Stóriðjustefna
1 Eyjabökkum endurspeglast sú
gríðarlega áhersla sem íslensk
stjórnvöld hafa lagt á stóriðju á
undanfömum árum og áratugum.
Stóriðjustefnan er angi af víðtæku
vandamáli sem einkennir íslensk
stjómmál og íslenska stjórnmála-
baráttu. Af einhverjum undarleg-
um ástæðum telja margir stjóm-
málamenn sér skylt að „skapa“
svo og svo mörg störf. „Við lofum
að skapa 12 þúsund ný störf,“ var
eitt sinn lofað í kosningabaráttu
líkt og það væri verkefni stjórn-
málamanna og stjórnmálaflokka
að búa til störf í þjóöfélaginu. Og
líklegast trúa margir stjómmála-
menn því í einlægni að það sé á
færi þeirra að „skapa" raunveru-
lega störf.
Þessi mikla trú á stóriðju hefur
orðið til þess að stjórnmálamenn
gleyma hinu raunverulega hlut-
verki sínu, sem er að búa þannig í
haginn að jarðvegurinn sé frjó-
samur fyrir ný fyrirtæki í hinum
ólíkustu starfsgreinum að skjóta
rótum. Á dómsdegi - kjördegi - er
hins vegar auðveldara fyrir stjóm-
málamenn að sannfæra kjósendur
um að þeir hafi komið einhverju í
verk ef þeir geta bent á nýtt álver,
en tugi eða hundruð lítilla og
stórra fyrirtækja sem sprottið
hafa upp úr frjóum jarðvegi at-
vinnulífsins.
Útþensla
Einhverjum kann að þykja langt
gengið að halda því fram að „stór-
iðjuhugmyndafræðin" sé náskyld
þeirri hugmyndafræði sem ruddi
leiðina fyrir útþenslu ríkisins og
stöðuga fjölgun ríkisstarfsmanna,
ekki bara hér á landi heldur í öll-
um löndum hins vestræna heims.
Æ stærri hluti ríkisútgjalda fer
í rekstur og vega laun þyngst,
enda hefur mestur hluti ijölgunar
starfa verið hjá hinu opinbera á
undanförnum áratugum. Þessi
þróun er angi af hugmyndum hag-
fræðinga frá fjórða áratug aldar-
innar um aukið hlutverk ríkisins,
ekki sist til að tryggja fulla at-
vinnu. Þessar hugmyndir fengu
svo aftur byr undir báða vængi á
sjöunda og áttunda áratugnum,
enda ótrúlega lífseigar þar sem
þær henta flestum stjórnmála-
mönnum.
Margir hagfræðingar og stjórn-
málamenn trúðu því og trúa enn
að hægt sé að búa til ný störf með
því hreinlega að skilgreina að
nýju hvað sé starf. Þannig var
byijað að ráða fólk til ríkisins í
stað þess að greiða þeim atvinnu-
leysisbætur. Og pólitískt er það
miklu auðveldara fyrir stjórn-
málamenn að fjölga ríkisstarfs-
mönnum en glíma við að greiða
fjölda fólks atvinnuleysisbætur -
Laugardagspistill
Óli Bjöm Kárason
ritstjóri
fólki sem er án vinnu vegna þess
að stjómmálamönnunum sjálfum
mistókst að sinna einu af grunn-
hlutverkum sínum, að tryggja fijó-
an jarðveg fyrir atvinnulífið.
Að undirbúa jarðveginn er líka
tímafrekara og erfiðara en að taka
ákvörðun um aukningu ríkisút-
gjalda til að standa undir fleiri op-
inberum starfsmönnum, óháð því
hvaða þjónustu þeir eiga að veita
samborgurum sínum.
í maí síðastliðnum hélt ég því
fram, hér á þessum stað, að með
hjálp breska hagfræðingsins
Johns Meynards Keynes og læri-
sveina hans hafi stjórnmálamenn
hægt en örugglega aukið afskipti
ríkisins af efnahagsmálum. Rökin
voru í sjálfu sér einfóld: Hagkerfið
væri óstöðugt og því nauðsynlegt
að ríkisvaldið léti til sín taka á
flestum eða öllum sviðum efna-
hagslífsins. Hugmyndum klass-
ískra hagfræðinga nítjándu aldar-
innar um afskiptaleysi, laisser-
faire, stjórnvalda af efnahagsmál-
um var hafnað.
Þessi hugmyndafræði opinberra
afskipta, sem er grundvölluð á
göllum frjáls hagkerfis, leiddi flest
Vesturlönd inn á hættulegar
brautir - þau fóru úr öskunni í
eldinn. Síðustu tveir áratugir ald-
arinnar hafa síöan farið i að vinda
ofan af þeirri vitleysu sem trúar-
brögð keynesverja leiddu vestræn-
ar þjóðir í - frjálslyndir stjóm-
málamenn og hugmyndafræðingar
hafa reynt að finna leiðir út úr
ógöngum, enda almenningur orð-
inn þreyttur á því að fá ekki að
njóta nema lítils hluta launa
sinna.
En þrátt fyrir að spyrnt hafi
verið við fótum hefur niðurstaðan
orðið sú að hlutfallslega standa
alltaf færri undir sameiginlegu
búi og þjónustu sem almennt er
samkomulag um að hið opinbera
eigi að veita.
En kannski er vandinn enn
djúpstæöari.
Nýir tímar - nýiar
krdfur
Vandinn virðist vera sá að
stjórnmálamenn eru enn fastir í
hugarfari keynesista um að hlut-
verk ríkisins sé þrátt fyrir allt að
skapa störf og tryggja fufla at-
vinnu. Raunar má halda því fram
að viðhorf þeirra mótist af úrelt-
um hugmyndum um að hagvöxtur
ákvarðist eingöngu af fjármunda-
myndun og framleiðni fjármagns.
Árið 1966 benti dr. Ólafur
Bjömsson prófessor á það í blaða-
grein að hið gamla viðhorf að
„bókvitið yrði ekki látið í askana“
ætti ekki lengur við. Þá voru liðn-
ir tveir áratugir frá því hildar-
leiknum mikla lauk. Ólafur sagði
meðal annars um þekkingarbylt-
inguna:
„Alls staðar er leitað nýrrar
þekkingar og nýrra aðferöa við að
færa sér þá þekkingu í nyt. Hinn
óvenju öra hagvöxt þetta tímabil
(frá lokum heimsstyrjaldar, innsk.
höf.) má skoða öðru fremur sem
ávöxt þessarar þekkingarleitar og
árangurs hennar. Þó er það tfltölu-
lega nýtt að lögð sé áhersla á þekk-
inguna sem mikilvægustu orsök
hagvaxtar... En til rannsóknar-
starfseminnar og til þess að nýta
hina nýju þekkingu þarf kunnáttu
og aftur kunnáttu. Aukin mennt-
un almennings er því óhjákvæmi-
leg forsenda fyrir áframhaldi þess-
arar þróunar. Það er ekki ein-
göngu sérhæfing og tæknikunn-
átta sem þar skiptir máli, heldur
ekki síður það, sem felst í hinu
e.t.v. nokkuð óákveðna hugtaki al-
mennri menntun. Þungamiðja og
aflvaki efnahagslegra framfara
hefur færst frá fjármagninu og
nýtingu þess til þekkingarinnar
eða hinna mannlegu hæfileika og
nýtingar þeirra. Drucker telur það
meginskflyrði slíkra framfara að
hver þjóðfélagsborgari verði að-
njótandi þeirrar fræðslu sem hæfi-
leikar hans framast leyfa. Ef því
skilyrði er ekki fullnægt er fram-
leiðslugetan ekki fullnýtt fremur
en á sér augljóslega stað ef at-
vinnuleysi er eða nýting fram-
leiðslutækja er ófullnægjandi. Það,
sem gerst hefir er því að ýmsu
leyti hliðstætt þeirri þróun, er
hófst með iðnbyltingunni, þegar
þungamiðja efnahagslífsins fluttist
frá landinu til fjármagnsins. Sá
munur er þá m.a. á, að þróunin
hefir nú verið til muna hraðari en
þá var...“
Vitlausar deilur
Ég hef fyrir löngu gert mér
grein fyrir því að í mörgu var
Ólafur Björnsson prófessor á
undan sinni samtíö en er ekki
timi til kominn nú þegar liðlega
30 ár eru liðin frá ábendingu
Ólafs að stjórnmálamenn sem
aðrir átti sig á þessum einfoldu
sannindum?
Deilumar um Fljótsdalsvirkj-
un eru því á margan hátt tíma-
skekkja. Vilji menn endilega
standa í deilum um virkjanir
ættu þeir að eyða meiri tima i að
deila um skóla- og menntakerfið
og hvemig við íslendingar viljum
virkja mannshugann - þekking-
una.