Dagblaðið Vísir - DV - 12.04.2001, Síða 20

20
FIMMTUDAGUR 12. APRÍL 2001
Helgarblað________________
Munaður og
meinlæti
- páskasiðir og páskavenjur og uppruni þeirra
DV
Kristur dó á krossi
Fyrir harin höldum viö páskana hátíölega og minnumst dauöa og pínu frelsarans.
Páskarnir eru ein meginhátíð krist-
inna manna. Á páskunum lét Jesús
Kristur líf sitt á krossi fyrir mannsins
syndir. Páskamir skiptast í þrjá meg-
inhátíðisdaga: skírdag, sem er í dag,
fóstudaginn langa og svo sjálfan
páskadag.
Á skírdag eiga menn að minnast
heilagrar kvöldmáltíðar og þess aö
Kristur þvoði fætur lærisveina sinna.
Á þessum degi tíðkaðist í kaþólskum
sið að þvo altari í kirkjum og vígja
nýja olíu til smumingar. Skírdags-
heitið er þannig vísun í hreinsun eða
aflausn og á skírdag lauk svo fóstunni
og tíðkaðist til foma að elda sérstakan
grjónagraut eða skirdagsgraut.
Á miðöldum fékk skírdagur nýtt
hlutverk þegar fótþvotturinn fékk
aukið vægi og tóku þá páfar og kirkju-
höfðingjar upp þann sið að þvo fætur
12 ölmusumanna á þessum degi. Eitt
af hinum latnesku heitum dagsins er
dies pedilavii eða „fótþvottadagur".
Þannig varð skírdagur smátt og
smátt í tímans rás sérstakur afláts-
dagur syndara og þá voru þeir leystir
úr banni sem fengið höfðu iðrunar-
klæði í upphafl fóstunnar á öskudag
og töldust hafa fengið sanna iðran.
Nafngiftin skíriþórsdagur þekktist á
þessum degi í íslensku og er sennilega
töluvert eldri en núverandi heiti
hans.
Ekki var allt athæfi á skírdag í stíl
iðrandi syndara því í Sögu daganna
eftir Áma Björnsson þjóöháttafræð-
ing er frásögn Ólafs nokkurs Ketils-
sonar af sjómannalífi í Höfnum í
kringum 1880 og segir hann svo frá:
„Var mörgum ekki svefnsamt á
skirdagsnótt en þó var það samt sjálf-
ur skírdagur sem setti met allra ann-
arra hátíðisdaga í Hafnahreppi í þá
daga í algleymisfylliríi, áflogum,
kjaftshöggum og kinnhestum, glóðar-
augum og gauðrifnum flíkum. Er mér
ennþá minnisstæður skírdagsmorg-
unn 1874, er ég ásamt fleiri strákum
komum að einni sjóbúðinni sem var
einstætt hús úr timbri og nefnt
Guðnabúð, bjuggu í þeirri sjóbúð há-
setar Gunnars Halldórssonar sem
áður er nefndur. Löngu áður en við
vorum komnir að húsinu heyrðum
við hávaðann, brakið og brestina svo
þilin, veggirnir og gaflar gengu í
bylgjum út og inn. Var nú meiri en
minni hugur í okkur strákum að
komsta sem næst kösinni, en ægilegt
var að heyra og sjá allt sem þar fór
fram innan veggja, því þama höfðu
safnast saman milli 30 og 40 risar, sitt
frá hverju heimili, allir blindfullir og
allir í einni áflogabendu."
Hýðingar á föstudaginn
langa
Á föstudaginn langa er minnst pínu
og dauða Jesú Krists á krossinum.
Dagurinn er óumdeilt mesti sorgar-
dagur ársins og meðal kaþólskra er
ströng fasta á þessum degi. Fyrir því
eru ýmsar heimildir að það hafi öld-
um saman tíðkast að hýða bæði börn
og vinnuhjú á föstudaginn langa. Það
var gert í yflrbótarskyni og var nokk-
urs konar refsing fyrir uppsöfnuð af-
brot alls ársins. íslenskt heiti yfir
þennan sorgumprýdda dag hafi verið
langifrjádagur, fyrir utan hið hefð-
bundna heiti. Saga daganna segir að
heiti dagsins vísi til langdreginna
þjáninga Krists á krossinum og á það
reyndu menn að minna með lang-
dregnum helgiathöfnum.
í kirkjuskipan Kristjáns 3. frá 1537
átti til dæmis að lesa píningarhistorí-
una orð fyrir orð úr öllum íjórum guð-
spjöllunum og hlýtur sú athöfn að
hafa verið býsna langdregin. Menn
áttu að syrgja hinn krossdauða líkt og
postularnir og náttúran sjálf varö
harmi lostin á Golgata þegar myrkur
varð um miðjan dag. Þannig áttu
menn að þjást líka.
Þetta er ástæðan fyrir því að hýð-
ingar tíðkuðust á föstudaginn langa
og finnast leifar um slíkar hýðingar í
heimildum frá 18. öld þar sem bisk-
upar tala um þær sem þaulsætnar leif-
ar úr kaþólskum sið. Ýmsar heimildir
benda til þess að slíkar hýðingar hafi
tíðkast allt fram á 19. öld og þótti góð-
ur siður að hefja föstudaginn langa
með því að hýða öll börn sín.
I Ingólfsfirði á Ströndum bjó á síð-
ustu öld bóndi nokkur sem tók að sér
tökudrengi og sá um að koma þeim til
manns. Hann hafði sína eigin útgáfu á
refsingu föstudagsins langa því hann
tók pörupilta og krossfesti á kross-
trjám úr rekatré sem hann reisti á
fjörukambinum. Rétt er að taka fram
að hann batt þá á krossana en notaði
ekki nagla. Svo gekk karl fram og til
baka á kambinum og ef strákar æmtu
óhóflega sussaði hann og sagði: „Þetta
mátti nú blessaður frelsarinn þola.“
Hvernig er spáin
Föstudagurinn langi hefur ekki að-
eins trúarlegt hlutverk því hann gegn-
ir ákveðnu hlutverki í íslenskri þjóð-
trú. Hann var talinn merkilegur spá-
dagur um veðurfar vorsins og sagt að
gott veður á föstudaginn langa boðaði
góðan sauöburð. Hann var og talinn
sérstaklega kynngimagnaður dagur til
að hafa í frammi ýmiss konar kukl.
Það þótti nefnilega gefa aukinn kraft í
kuklið ef heilögum hlutum var snúið
upp í andhverfu sína á svo mögnuð-
um degi. Á föstudaginn langa skyldi
maður sækja hrafnsegg nýorpið úr
hreiðri, bera heim og sjóða og setja
aftur í hreiðrið. Þá tekur hrafninn
það og grefur það niður í hreiðrið þar
sem hann getur ekki klakið því út og
verður það þá að hulinhjálmssteini
sem víst getur verið gagnlegt að hafa.
Sögustein er hægt að taka úr
hrafnshreiðri ef sumar kemur i
páskaviku og krummi liggur á eggjum
á föstudaginn langa. Um messutíma
skal ganga til hreiðurs og meðan
pínutextinn er lesinn liggur hrafninn
eins og dauður á eggjunum. Þá dettur
steinn af hrafnshöfðinu ofan í hreiðr-
ið og skal bera hann næst sér og
leggja undir tungurætur og skilur
maður þá hrafnamál. Hagnýtt gildi
þess er reyndar vandséð nema maður
hafi mjög mikla trú á gáfnafari
hrafna.
Hræranlegar hátíðir
Páskadagur skal vera fyrsti sunnu-
dagur eftir fullt tungl að loknum vor-
jafndægrum, þó ekki fyrr en 22. mars
og ekki síðar en 25. apríl. Allar aðrar
hræranlegar hátíðir kirkjuársins mið-
ast við páskana. Páskadagur er aðal-
hátíð kristinnar kirkju og þá er
minnst upprisu Krists frá dauðum.
í kaþólskum sið voru gengnar
skrúðgöngur til kirkju á páskadag og
kveiktur og vígður nýr eldur. Tfl
nýrrar eldkveikingar var notað safn-
gler eða slíkisteinn en enginn veit ná-
kvæmlega hvernig slikur steinn var.
Gott þykir að leita óskasteins á
páskamorgun og forn þjóðtrú íslensk
segir að sólin dansi á páskamorgun og
eru til heimildir um slíkt frá 19. öld.
Margt bendir til þess að rétt eins og
jólin eru forn hátíð til fagnaðar, þvi
að sólin fer að hækka á lofti á ný eft-
ir langt myrkur, þá er líklegt að pásk-
arnir séu eldforn hátíð hirðingja,
haldin til þess að fagna sauðburði
fyrstu lamba og kiðlinga þegar rétt
stóð á tungli.
Þá var aftur leyft að borða kjöt eft-
ir langan banntíma meðan ærnar og
geiturnar voru með lambi. Þarna er
komin í ljós sú hagnýta rót sem ýms-
ar kristilegar og andlegar hátíðir eru
sprottnar af.
Orðið páskar sést fyrst í íslenskum
handritum frá því um 1200 og er þá
ávallt notað í kvenkyni. Sums staðar
var talað um litla og stóra páskinn og
átt við páskadag og annan í páskum.
Stundum var fyrsti sunnudagur eftir
páska nefndur páskabróðir.
Fátt er talið frábrugðið í páska-
messum á íslandi til forna og síðar,
samanborið við aðrar messur ársins.
Á miðöldum var prestum leyft að gera
að gamni sínu úr prédikunarstóli á
páskadag og var þetta fyrirbæri þekkt
undir latneska heitinu: risus paschal-
is eða páskahlátur. Þessi venja hvarf
með siðaskiptum en þekktist sums
staðar fram undir 1700. Það þótti eðli-
legt að gleðjast yfir upprisu frelsarans
og sumir prestar höfðu uppi slík gam-
anmál að undir tók í kirkjunni af
hlátri og skemmtan kirkjugesta.
Eldvígslan þegar eldur var kveikt-
ur að nýju við sérstaka athöfn í kirkj-
unni lagðist einnig af um siðaskipti
en fram til þessa var þetta hátíðleg at-
höfn sem táknaði þá ljós og von mann-
kyns sem Kristur tendraði með upp-
risu sinni og kenningu.
Á páskum máttu menn neyta kjöts
að nýju eftir sjö eða níu vikna föstu og
er ekki aö efa að það hefur verið
mörgum langþráð. Sagnir lifa um að
sumir hafi geymt sér kjötbita allt frá
sprengidegi og var slíkur biti nefndur
páskahákall því kjöt mátti ekki nefna
á föstunni. Einnig var eldaður sér-
stakur páskagrautur svo augljóst er
að sú gleði sem menn skyldu sýna
vegna upprisu frelsarans var sýnd
með þvi að taka hraustlega til matar
síns þótt ekki væri leyft að hlæja í
kirkjunni.
Hvar er eggið mitt?
Uppruni páskaeggja er sá að um
þetta leyti taka hænsni og aðrir slíkir
fuglar að verpa aftur eftir nokkurt hlé
yfir háveturinn. Snemma komst sá
siður á að tæma egg, mála skurnina í
skærum litum og gefa börnum í
páskagjöf. Sú hugmynd að páskahér-
inn færi börnum páskaegg kemur
fyrst fram í Evrópu á 17. öld og varð
það fljótlega gert að nokkurs konar
leik þar sem börn fóru um og leituðu
að eggjunum. Þetta er enn mjög vin-
sælt víða um heim þótt þessi siður
hafi aldrei náð tfl íslands.
Það var um miðja 19. öld sem sæl-
gætisframleiðendur fóru að nýta sér
þennan sið og framleiða egglaga öskj-
ur, fuilar af sælgæti, fyrir börn til
páskagjafa. Fyrst sést minnst á páska-
egg á íslandi í blaðafrétt frá 1893, þar
sem fjallað er um páskaegg í Rúss-
landi, en fyrst verður vart við páska-
egg hérlendis um 1920 í líkingu við
þau sem nú tíðkast.
íslendingar voru óvanir hænsna-
rækt og eggjaáti og því tóku þeir þess-
um sið fálega fyrst en nú á dögum
borðar hvert barn nokkur páskaegg
og fullorðnir eru ekki hafnir yfir að
grípa bita og allir vflja fá málshátt í
egginu sínu.
Þannig eru páskamir skemmtilegt
sambland af grafalvarlegri trúarhátíð
sem á rætur i grárri forneskju, með
tilheyrandi meinlætum og hýðingum,
og uppskeru- og gleðihátíð vegna upp-
risu frelsarans. Páskar eru nefnilega
bæði hátið meinlæta og munaðar.
-PÁÁ
(HeimUdir: Saga daganna eftir Árna Björns-
son og Árbók Ferðafclags íslands 1994.)
Hafðu þetta, krakki
Þaö tíökaöist fram á 18. öld að hýöa börn og vinnufólk á föstudaginn
langa fyrir drýgöar og ódrýgöar syndir alls ársins.