Dagblaðið - 29.12.1980, Blaðsíða 20

Dagblaðið - 29.12.1980, Blaðsíða 20
20 1 DAGBLAÐIÐ. MÁNUDAGUR 29. DESEMBER 1980 Menning Menning Menning Menning YFIR SJO OG LAND I Bók mermtir Ævisögur og skáldsögur Jóhanns J.E. Kúld Jóhann J. E. Kúld: A HÆTTU8VÆÐINU og UM HELJARSLÓD (skóldaaga). Ritsafn. IV. blndl Ægisútgáfan, Raykjavlk 1980.204 bls. Jóhann J. E. Kúld: STILLIST ÚFINN SÆR. Ritsafn V. bindl Ægisútgáfan, Reykjavfk 1990.187 bls. Jóhann er stórtækur a ritveuinum þetta haust og sendir frá sér tvö loka- bindi Ritsafns síns, hið fjórða og fimmta. í fjórða bindinu er tvö tengd verk: Hið fyrra Á hættusvæflinu er sönn frásögn af siglingum höfundar til Englands og Ameríku árið 1941 og kom út á bók hjá Pálma Jónssyni á Akureyri árið 1942. Hið síðara Um heljarslóð er skáldsaga, fjallar um ástir og siglingar til Ameríku á stríðs- árunum síðari. Kom út árið 1943 hjá Pálma á Akureyri eins og fyrri bókin. (Þær voru gefnar út í þúsund eintök- um og seldust upp fyrir norðan áður en þær komust á bókamarkaðinn á Suðurlandi.) Þó þessi tvö verk séu mjög lík að því er varðar umhverfi og tíma þá eru þau ólík að því leyti að í síðari sög- unni lýtur allt lögmálum skáldsögu. Persónur eru færri og mótaðar af skáldlegu innsæi, spennan meiri, persónurnar lenda í raunverulegum sjávarháska og ýmsum öðrum hættum og bjargast á ævintýralegan hátt. Á hættusvæðinu Hér hefst frásögnin á siglingu höf- undar til Fleetwood á færeyska kútternum Þuríði sem flutti ísvarinn fisk. Þetta var á þeim tima sem þýsku kafbátarnir voru á sveimi um Atlantshafið og skutu áallt kvikt sem þeir komust í tæri við. Um þetta leyti stóðu einnig loftárásir Þjóöverja á Bretland sem hæst. En breskur almenningur reyndi að lifa í sátt við hörmungarnar og breska yfirstéttin fjölmennti eftir sem áður á bað- ströndina í Fleetwood: „Fólk í hvít- um klæðum iðkaði tennis á milli þess sem það baðaði sig í sólskininu eða lét öldur hafsins leika um líkama sinn.” (27). En inni í bænum mátti lesa „þreytu og áhyggjur út úr hverju andliti og börnin flæktust um skítug og rifin í hverfunum í nánd við höfnina.” (26). Jóhann segir skemmtilega frá því sem fyrir hann ber í striðshrjáðu Eng- landi, hann hefur augun opin. Oft verður frásagan skopleg þegar sagt er frá viðskiptum þeirra skipverja við lögreglu, hórur og skömmtunar- meistara borgarinnar. Þá er sagan af ónýtu kolavélinni kafli út af fyrir sig og táknræn fyrir allan útbúnað þeirra skipa sem sigldu i gegnum vítiseldinn milli íslands og Bretlands í stríðinu. Ekki var hægt að endurnýja slíkan grip í hvelli í Bretaveldi né heldur út- vega kol til heimsiglingar og tafðist brottför skipsins lengi af þeim, sökum. En allt fór vel að lokum og heim komust þeir heilir. Eftir þetta réð Jóhann sig á eim- skipið Kötlu og sigldi m.a. í fyrstu skipalest íslenskri til Ameríku. Hann lýsir vel tilbreytingarlitlu lífinu um borð í myrkvuðum skipunum, hafnarborgum sem þeir komu til, nýtísku vinnubrögðum við afferm- ingu skipa í amerískum höfnum og JóhannJ.E. Kúld. hraðanum og örygginu sem þar var á öllum sviðum í umferð sem öðru að því er virtist og óþekkt var með öllu á Islandi. .Sérlega eftirtektarverð er lýsingin á heimsiglingu Kötlu í september 1941. Gerðu þá kafbátar Þjóðverja mikinn usla í skipalestinni og sökktu mörgum skipum. Katla var algjörlega óvopnað skip en þeir höfðu samt varðmann aftur á sem átti að huga að kafbátum sem reyndu að læðast aftan að skipalestum ofansjávar í skjóli næturmyrkurs, því þá var ekki hægt að „hlusta þá uppi” eftir gang- hljóði rafmagnsvéla sem voru aðeins í notkun þegar báturinn var í kafi. Það eina sem varðmaðurinn gat gert var að hrópa á stýrimann og gera aðvart' því enga hafði hann byssuna. Seinna var hann fluttur bak við stýrishús, því ekki var stætt i skut sökum ágjafar og auk þess hægara að hrópa á stýrimann. Frásaga Jóhanns af aðbúnaði og öryggisleysi sjó- manna á þessum skipum er þeim LYFTIGETA: 8 tonn—2 metra 5 tonn—3 metra 2 tonn—7 metra 1 tonn—10 metra SÍMI 52371 í Hafnarfinði HVAMMSTANGI Dagblaðið óskar eftir umboðsmanni á Hvammstanga. Uppl. ísíma 95-1394 eða ísíma 91-22078. BIAÐIÐ mun átakanlegri að hann segir frá hlutunum svo blátt áfram og án dramatiseringar. Um heljarslóð Þetta er skáldsaga sem gerist á sömu slóðum, en nú er skipið norskt, Sæljónið, með norskri áhöfn. Sögu- maður sjálfur er þó íslenöingur, Björn að nafni, og ræður sig á skipið i Reykjavík en þaðan siglir Sæljónið með freðfisk til Bandaríkjanna. Meðal skipshafnar eru margir góðir karakterar, svo sem Klumbufótur stýrimaður hinn hrjúfi og Óli gamli bátsmaður sem með þolinmæði sinni og hörku bjargaði lifi sögumanns og fleiri. Það verður að segjast eins og er að márgt verður æði keimlíkt með „sannleik” fyrri frásagnar og „skáldskap” hinnar siðari, svo sem lýsing á hafnarhverfum, skipi, vinnu- brögðum o.fl. Höfundur lætur sögumann leggja af stað nýgiftan í fi ðalagið og það eykur honum kjark til að standast allar holdlegar freistingar og eflir honum ásmegin til að rífa sig úr greipum heljar. En sögurnar verða þeim mun líflegri af skipsfélögum Björns. Tveir þeirra strjúka frá borði í New York, búnir að fá sig fullsadda á hættum hafsins og illa launaðri þjónustu. Annar þeirra nær sér í lag- legan og stöndugan kvenlækni að launum fyrir björgun úr lífsháska. Inn í söguna fléttast ýmsar ævintýra- sögur skipverja á firkki um heim- inn. Sæljónið var skotið niður á leið til íslands — hafði yfirgefið skipalestina (eins og norska skipið Cetus í fyrri frásögn?) og björguðust fimm menn upp á fleka. Eftir mikla hrakninga var þeim bjargað af rússnesku skipi, þar sem að þeim var hlúð af fögrum hjúkrunarkonum og góðum læknum. Þeir voru fluttir til New York en heim komust þeir með íslensku skipi. Og þar beið Anna eftir Birni. Stillist úfinn sær Þessu verki hefur höfundur lok- ið 1. mars 1980. Þar rekur hann sögu sína frá því hann kom í land úr Ameríkusiglingunum 1941 fram til yfirstandandi árs. Hann byrjar frá- sögnina á kafla sem hann nefnir: „Forleikur stríðsins — Hinir leyndardómsfuUu Þjóðverjar”. Seint á hausti 1939 hittir hann í húsi i Reykjavík stýrimann af þýska vöru- flutningaskipinu Baja-Blanca sem sokkið hafði út af Vestfjörð- um. Hann truir Jóhanni fyrir því að hann sé meðlimur í þýska herráðinu — en hafi farið í þessa ferð sem þýskur hermaður. Sannfrétti Jóhann það síðar, þegar Bretar voru búnir að taka skipshöfnina af Baja- Blanca til fanga, að Þjóðverji þessi hefði sagt rétt frá. Bretar töldu hann einn verðmesta stríðsfanga sinn af því hann var meðlimur þýska her- ráðsins. En hvað var hann að gera á fiutningaskipi út af Vestfjörðum? Árið 1935 hafði Jóhann sýkst af berklum og hafði alls ekki náð sér að fullu þegar hann fór í siglingarnar, þurfti m.a. á lungnablástursaðgerð að halda þegar hann var í Englandi af því skipinu seinkaði (eins og frá segir í bókinni Á hættusvæðinu). Höfðu læknar úrskurðað að Jóhann hefði misst líkamsþrótt að þremur fjórðu. Sumir hefðu lagt árar í bát við minni andbyr. Meðfram af þessum sökum leitaði Jóhann sér nú atvinnu i landi. Fyrst var hann verkstjóri á vegum bandarísku landgöngusveitanna uppi í Kjós, þar næst sölumaður í viðskiptum við stríðsflotann. í björgunarliði breska sjóhersins var hann frá 1942 til striðsloka. Af starfi sínu þar segir hann margt athyglisvert sem enginn annar hefur verið til frá- sagnar um. Þá segir hann einnig frá Alþingisframboði sínu fyrir Sósía- listaflokkinn í þrígang. Upp úr stríði stundaði hann ýmis störf, t.d. birgða- vörslu á Reykjavíkurflugvelli i tæp þrjú ár, sildveiði, verkamannavinnu ýmiss konar en síðan lá leið hans inn á nýtt atvinnusvið: Hann gerðist fisk- matsmaður og um tíma fiskvinnslu- leiðbeinandi, síðar kennari við fisk- vinnsluskólann o.fl. o.fl. Sá hluti frásagnarinnar sem lýtur að fiskvinnslu og saltfiskmati finnst Rannveig Ágústsdóttir mér einna athyglisverðastur (kannski af því ég er svo tengd saltfiski). Jóhann gefur hér nákvæmar verklýs- ingar, segir frá þróun fiskmats, til- komu ferskfiskmats, uppbyggingu frystihúsa, stofnun fiskvinnslu á Sel- fossi o.fl. o.fl. Einnig koma þar merkir menn við sögu. Lýsing Jóhanns á Tryggva Ófeigssyni og samskiptum við hann erafbragð. í lokakafla segir Jóhann: „Ég hef alltaf verið bjartsýnismaður og á andvökunóttum lífs míns leitaði ég jafnan að úrræðum í mínu einkalífi, en neitaði að gefast upp. Líf þjóða lýtur sömu lögmálum og líf einstak- linga, svo einfalt er það.” (187). Jóhann skrifar lifandi og lipurt mál, ómengað stofnanaíslensku, svo að hvert mannsbarn má skilja jafnvel flóknustu verklýsingar. Réttlætistil- finning er ríkur þáttur í fari hans, enda ætíð málsvari lítilmagnans og stundum hrakinn úr starfi þess vegna, — en lætur góða yfirmenn njóta sannmælis. Hann er eins og sumir eldri sósialistar dálítið róman- tískur og afneitar ekki yfirnáttúr- legum hlutum. Hann hefur góða heildarsýn, er athugull og hefur einkar gott lag á að lýsa handverki hvers konar því hann hefur næmt auga listamanns fyrir vel unnu verki. Frásaga hans er því afbragðs innlegg í menningarsögu okkar. Rannveig. f hakanum. Hljómplata leikln af Mezzoforte, með lögum eftir moðlimi hljómsveitarinnar. Drerfing: Steinar h/f 039 Það var ekki seinna vænna að Mezzoforte kæmi út eigin plötu á þessari vertíð. Eftir að vera búnir að leika á tveimur og jafnvel fleiri plötum hjá öðrum áttu þeir sannar- lega skilið að fá að koma með bræðinginn sinn á eigin plötu pilt- Tónlist arnir að tarna. Þeim hefur verið hampað dátl að undanfömu, kosnir bestir ogþar'ram eftir götunum. Allt það finnst mér að hefði átt að knýja þá félaga til að vera dálítið frumlegir og gæta þess fyrir alla muni að vera ekki of einhæfir í lagavali sínu á þess- ari plötu. En spurningin er hvort ætið sé hægt að krefjast þess, að menn séu frumlegir. Þessi tvö atriði eru líka nokkurn IHAKANUM Hljómsveltin Mezzoforte, - -„kunna að umgangast rafmagn”. (DB-mynd Einar Ól.) veginn þau einu neikvæðu sem ég sé eða öllu heldur heyri á plötunni, því að öðru leyti er hún býsna góð. Ofnota ekkert Strákarnir eru liprir hljóðfæra- leikarar og kunna að umgangast raf- magn. Þeir eru greinilega vaxnir upp úr þeim barnaskap að ofnota alla hugsanlega effekta, sem út úr græjunum má fá, og þeir hafa fundið sér ákveðinn „hálfsterks” hljóm, auðþekkjanlegan og viðkunnanleg- an. Ef hampa ætti einhverjum af lögunum á „Hakanum” væru það ópusar Friðriks Karlssonar, Miðnæturhraðlestin, Fyrstu kynni og Vindur úr suðri. Kannski er það tilviljun að einmitt í tveimur þeirra skuli Kristinn Svavarsson Ijá hljóm- sveitinni lið. Framlag Kristins vekur þá spurningu, hvort ekki væri ráðlegt að gera hann að fastamanni í liðinu í stað þess að vera með hann meira og minna fyrir lánsmann. Nafnið? Ef einhæfni í lagavali er sleppt er í hakanum skrambi skemmtileg plata. Lífleg er hún og frísklega leikin. Hún ber með sér Hljóðritahljóminn, en er vel og smekklega unnin frá upptöku til umslags. Nafnið skil ég ekki. — Vera má að það sé upp fundið til að vekja fremur athygli á fyrirtækinu, sem annars ætti ekki að þurfa á slíkum brellum að halda, jpví að innihaldiðstendur fyrir sínu. -EM.

x

Dagblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Dagblaðið
https://timarit.is/publication/260

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.