Dagblaðið Vísir - DV - 20.04.2002, Blaðsíða 16

16
LAUGARDAGUR 20. APRÍL 2002
Helgarblað ________________________________________________________________________________________PV
Iris Murdoch. Ein þekktasta skáldkona Breta á 20. öld. Kvlkmynd um hana er nú sýnd í kvikmynda-
húsum hér á landl, byggð á elnstakri mlnnlngarbók sem elginmaður hennar skrifaöl.
Sögur um Iris
Irls Murdoch telst í hópi frægustu rithöfunda Breta á
20. öld. Hún lést úr alzheimer áriö 1999. Eiginmaöur
hennar hefur hlotiö gríöarlegt lof fyrir tvær minningar-
bækur um líf þeirra saman.
John Bayley hefiir skrifað tvær bækur um eigin-
konu sína, Iris Murdoch, samband þeirra og
alzheimer-veikindi hennar. Fyrri bókin heitir Ms og
á henni er samnefnd kvikmynd byggð. Seinni bókin
heitir Ms and Her Friends en þar leyfir Bayley sér að
líta aftur til eigin æsku, tímans áður en hann kynnt-
ist Ms, þótt samband þeirra sé einnig veigamikill
þáttur bókarinnar. Báðar þessar bækur hafa fengið
glitrandi dóma enda einkennast þær af einlægum til-
finningum Bayleys til konu sinnar og þótt sagan sé á
köflum æði dapurleg kemur kímnigáfa Bayleys í veg
fyrir að hún verði drungaleg.
Öðruvísi kona
Iris fæddist árið 1919 og var hamingjusamt bam.
Foreldrar hennar voru írskir en fluttu til Englands
með Iris sem var einkadóttir þeirra. Faðir Iris var op-
inber starfsmaður og lagði mikið á sig til að styrkja
hana til náms. Iris átti alla tíð afar náið samband við
foreldra sína, en móðir hennar lést úr alzheimer,
sama sjúkdómi og átti eftir að draga Iris til dauða.
Bayley sá Ms fyrst þegar hann var aðstoðarkenn-
ari við St Antonys College í Oxford. Honum varð lit-
ið út um gluggann og sá konu á hjóli. Hún vakti at-
hygli hans og honum fannst hún öðruvísi en aðrar
konur. Hann hitti hana í boði örstuttu síðar og gat þá
vM hana nánar fyrir sér. Honum fannst hún ekki
kvenleg og það hvarflaði ekki að honum að aðrir en
hann sjálfur gætu hrifist af henni kynferðislega. Þar
brást dómgreindin honum því konur jafiit sem karl-
menn heilluðust af Iris. Iris sagði Bayley að hún væri
að skrifa fyrstu skáldsögu sína, en það væri leyndar-
mál sem mætti ekki vitnast. Hann var upp með sér
vegna þess trúnaðar sem hún sýndi honum en áttaði
sig seinna á því að hún hafði sagt allnokkrum vinum
sínum þetta sama leyndarmál.
Iris hafði verið ástfangin af ungum manni sem var
skáld en hann hafði látist úr hjartabilun ári áður en
Bayley kynntist henni. Þegar Bayley hitti hana var
hún ástfangin af Elias Canetti. Þegar Canetti frétti af
því að góð kynni hefðu tekist með Iris og Bayley
bannaði hann henni að hitta hann. Hún tók ekki
mark á því. Þremur árum eftir að þau kynntust gift-
ust þau. Hann var þrjátíu og eins árs, hún þijátfu og
sjö ára, sex árum eldri. Þau eignuðust ekki böm og
hvomgt þeirra hafði áhuga á því. Þau vom ekki hús-
leg og heimili þeirra var óreiða. Þau áttu ekki sjón-
varp fyrr en síðustu árin sem þau vom saman, en þá
stytti það Iris stundimar í veikindunum.
Hógvær skáldkona
Þau bjuggu í Oxford þar sem Bayley kenndi ensku
og skrifaði bækur, þar á meðal um Tolstoy, Pushkin
og Shakespeare. Iris kenndi heimspeki og sinnti skrif-
um. Á ferlinum skrifaði hún alls tuttugu og sjö skáld-
sögur og varð einn þekktasti rithöfundur Breta. Hún
var mjög hógvær, talaði ekki um verk sín, las ekki
gagnrýni og virtist ekki hafa sérstakan áhuga á að
frétta af henni. Hún svaraði hins vegar öllum bréfum
frá aðdáendum sínum.
Ólíkt mörgum rithöfundum hafði hún ekki þörf fyr-
ir stöðuga uppörvun frá vinum og lesendum. Hún tal-
aði varla um skáldsöguna sem hún var að vinna að þá
stundina. Bayley aðstoðaði hana nær aldrei við skrfit-
imar en þegar hún var að skrifa The Sea The Sea
hafði Bayley mikla ánægju af að koma með hugmynd-
ir að ólíldegasta fæði sem aðalpersónan átti að nær-
ast á. Margar hugmynda hans í þá átt rötuðu í bók-
ina. Þegar bókin fékk Booker-verðlaunin sagði einn
dómnefiidarmanna í ræðu að hann hefði haft mikla
ánægju af öllu í bókinni nema matarköflunum.
Iris las varla samtímaskáldsögu nema hún væri
beðin um yfirlestur en þá sinnti hún honum af mik-
illi nákvæmni. Hún las höfunda á borð við Dickens og
Dostojevskí og svo var hún mikill aðdáandi teikni-
myndasagnanna um Tinna.
Hún hafði verið ungkommúnisti í Oxford en síigði
sig úr kommúnistaflokknum fýrir stríð. Hún var trú-
uð en ekki kirkjurækin. Þegar var í tísku að trúa á
fljúgandi furðuhluti sagðist hún trúa á þá. Hún var
einnig sannfærð um tilvist Loch Ness skrímslisins og
þegar þau hjónin fóru til Skotlands sat hún tímunum
saman á hæðunum yfir Loch Ness og horfði út á vatn-
ið í von um að Nessí léti á sér kræla.
Fangi alzheimers
Árið 1994 þáðu hjónin boð frá háskóla í ísrael um
að mæta á alþjóðlega samkomu um bókmenntir. Iris
átti þar að svara spumingum um skáldsögur sínar og
skrif sín um heimspeki. Hún mætti ekki með tilbúna
ræðu heldur talaði sundurlaust og illskiljanlega.
Nokkrir gestir misstu þolinmæði, stóðu upp og gengu
út af samkomunni.
Á þessum tíma átti hún í vandræöum með skáld-
sögu sína, Jackson’s Dilemma. Hún sagði eiginmanni
sínum að hún vissi ekki hver aðalpersónan væri og
hvað hún væri að gera. Hann hló og sagði að hún
hlyti að komast að því. Þegar bókin kom út fékk hún
afar góða dóma. Bayley las dómana fyrir Iris en það
hafði hann aldrei gert áður því hún hafði ekki viljað
vita af þeim. Nú hlustaði hún kurteislega en virtist
ekki skilja þá. Henni bárust bréf frá aðdáendum sem
bentu á villur og þversagnir f bókinni.
Næstu átján mánuði hrakaði andlegri heilsu Irisar.
Bayley vakti yfir henni og smám saman hvarf hún
inn í eigin heim. Hún barði í gluggarúðuna til að
vekja athygli vegfarenda, fiktaði endalaust við úti-
dyrahuröina og bar fót og dót um íbúðina. Þegar þau
voru úti á göngu tók hún upp hluti; sígarettustubba,
eldspýtur, gömul sælgætisbréf. Hún átti erfitt með að
koma frá sér skiljanlegum setningum og vissi ekki
lengur hver hún var. Hún gerði þarfir sínar þar sem
henni sýndist og átti til að ata saur upp um veggi.
Bayley vildi ekki láta hana frá sér en á verstu stund-
unum hvarflaði að honum að drepa bæði hana og
sjálfa sig. Hann elskaði hana takmarkalaust en átti til
að missa þolinmæði og sagði þá við hana setningar
eins og: „Ég veit ekki hvað ég á að gera við þig. Þú
gerir mig örmagna" eða: „Hefurðu hugmynd um hvað
ég hata þig mikið?“ Þegar hann talaði á þennan hátt
brosti hún stundum til hans því henni fannst radd-
blærinn fyndinn. Sjálfur vissi hann að þessi orð væru
einungis útrás, hann myndi aldrei hætta að elska
hana.
Þegar Iris hætti að nærast var hún flutt á fijúkrun-
arheimili og lést þar 8. febrúar 1999. Bækur Bayleys
um Iris eru minnisvarði um þá miklu ást sem hann
bar til eiginkonu sinnar. Ævisagnaperlur, segja gagn-
rýnendur og viðtökur lesenda benda til að þeir séu
sammála.
Ljóð vikunnar
Strax eða aldrei
- eftir Jóhann Sigurjónsson
Ég vildl sem fálkinn um loftgelma líða,
mér lelðlst sem ormur í duftinu aö skríða.
ég aldrei í moldlnnl fullnœglng fann.
Úr glófögrum marmara vlldi ég vlnna
á vetfangi líkneskju hugmynda minna.
Sá skapandl vilji er það vald, sem ég ann.
Með stjórnlausum ákafa ég áfram vll þjóta.
á örskammri stund vll ég lifa og njóta,
ég get ekkl mjakað mér fet fyrir fet.
Ég vil ekkl lœra að bíða og bíða,
betra er að stökkva og falla en að skríða,
því gullroðna líkklstu lítlls ég met.
Jóhann Sigurjónsson var bóndasonur frá
Laxamýri í Þingeyjarsýslu. Hann fæddist árið
1880, flutti til Kaupmannahafnar árið 1899 þar
sem hann stundaði nám í dýralækningum en
sneri sér síðan að skáldskap. Hann lést langt
um aldur fram áriö 1919. Jóhann var þekktur
um Evrópu fyrir leikrit sin en þau frægustu
eru Fjalla-Eyvindur og Galdra-Loftur. Á sínum
tíma naut hann ekki sannmælis sem ljóðskáld
og hafði verið látinn í áratugi áður en heildar-
safn ljóða hans komst á prent. Nú telst hann í
hópi bestu ljóðskálda íslandssögunnar.
Skaldskapur
frá afa og ömmu
Dagur B. Eggertsson, lœknir og frambjóðandi R-listans, segir frá uppá-
haldsbókunum sínum.
„Foreldrar mínir lásu iöulega
fyrir okkur Gauta bróður minn
áður en viö fórum að sofa. Við
kunnum öll að meta þessa sérstöku
samverustund. Líklega höföu þau
metnað til að við töluðum góða is-
lensku þrátt fyrir uppeldi erlendis
en foreldrar mínir voru bæði við
háskólanám í Ósló. Ótal skemmti-
legar bækur koma upp í hugann.
Ég held þó að engin hafi snortið
okkur bræður jafndjúpt og Bróðir
minn Ijónshjarta eftir Astrid Lind-
gren. Þjóðsögumar sem amma
Heiða sagði okkur þegar hún var í
heimsókn eða við hjá henni voru
fyrstu kynnin af þjóðararfinum. Ég
hef aldrei fundiö Gilitrutt og Kirkjusmiðinn á
Rein í jafnskemmtilegum útgáfum og þær komu
úr munni ömmu. Fyrsta bókin sem ég stautaöi
mig sjálfur fram úr var Gúmmí Tarsan eftir Ole
Lund Kirkegaard. Hann var uppáhaldshöfundur
minn til margra ára. Af íslenskum bamabókum
las ég langoftast bækur Guðrúnar Helgadóttur
eða þar til fótboltabækumar tóku við.
Afí Gunnar kenndi mér aö meta skáldskap.
Hann fann leiðina með aö byrja á
skemmtikvæðum Steins Steinars.
Við afi höfðum báðir sérstakar
mætur á ljóðum Hannesar Péturs-
sonar. Á menntaskólaárunum áttu
skáldsögur þó hug minn allan. Ég
las allt sem að kjafti kom og hef
aldrei fylgst jafn vel með því sem er
að gerast í menningarlífmu. Ég var
svo heppinn að fá heildarsafn Lax-
ness í verðlaun í smásagnasam-
keppni og fáar bækur hef ég lesið
hægar en Sjálfstætt fólk. Ég vildi
fresta því í lengstu lög að klára. Eft-
ir að ég byrjaði í læknisffæöinni
breyttust lesvenjumar verulega.
Þegar ég var ekki að glugga í hana
lagði ég mig eftir vísindaheimspeki, sögu og
stjómmálaritum af ýmsu tagi. Ef ég á að nefna
eina bók frá háskólaárunum þá væri það Öld
öfganna, söguskýring Erics Hobsbawn um 20. öld-
ina. Hún hafði mikil áhrif á mig. Síðustu misser-
in er þaö hins vegar stjómspekingurinn Norberto
Bobbio sem ég sæki mestan innblástur til. í skrif-
um sínum sameinar hann lýðræðisást og stjóm-
festu, frjálslyndi og félagshyggju."
Grimmd
sálarlífsins
ltllM\HH,M«NNJiR
HI» ONlttKUtiAUAi
1EKYLLS
’ ogHYDES
Sagan af
Jekyll og Hyde
eftir Robert Lou-
is Stevenson
kom út árið 1886.
Hryllingur og
spenna sem allir
veröa að kynn-
ast. Margar kvik-
myndaútgáfur
eru til af sögunni
en þótt einhverj-
ar þeirra teljist góðar er bókin samt
betri. Tvær aðrar sögur eru í þess-
ari íslensku útgáfu sem kom út árið
1994; Markheim, sem er einnig frá-
bær saga um tvíeðli sálarlífsins, og
ævintýrasagan Sumarskálinn í
sandmóunum sem er hin ágætasta
skemmtilesning.
Sönn vinátta
er ein sál í
tveimur likömum.
Arístóteles
Allar bækur
1. HÖND I HÖND.
Hreinn S. Hákonarson ritstyrði
2. SÁLMABÓK. Ýmsir höfundar
3. ÍSLENSK ORÐABÓK.
Árni Böðvarsson ritstyrði
4. HÁLENDISHANDBÓKIN.
Páll Ásqeir Ásqeirsson
5. ISLENSK MÁLSAGA.
Sölvi Sveinsson
6. BÓKIN MED SVÖRIN. Carol Bolt
7. MOLDVARPAN SEM VILDI VITA
HVER SKEIT ... Þórarinn Eldjárn
íslenskaði
8. ENSK-ISL. / ISL.-ENSK ORÐABÓK.
Orðabókaútqáfan
9. JÓN ODDUR OG JÓN BJARNI.
Guðrún Helqadóttir
10. MÝRIN. Arnaldur Indriðason
Skáldverk
1. SÁLMABÓK. Ýmsir hófundar
2. MÝRIN. Arnaldur Indriðason
3. HOBBITINN. J.R.R. Tolkien
4. SMÁSAGNASAFN
Halldórs Laxness. Halldór Laxness
5. DAUÐARÓSIR.
Arnaldur Indriðason
6. NAPÓLEONSSKJÖLIN.
Arnaldur Indriðason
7. MORÐ I ÞREM ÞÁTTUM.
Aqatha Christie
8. HRINGADRÓTTINSSAGA III.
J.R.R. Tolkien
9. ANNA, HANNA OG JÓHANNA.
Marianne Fredriksson
10. HÖFÐINGJAHÓTELIÐ.
Aqatha Christie
Metsölulistí Eymundsson 11. aprH-17. apnl
Erlendar kiljur
1. THE VILLA eftir Noru Roberts
2. DUST TO DUST eftir Tami Hoaq
3. ON THE STREET WHERE YOU
LIVE eftir Mary Hiqqins Clark
4. A PAINTED HOUSE
eftir John Grisham
5. FALL ON YOUR KNEES
eftir Ann-Marie MacDonald
Listínn er frá New York Times