Dagblaðið Vísir - DV - 13.12.2001, Blaðsíða 11

FIMMTUDAGUR 13. DESEMBER 2001
11
DV______________
Kreppa og stríð
- fara ekki saman
Bolinn í Wall Street er tákn um bjartsýni og trú á hlutabréfamarkaönum
Nú eru þar blikur á lofti því ekki er hægt aö feia kreppueinkennin lengur sem árásinni 11. september er kennt um.
En kreppan var löngu farin aö láta á sér kræla þá oggetur stríöiö allt eins dregiö úr einkennunum, en varla sjálfum
samdrættinum.
Viðskiptaveldi heimsins vilja
kenna atburðunum 11. september
um flest eða allt sem miður fer í
efnahagsmálum og þá fyrst og
fremst þann samdrátt sem er i
kauphöllum og yfirleitt öllum við-
skiptum. Það er einkar þægilegt
að benda á árásirnar á Bandarík-
in sem ástæðu fyrir því að upp-
sveifla síðasta áratugar hefur snú-
ist upp í andhverfu sína með
minnkandi og jafnvel neikvæðum
hagvexti með öllum þeim fylgi-
kvillum sem samdrætti valda.
Neysla og framleiðsla minnkar og
atvinnuleysi eykst og skuldirnar
verða óviðráðanlegri. En málin
eru ekki svona einföld því sam-
drátturinn hófst löngu áður en
viðskiptaturnarnir hrundu og
Pentagon varð fyrir innanlands-
árás. Á sumum sviðum flýtti 11.
september fyrir niðursveiflunni
en á öðrum hafði hann lítil áhrif á
þróunina eða jafnvel blés lífi í ein-
hverjar greinar athafnalífsins.
Það er orðin viðtekin tugga að
títtnefndar árásir hafi breytt
heimsmyndinni og ekkert verði
aftur eins og það var áður. Til eru
þeir sem halda því fram að ný
heimsmynd hafi verið í sköpun
það sem af er þessari öld og að
samdráttur efnahagslífsins verði
lengri og varanlegri en almennt er
viðurkennt af þeim sem trúað er
fyrir að vera sérfræðingar á svið-
um hagfræði og viðskipta. En sú
trú á ekki alls staðar upp á pall-
borðið eins og komið er fyrir fjár-
málaheiminum. Jafnvel þekktur
hagfræðingur eins og Robert
Samuelson skrifaði nýlega grein
um framtíðarþróun og byrjar
hana á því að efast um sérgrein
sína og telur að skoðanir og álit
sagnfræðinga, félagsfræðinga,
stjómmálafræðinga og jafnvel
guðfræðinga á efnahagsþróun sé
ekkert síðri en getspár hag-
fræðinga. Það sé jafnvel nauðsyn-
legt að víkka umræöuna og skoða
efnahagsmál frá fleiri sjónarmið-
um en þeim sem lærð hagfræði
temur sér.
Brjálaðar spár
í gagnorðri grein í The Specta-
tor er Simon Nixon ómyrkur í
máli um lélega afsökun stórfyrir-
tækja í Bandaríkjunum og Bret-
landi um samdrátt og dapra fram-
tíðarsýn. Hann segir líka að sér-
fræðingaskarinn í Wall Street hafi
gripið árásimar feginshendi til að
afsaka sínar eigin spár, sem hafi
verið kolbrjálaðar í nokkur ár. Á
þeim slóðum hafi menn aldrei
fengist til að viðurkenna að upp-
sveiflublaðran á verðbréfamörk-
uðum var löngu sprungin og var
haldið dauðahaldi í blekkinguna
um að verðgildi hlutabréfa mundi
halda áfram að hækka um fyrir-
sjáanlega framtíð.
Ástand bandarísks efnahagslifs
er hörmulegt, segir Nixon, og það
var orðið það fyrir 11. september
því samdrátturinn var hafinn þeg-
ar i byrjun ársins og fátt virðist
geta breytt þeirri þróun sem hafin
var. í nær tvo áratugi hefur hluta-
bréfamarkaðurinn vaxið jafnt og
þétt á kostnað annarra valkosta
efnahagslífsins. Fé hefur verið
dregið frá þeim greinum sem eru
hverju þjóðfélagi nauðsynlegar og
lagt einhliða í hátæknifyrirtæki
sem síðar standa ekki undir vænt-
ingum. OfTjárfestingin í þessum
geira er ofboðsleg á sama tíma
sem aðrar greinar eru að tærast
upp í fjársvelti.
Aðgerðir stjórnvalda hafa allar
miðast við að vernda hlutabréfa-
markaðinn, sem sýnist vera aðal-
tilgangur seðlabanka þar sem
Greenspan lækkar stöðugt vexti
þegar verðgildi hlutabréfa hrapar.
Orkufyrirtæki hafa verið einka-
vædd og má rekja myrkvun og raf-
magnsskort í Kaliforníu til stór-
felldra mistaka í fjármálastjórn.
Á meðan hlutabréfamarkaður-
inn í Ameríku blés út sogaði hann
til sín fé á heimaslóð og frá út-
löndum, þar sem hvergi þótti arð-
bærara að fjárfesta en í Wall
Street. Bankar voru. ósínkir á lán
til þeirra sem þar vildu freista
gæfunnar.
Oftrú og offjárfestingar
Stærstu mistökin eru gerð í fjar-
skiptafyrirtækjum. Á nokkrum
árum er búið að eyða 4.000 millj-
örðum dollara í fjarskiptakerfi
sem eiga að mæta aukinni notkun
Netsins. Eru kerfin oröin svo full-
komin að sex milljarðar jarðarbúa
gætu talað samstímis i heilt ár inn
í kerfm, sem gætu skilað öllu
kjaftæðinu á nokkrum klukku-
stundum. Samkvæmt áætlunum
byggðum á tölum fjarskiptaiðnaö-
arins eru um 2% af ljósleiöurum
sem grafnir eru undir Norður-Am-
eriku og Evrópu í notkun. 98%
hafa aldrei komist í gagnið. En
10% af leiðurunum sem eru í
notkun þurfa aðeins 10% af flutn-
ingsgetunni til að anna markaðn-
um.
í tvo áratugi hefur bandaríski
markaðurinn tekið gríðarlegar
upphæðir að láni til að leggja í
spilavíti hlutabréfanna. Samtímis
hleður viðskiptahallinn ■ upp
skuldum. Spilavítinu berast
einnig miklar upphæðir erlendis
frá og jafnvel frá löndum sem alls
ekki hafa efni á neins konar fjár-
munaáhættu. Það segir sína sögu
um hvernig peningarnir eru sog-
aðir í stóra hlutabréfamarkaðinn,
að stærsta útibú bankarisans Citi-
corp utan New York er í Buenos
Aires, en Argentína er gjaldþrota
og vel það. Öll lán til landsins eru
Ástand bandarísks efna-
hagslífs er hörmulegt,
segir Nixon, og það var
orðið það fyrir 11. sept-
ember því samdrdtturinn
var hafinn þegar í byrjun
ársins og fátt virðist geta
breytt þeirri þróun sem
hafin var.
stöðvuð og sér enginn hvemig
landið á að ná sér upp úr hörm-
unginni.
Uppgangur hlutabréfamarkað-
arins hefur vakið falskar hug-
myndir um auðlegð og almenning-
ur vestra hefur tekið þátt í góðær-
inu með því að taka auðfengin
lán, kaupa hlutabréf og hafa það
gott. Að meðaltali skuldar nú
hvert heimili 7.000 dollara í krít-
arkortalánum auk annarra
skulda.
Warren Buffet er þjóðsagna-
kenndur fjárfestir. Hann heldur
því nú fram í sinn hóp að sam-
drátturinn muni vara í átta ár.
Enginn stjórnmálamaður eða fjár-
málaráðgjafi þorir að nefna slíka
fásinnu. í Japan hefur samdrátt-
urinn staðið yfir í áratug og er nú
á barmi kollsteypunnar og ekki
bætir niðursveiflan í alþjóðavæð-
ingunni þar úr skák.
Völd og áhrif aukast
Menn líta nú mjög til kreppunn-
ar sem hófst 1939 og stóð yfir fram
í stríð. Hvort stríðið sem Bush
hefur nú hafið gegn hryðjuverka-
öflum um víða veröld hefur sömu
áhrif á heimskreppuna í upphafi
hennar er vafamál, en þó getur
svo farið að atburðirnir 11. sept-
ember virki sem vítamínsprauta á
viðskiptalífið þótt lánlausir for-
stjórar og fjármálaráðgjafar vilji
kenna þeim um ófarir óæskilegrar
efnahagsþróunar.
En valdi hlutabréfamarkaður-
inn í Wall Street heimskreppu
verður það í annað sinn sem
skyndigróðafikn kauphallarbrask-
ara vestur þar veldur ómældu
tjóni á efnahagslíf fjölda ríkja.
Þegar Roosevelt forseti var að
glíma við gömlu kreppuna sagði
hann eitthvað á þá leið að það
væri vitað að skefjalaus eigin-
hagsmunahyggja væri vont sið-
ferði, en komið væri í ljós að hún
væri líka vond hagfræði. En sum-
ar lexíur eru mannskepnunni
ekki áskapað að læra.
Örlagadagurinn 11. september
breytir óneitanlega heimsmynd-
inni, en á öðrum sviðum en bein-
línis efnahagslegum. Völd og áhrif
Bush forseta er meiri en nokkurra
forvera hans, nema ef til vill
Roosvelts á stríðsárunum. Þing-
deildir og þjóð standa einhuga að
baki forseta sínum og alþjóðasam-
tök og einstök ríki keppast við að
veita honum hollustu sína og
bjóða fram aðstoð í stríðinu mikla
sem fæstir vita gegn hverjum er
háð. En önnur ríki fjarlægjast
Bandaríkin um leið og bandalög
eru gerð við önnur. Múslímaríkin
líta sum á Ameríkumenn sem
svarna óvini og önnur styðja þá
með hálfum huga og eiga stjórn-
endur almenning yfir höfði sér ef
þeir taka einarða afstöðu með
stríðsaðgerðum gegn trúbræðrun-
um í Afganistan. Það kann að
breyta valdahlutföllum í veröld-
inni.
Stríðið getur líka haft óbein
áhrif á efnahagslífið heima fyrir.
Atvinnulífið með stórfyrirtækin í
broddi fylkingar og ijármálastofn-
anir vænta ríflegra efnahagsað-
gerða af hálfu stjórnvalda til að
koma í veg fyrir enn alvarlegri
kreppu en nú er í farvatninu.
Hvort ríkissjóöur hefur efni á að
bæta við skuldirnar er ekki spurt
um þegar þjóð á í stríði.
Því geta afleiöingar 11. septem-
ber allt eins skotið kreppunni á
frest eins og að valda henni, eins
og falsspámenn eru að reyna að
afsaka glámskyggni sína með.
(Helstu heimildir: Newsweek,
The Spectator, The Observer)
Fréttir
Undraveröld_________
Dollarar úr andaglasinu
Lögreglan í
Kairó, höfuðborg
Egyptalands, hef-
ur haft hendur i
hári fjögurra
þrjóta sem þótt-
ust geta breytt
egypskum pund-
seðlum, sem eru
lítils virði, í eftir-
sótta Bandaríkja-
dali með aðstoð
anda frá tímum faraóanna.
Þrjótarnir notuðu glas með sótt-
hreinsunarvökva sem þeir sögðu að
væri þeirrar náttúru að geta fengið
egypsku pundseðlana til að fæða af
sér dollara með fulltingi andanna.
Svikin stunduðu mennirnir í dimm-
um íbúðum sem voru fullar af reyk-
elsisreyk sem ku vera nauðsynlegur
vilji maður særa fram anda.
Fórnarlömbin afhentu særinga-
mönnunum peningabúntin sín og
fengu í staðinn bunka af pappírsbleðl-
um þar sem doOaraseðlar voru efst og
neðst. Með þessu móti tókst þrjótun-
um að verða sér úti um sem svarar
fjórum milljónum íslenskra króna.
Evran og bathan
Ákveðnir sjálfsalar í Þýskalandi,
sem voru framleiddir vegna gildis-
töku evrunnar, sameiginlegs gjald-
miðils Evrópusambandsins, um ára-
mótin, eru þeirrar náttúru, eða ónátt-
úru, að geta ekki gert greinarmun á
tveggja evru klinki og taílenskri tíu
batha mynt. Taílenska myntin er svo
keimlík evrumyntinni að stærð og
þyngd að sjálfsalarnir geta með engu
móti greint þar á miUi. Framleiðand-
inn veit af þessum vanda og hann seg-
ir að verið sé að vinna að því að leysa
hann með þróun nýs hugbúnaðar.
Á meðan geta þeir heppnu Þjóðverj-
ar sem eiga tíu batha klink notfært
sér þetta ástand og stórgrætt því and-
virði slíks penings er aðeins fjórðung-
ur úr evru.
Matvönd norsk bílrotta
Norsk kona
upplifði það ný-
lega að deila bíin-
um sínum með
rottu í heilar tvær
vikur, eftir að
hafa ítrekað mis-
tekist að veiða
hana í gOdru.
Rottan hafði kom-
ist inn í bílinn i
ruslapoka og búið
um sig undir mælaborði bOsins, þar
sem hún hafði gert sér hreiður úr
ýmsu sem hún fann nýtilegt í bílnum.
Annaðhvort var rottan hinn mesti
matgikkur að bráðgáfuð, því hún
snerti ekki við góðgæti eins og osti,
pyslum sem konan setti í gildruna. Að
lokum stóðst hún þó ekki mátið, þeg-
ar konan setti rándýrt lifrarpaté í
gildruna og þar með voru dagar rott-
unnar taldir. „Ég hugsa til þess með
hryOingi að áður en ég uppgötvaði að
rottan var í bílnum, þá ók ég með
hana rétt ofan við lærin á mér,“ sagði
hin 35 ára gamla Sólveig Kristiansen
og sagðist fá gæsahúð við tilhugsun-
ina. „Ég vona að tryggingarnar bæti
tjónið sem rottan olli inni í bílnum,
en hún tætti upp sætin og nagaði í
sundur rafmagnleiðslurnar undir
mælaborðinu," sagði Sólveig.
Borgin Atlantis fundin?
Kanadískur leiðangur mun í sumar
hafa uppgötvað það sem talið er vera
rústir gamaOar borgar á um rúmlega
3000 metra dýpi úti fyrir ströndum
Kúbu. Leiðangurinn notaði fjarstýrð-
an hátæknibúnað við rannsóknir sín-
ar og fundust vísbendingar sem leið-
angursmenn telja að sanni tilgátu
þeirra, en við nánari rannsókn mynda
sem teknar voru á hafsbotni sjást
píramídalagaðir steinar, sem taldir
eru hluti af stærri byggingum. Upp-
haflegt verkefni leiðangursins var að
leita flaka sokkinna skipa frá landa-
fundatímanum og kom þessi fundur
því á óvart. Menn velta því nú fyrir
sér hvort hér sé fundin týnda borgin
Atlantis, eða sönnun þess að einu
sinni hafi Kúba verið hluti megin-
lands Ameríku, en ætlunin er að upp-
lýsa frekar um niðurstöður rann-
sókna í næsta mánuði.