Dagblaðið Vísir - DV - 01.02.2003, Qupperneq 28

28
H<3Igarbta<3> JOV LAU GARDAGUR i. FEBRÚAR 2003
Vitnisburður um hræringar
Bókmenntaverðlaun DV í sögulegu ljósi
eftir Ástráð Eysteinsson
Eins og alþjóð veit er hin bókelska
íslenska þjóð efst á flestum alþjóðleg-
um afrekalistum sé miðað við höfða-
tölu. En ekki í veitingu bókmennta-
verðlauna. Ætli ítalir tróni ekki efstir
þar - ég veit raunar ekki fyrir víst
hversu mörg opinber bókmennta-
verðlaun eru veitt á Ítalíu árlega, en
þau skipta víst hundruðum. Eftir að
Silfurhestirrinn var sleginn af var
ákaflega hljótt um bókmenntaverð-
laun hér á Fróni; til dæmis bar löng-
um lítið á bókmenntaviðurkenningu
Ríkisútvarpsins, þótt hún væri veitt
árlega. Með Menningarverðlaunum
DV frá og með 1979, og þar með bók-
menntaverðlaunum blaðsins, varð
veruleg breyting á þessu; við erum nú
komin í nógu mikla sögulega fjarlægð
til að fullyrða það. Menningarverð-
launin eru ekki aðeins metnaðar-
fyllsti fasti liðurinn í rekstri DV,
heldur hafa þau fært öðrum aðilum
heim sanninn um að slík verðlaun
séu góðra gjalda verð og þau ruddu
vafalítið brautina fyrir íslensku bók-
menntaverðlaunin.
Hégómi og viðurkenning
Álit fólks á slíkiun verðlaunum er
ærið misjafnt. Sumir telja þau til hé-
góma, en aðrir sjá í þeim virðingar-
vott og benda á að um leið og verð-
launahafl fái viðurkenningu, sé þetta
gjömingur sem veki athygli á við-
komandi sviði, til dæmis bókmennt-
um - og þá ekki einungis einum höf-
undi eða tiltekinni bók hans, heldur á
bókmenntum og bókmenningu al-
mennt.
Bókmenntaverðlaun minna fólk á
að bókmenntir em ein magnaðasta
samskiptaleið mannskepnunnar, svið
sem sameinar list og tungumál (hið
sama má segja um aðrar listgreinar í
tengslum við sjón, heym og fleiri
skilningarvit). Þar með er ég ekki að
segja að verðlaun séu laus við hé-
góma. Þau eru einfaldlega hégómleg á
sama hátt og sérhvert hrósyrði sem
sést eða heyrist á almannavettvangi.
Þau geta átt vissan þátt í að móta sög-
una, en fyrst og fremst er það þó sag-
an sem segir til um verðskuldun verð-
launanna.
Eins og þegar hefur komið fram
held ég að bókmenntaverðlaun DV
verðskuldi allnokkurt hrós í ljósi sög-
unnar. En hér er í mörg hom að líta.
Helsti annmarki eða „veikleiki" DV-
verðlaunanna felst raunar beinlínis í
því að þau era verðlaun fjölmiðils. Ef
vel tekst til era þau rós í hnappagat
þessa dagblaðs og hætt er við að aðr-
ir fjölmiðlar líti að mestu framhjá
þessari „frétt“ samkeppnisaðilans og
geri sér ekki úr þessu mat svo sem
eðlilegt væri um slíkan menningar-
viðburð. Þetta er galli í þeirri fjöl-
miðluðu tilveru sem við búum við.
Höfundar og bólíafloldtar
Verðlaunin hafa verið veitt 24 sinn-
um en verðlaunahafar eru 21 því að
þrír hafa fengið verðlaunin tvisvar,
þau Thor Vilhjálmsson, Vigdis
Grímsdóttir og Sjón. Kynjahlutfóllin
eru með því besta sem sést: 10 sinn-
um hafa verðlaunin komið í hlut
kvenna en 14 sinnum hafa karlar
hreppt þau. DV-verðlaunin hafa aldrei
verið veitt fyrir bama- eða unglingabók. Ef til vill er skýr-
ingin sú að alllengi hafa verið til sérstök bamabókaverðlaun
hér á landi. Slíku er ekki til að dreifa þegar kemur að ljóða-
bókum, sem fara vægast sagt illa út úr sögulegu yfírliti: ein-
ungis 3 ljóðabækur á 24 árum (eftir Vilborgu Dagbjartsdótt-
ur, Lindu Vilhjálmsdóttur og Gyrði Elíasson). Þetta sannar
aö ljóðabækur em alltof oft utangarðs í bókmenntaathygli
líðandi stundar.
Hinsvegar vekur eftirtekt að DV-verðlaunin hafa þrisvar
sinnum verið veitt fyrir þýðingar (Thor fékk þau fyrir þýð-
ingu á Hlutskipti manns eftiir André Malraux, Ingibjörg
Haraldsdóttir fyrfr Fávitann eftir Dostójevskí og Pétur
Gunnarsson fyrir Frú Bovary eftir Gustave Flaubert). Þótt
þessu beri að fagna held ég að slíkar undantekningar megi
samt teljast ávísun á nauðsyn þess að stofha til sérstakra
þýðingaverðlauna á íslandi, eins og ýmsir hafa lagt til i gegn-
lensku bókmenntaverðlaunin um
leið og tilkynnt var að fimm aðrir
höfundar væru tilnefndir til DV-
verðlaunanna. Hvemig átti að túlka
þetta? Forðast dómnefhdin, beinlín-
is eða ósjálfrátt, það skáldverk sem
fær „stóru“ verðlaunin? Það kæmi
DV óneitanlega betur að geta verið
á undan. Slíkt er þó ekki heiglum
hent því að íslensku bókmennta-
verðlaunin eru svo beintengd bóka-
markaðnum að tilnefningar eru
komnar vel fyrir jól og verður að
teljast galli að velja þurfí úr útgefh-
um bókum ársins undir þrýstingi
svo snemma. Hitt er þó enn stærri
galli að einungis koma til greina
þær bækur sem bókaútgefendur
hafa sjálfír lagt fram og borgað með.
DV-verðlaunin hafa ekki slíkan
mótbyr hvað trúverðugleika varðar
og geta aðstandendur þeirra líklega
unað allsáttir við þessar aðstæður.
Verðlaun og saga
Sem fyrr segir er það þó sagan
sem hefur mest að segja um trúverð-
ugleika verðlauna, í þessu tilviki
bókmenntasagan. Slíka sögu má
lesa út út DV-verðlaununum. Ása
Sólveig fékk verðlaunin fyrst allra,
fyrir skáldsöguna Einkamál Stefan-
íu sem út kom á hápunkti nýraun-
sæisins árið 1978 og var skýrt dæmi
um þann straum hér á landi. Ejór-
um árum síðar fær Guðbergur
Bergsson verðlaunin fyrir Hjartað
býr enn í helli sínum, en í þeirri
sögu er nýraunsæið eiginlega
sprengt innan frá um leið og eldri
módemismi er tekinn til endurskoð-
unai'. Slík endurskoðun einkennir
fleiri skáldsögur sem DV verðlaun-
ar á fyrsta áratug verðlaunanna, t.d.
Haust í Skírisskógi eftir Þorstein
frá Hamri, Þel eftir Álfrúnu Gunn-
laugsdóttur og Grámosinn glóir eft-
ir Thor Vilhjálmsson.
Blaðið getur stært sig af því að
hafa veitt verðlaunin fyrir þrjú verk
sem fengu síðar Bókmenntaverð-
laun Norðurlandaráðs, þ.e.
Grámosa Thors, Meðan nóttin líður
eftir Friðu Á. Sigurðardóttur og
Engla alheimsins eftir Einar Má
Guðmundsson.
Erfiðara er að sjá sögulegar linur
þegar nær dregur i tíma og auðvitað
era ýmsir merkir höfundar á þessu
tímabili sem ekki hafa fengið verð-
launin. Að frátöldum höfundum
barna- og unglingabóka, sem ég vék
að áðan, má nefha þau Stefán Hörð
Grímsson, Málfríði Einarsdóttur,
Svövu Jakobsdóttur, Hannes
Sigfússon, Hannes Pétursson, Matth-
ías Johannessen, Helga Háifdanar-
son, Kristján Karlsson, Steinunni
Sigurðardóttur og Þórarin Elcfjám.
Vitanlega hefðu þessir höfúndar
sómt sér vel á verðlaimalista DV, en
á hitt er að líta að verðlaunin eru
veitt fyrir bók en ekki höfundarfer-
il og margt getur orðið til að vekja
athygli dómnefhdar á ákveðnum
bókum hverju sinni. Mér finnst því
virðingarvert að dómnefndir DV
skuli til dæmis ekki hafa ýtt nýleg-
um bókum Vigdísar Grimsdóttur og
Sjóns til hliðar á þeim forsendum að
þau höfðu fengið verðlaunin áður og
væru nógu ung til að bíða lengur eftir öðrum umgangi. Krist-
ín Ómarsdóttir og Þórunn Valdimarsdóttir hafa nýlega feng-
ið verðlaunin fyrir framlegar og óvenjulegar skáldsögur og
Sigfús Bjartmarsson fyrir Vargatal, en það er verk sem erfitt
er að flokka. Sigfús sagðist í viðtali vera ánægður að fá DV-
verðlaunin vegna þess hvemig þau hafi þróast. „Undanfarin
ár hafa fengið þau margir sem hafa verið svona að færa út
kvíar bókmenntanna, ef svo mætti segja.“ (DV 27.2.1999).
Undir þetta má taka. Þótt dómnefndir DV verði ekki sak-
aðar um æskudýrkun segir það sitt að síðastliðinn áratug
hafa allir verðlaunahafar verið undir fimmtugu. Ef til vill er
þetta jákvæð hlið á „samflotinu" með hinum „virðulegu" ís-
lensku bókmenntaverðlaunum, þ.e. ef það hefur orðið til
þess að DV-nefhdimar finni síður fyrir „ábyrgð" gagnvart
merku höfundarverki en leggi sig þeim mun meira eftir
merkilegum hræringum í einstökum skáldverkmn.
Fríða Á. Sigurðardóttir hlaut Menningarverðlaun DV í bókinenntum fvrir Meðan nóttin líður árið 1991.
Hún hlaut einnig fyrir sama verk íslensku bókmenntaverðlaunin og Bókmenntaverðlaun Norðurlandaráðs.
Hún ræðir hér við Thor Villijálmsson sem tvisvar liefur hlotið verðlaunin og Jónas Kristjánsson
fyrrverandi ritstjóra DV.
Jón Yngvi Jóhannsson bókmenntafræðingur afhendir Sjón verðlaun fyrir bókina Með titrandi tár árið
2002. Sjón liafði þá áður fengið Menningarverðlaun DV fyrir Augu þín sáu mig.
Einar Már Guðmundsson hlaut Menningarverðlaun DV fyrir Engla alheimsins og síðar Bókmennta-
verðlaun Norðurlandaráðs. Hann situr liér til borðs ásaint Vigdísi Grímsdóttur sem hefur lilotið
verðlaunin tvisvar líkt og Sjón og Thor Vilhjálmsson.
um tíðina. Og þá má líka benda á að einnig þyrfti að stofha
til verðlauna fyrir frumraun ársins. Karmski finnst einhveij-
um að það sé að bera í bakkafullan lækinn þar eð hér séu
einnig veitt verðlaun í handritasamkeppni og það jafnvel
fleiri en einni á ári hverju. En ég held að við mættum alveg
við smáskammti af ítölsku verðlaunakappi.
Keppni milli verðlauna?
DV-verðlaunin höfðu allmikla sérstöðu fyrsta áratuginn
sem þau vora veitt. En eftir að íslensku bókmenntaverðlaun-
in komu til sögunnar (um áramótin 1989-1990) lentu þau og
DV-verðlaunin í vissu „samfloti" sem getur talist óþægilegt
fyrir DV vegna þess að íslensku bókmenntaverðlaunin era
veitt á undan þeim og kalla á athygli allra fjölmiðla. Þessi
óþægindi birtust ef til vill gleggst eitt sinn þegar dómnefnd
DV sendi í blaðinu kveðju til þess höfundar sem fékk ís-