Dagblaðið - 17.02.1981, Blaðsíða 20

- - • - - - - . — -■ - DAGBLAÐIÐ. ÞRIÐJUDAGUR 17. FEBRÚAR 1981.
Menning Menning Menning Menning )
Oft hefur orð verið á því gert að er-
lendar bókmenntir sem máli skipta
eigi býsna örðugt uppdráttar á ís-
lenskum bókamarkaði, klassísk rit
eða mikilsháttar samtimabókmennt-
ir. Það sé ekki aðeins örðugt að fá til
þýðendiír að túlka þær á íslensku
heldur sé útgáfa þeirra kostnaðarsöm
og áhugi hverfandi á meðai lesenda á
slikum bókum. Kann að vera að þetta
stafi meðal annars af almennri tungu-
málakunnáttu í landinu að margir
tilætlaðir lesendur hinna þýddu
skáldrita eigi aðgang að þeim á frum-
málinu eða kjósi heldur að lesa þau í
þýðingum á önnur mál en íslensku.
í haust brá samt svo við að til þess
var tekið að óvenju margt af mikils-
verðum erlendum skáldritum væri
gefið út i íslenskri þýðingu. Hægur-
inn hjá að nefna til sannindamerkis
bækur og höfunda eins og Marilyn
Franch: Kvennaklósettið, Graham
Greene: Sprengjuveislan, Manuel
Scorza: Rancas, Isaac Bashevis Sing-
er, í föðurgarði, Gabriel Garcia
Marquez: Liðsforingjanum berst
aldrei bréf, William Heinesen: Það á
að dansa, að minnsta kosti sumar
hverjar alveg spánnýjar. Og margar
hverjar vekja þessar bækur eftirtekt
og umtal, eins og slíkt mælist t.a.m.
af gagnrýni, ritdómum í blöðum eða
bókmenntaþáttum útvarps, til jafns
við mörg frumort skáldrit. Ekki man
ég heldur betur en að minnsta kosti
sumar þýðingarnar hlytu heilmikið
lofí ritdómum.
BARA VARA?
Tóm afþreying
Ég hef svo sem ekki talið þessar
bækur síðan i haust. En það leyfi ég
mér að efast um að þær reynist
fleiri en þetta 10—20 talsins þótt
rúmt sé talið. Og alveg óhætt
að fullyrða að af 80—90 útgefnum
erlendum skáldritum í islenskri
þýðingu hvert tiltekið ár, eins
og til að mynda árið 1979 og talin
eru í íslenskri bókaskrá, séu að
minnsta kosti 70—80 rit, langflest
skáldsögur sem alls einskis bók-
menntalegs álits né viðurkenningar
njóta, hvorki á meðal útgefenda
þeirra, lesenda sjálfra né þeirra sem
með einhverjum hætti fjalla opinber-
lega um bókmenntir og bókmennta-
mat, hvort heldur er í blaðagagnrýni
eða til dæmis skólakennslu. Þetta eru
bækur sem við einum rómi nefnum
afþreyingarsögur. Og þótt einkenni-
legt megi virðast hefur orðið ,,af-
þreying” fengið eindregið neikvæða
merkingu í mestallri bókmennta-um-
ræðu, þar á meðal, held ég, einnig á
meðal almennra lesenda þessara bóka
sjálfra. Þær eru bæði að almennings-
áliti og opinberu mati „ófínar”
bækur, annars flokks bókmenntir.
Um afþreyingar- eða skemmtibók-
menntirnar er raunar umfram allt
þagað þar sem fjallað er um menn-
ingarmál. Og það sem um þær er
rætt, þegar svo ber undir, auðkennist
einatt af einhverskonar vorkunnlæti
lesenda sem meira þykjast mega sín,
ef vinsamlega er í þær tekið, en hins
vegar af tortryggni eða beinni fjand-
semi lesenda sem helst ekki vilja hafa
bækur eins og þessar. Og það viðhorf
held ég raunar að sé miklu algengara
— í orði kveðnu að minnsta kosti.
En þetta er athugavert — þegar af
þvi hve skemmtibækurnar eru mikill
hluti árlegrar bókmenntaútgáfu,
skáldrita á almennum bókamarkaði.
Svo mikið er víst að þessar bækur eru
ekki þýddar og gefnar út af neinni
ástæðu nema þeirri að útgáfa þeirra
er arðvænleg, þær ganga að stórum
og fengsælum markaði vísum á
meðal lesenda. Og það er á sama
máta deginum ljósara að þær eru
ekki keyptar af neinum hégómaskap,
neins konar tylli-ástæðum, heldur af
einskærum áhuga á efni þeirra og
þörf fyrir aíð lesa þær.
Blómlegur markaður
Hverjar eru þá þessar bækur? Það
er nú í bili öldungis óþarft að hafa
uppi neinar formlegar skilgreiningar
skemmtibókmennta til aðgreiningar
frá hinum viðurkenndu, góðu bók-
menntum, eða skáldbókmenntum
sem svo má kalla. Við þekkjum öll
þessar bækur, vitum hverjar þær eru
og hvernig þær líta út. Ekki þarf
le'ngi að litast um í bókaskrá eða á
búðarborði í bókaverslun til að sjá
þær skipa sér saman í meginflokka
eða fylkingar: annars vegar höfundar
eins og Theresa Charles, Denise
Robins, Barbara Cartland, Bodil
Forsberg, hins vegar Alistair Mac-
Lean, Sven Hazel, Hammond Innes,
Desmond Bagley, svo að einhverjir
séu nefndir og nánast af handahófi.
Annars vegar konur, hins vegar
karlar, annars vegar spennusögur,
hins vegar ástarsögur. Þegar við
fyrstu sýn auðkennast skemmtibók-
menntirnar af einkennisbúningi sem
þær bera, svo sem til aðgreiningar frá
öðrum bókum og bókmenntum, gerð
og útlit staðlað, brotið því sem næst
hið sama á þeim öllum, til dæmis,
verðlagning i föstum skorðum eftir
höfundum og tegundum bóka, kápa
og káputexti svo sem eins á hvorri
aðaltegund um sig. í verki verða líka
sjálf nöfn höfundanna og heiti bók-
anna eins konar vörumerki og gefa til
kynna hvers konar gæði þær bjóða
hver og ein.
Og það þarf ekki að huga lengi að
bókunum á búðarborði eða bókaskrá
til að sjá að sú fjölbreytni bókaút-
gáfu sem útgáfutölurnar einar virtust
gefa til kynna er að mestu leyti blekk-
ing. Það eru sem sé að miklum hluta
sömu höfundar sem ganga á
skemmtibókamarkaði og samskonar
bækur ár eftir ár og sumpart sömu
bækurnar. Margt eru þetta stórar og
virkjamiklar skáldsögur, og má ætla
að upplag þeirra sé ekki minna en
2000—3000 eintök að jafnaði og
seljist að mestum hluta í fyrstu Iotu,
minnsta kosti bækur þeirra höfunda
sem ílengjast á markaðnum.
Tryggir lesendur
Á bóksölulistum sem blöðin taka
saman og birta i kauptíðinni fyrir
jólin fara tveir höfundar einatt
saman, efstir og jafnir að sjá á listun-
um — Alistair MacLean og Halldór
Laxness. Það er vitað um þessa tvo
höfunda að þeir njóta miklu meiri
hylli á meðal lesenda en almennt
gerist, og kann að mega ætla að
bækur þeirra hvors um sig komi út í
þetta 8—10.000 eintökum í seinni tíð,
sem að vísu mun vera um það bil
helmingi meira upplag en mest gerist
um aðrar bækur og höfunda. Nöfn
höfundanna kunna að þykja nóg til
marks um smekkmun á lesendum
þeirra, lesendahópum að baki hvors
um sig. Hitt held ég að útgáfutölurn-
ar sýni nógsamlega að markaður
skemmtibókmenntanna upp og ofan
sé ekki bara stærri heldur umfram
allt mun öruggari en markaður frum-
saminna innlendra skáldsagna, eða
skáldbókmennta almennt.
Til marks um það er á meðal ann-
ars hin tíða endurútgáfa skemmti-
bóka. í haust komu til að mynda út
fimm skáldsögur eftir Theresu
Charles og Bodil Forsberg, ein ný
bók að vanda eftir hvora þeirra, en
fjórar sögur í annarri útgáfu eftir
hvora um sig. Eftir Alistair MacLean
hafa komið út tuttugu bækur á jafn-
mörgum árum, að minnsta kosti sjö
eða átta hafa verið prentaðar tvisvar
eða oftar. Þetta sýnir að þessir
höfundar ganga ekki bara að trygg-
um lesendahóp vísum heldur eykst
hann líka og endurnýjar sig, að menn
kaupa ekki bara bækur þeirra til að
lesa þær eða gefa náunga sínum
heldur til að eiga þær og varðveita og
lesa þá væntanlega upp á nýtt þegar
þörfin kallar. Og allt eru þetta varan-
legar bækur og mega þess vegna
varðveitast handa nýjum kynslóðum
lesenda. Asamt bóksölunni sjálfri ár
hvert hygg ég líka að útlán bókasafna
sýni glöggt hversu mikið skemmti-
bókmenntirnar eru lesnar.
Á markaði skemmtibókmennta má
sem sé sjá flestöll sömu auðkenni og
á borgaralegum bókmenntamarkaði
sem svo má kalla — nema lesendur
skemmtibókmennta eru af fyrirferð
útgáfunnar að dæma mun fjölmenn-
ari en hinna viðteknu skáldbók-
mennta upp og ofan. Og svo er að sjá
sem þeir leggi alla sömu rækt og alúð
við sínar bækur og höfunda sem les-
endur þeirra bókmennta sem meiri
virðingar njóta út í frá.
Ekkert „bara"
Að því leyti munar að vísu miklu á
skáldbókmenntum og skemmtibók-
menntum hvað sem gengi einstakra
bóka, höfunda, bókmenntagreina
líður á meðal lesenda. Enginn dregur
í efa, ekki í orði kveðnu, að skapandi
bókmenntir, skáldskapur sé einn
vaxtarbroddur mennta og menningar
í landinu. Skemmtibókmenntirnar
eru á hinn bóginn „bara” dægra-
stytting, „tóm” afþreying. Eins og
það sé eitthvað „bara”!
Þar sem um þær er rætt af ein-
hverri alvöru eru þær einatt vegnar
og léttvægar fundnar á reislu sem
bókmenntahefðin, hið viðtekna bók-
menntamat lætur í té. Þá eru
skemmtisögur til að mynda gagn-
rýndar með bókmenntalegum rök-
serhdum: þær séu svo og svo illa
samdar og stilsettar, atburðarásin
vélgeng, persónugerðin tómar
klisjur, málfar og stílsháttur ófrum-
legt og útslitið. Eða færð eru gegn
þeim siðferðisleg rök: þær feli um-
fram allt í sér lifsflótta og svali ómeð-
vitaðri óskhyggju manna og faisi
þannig fyrir lesandanum verðmæta-
og manngildismat hans. Eða þá að
þeim er hafnað á hugmyndafræðileg-
um forsendum sem svo má kalla: það
sé beinlinis hlutverk skemmtibók-
mennta að slæva og sljóvga lesand-
ann, villa honum sýn á sín eigin
vandamál, viðfangsefni mannlegs
lífs, og ljúga hann fullan.
Þetta má nú allt saman vera satt og
rétt. Og bak við allar þessar aðfinn-
ingar, sem í verki fléttast einatt meira
og minna saman, má eygja hugmynd-
ir um gagn sem hinn góði skáld-
skapur, raunverulegu bókmenntir
eigi að gera sínum lesendum. Þær
bækur eru allar saman vel samdar og
ortar, segja manni satt og rétt frá líf-
inu og tilverunni, örva og hvetja les-
andann í lífsbaráttunni í stað þess að
sljóvga hann og letja.
En í stað þess að mikla fyrir sér
gildi og gagnsemi sem skemmtibók-
menntirnar hafa ekki til að bera, og
þar með ógagn sem þær geti gert, má
allt eins huga að því hvaða not sé í
rauninni af þeim að hafa, hvað þær
hafi sjálfar að segja. Hvort sem þær
eru að endingu gagnsminni eða
ógagnlegri en aðrar bókmenntir, sem
allar eru í ósköp hversdagsbgum
skilningi þeirra orða gagnslausar
bækur, er hitt víst að heilmikil þörf
er fyrir þær á meðal lesenda. Fyrir-
ferð skemmtibókmenntanna ein er
nóg ástæða til að gefa meiri gaum en
tíðkast hefur að þessum þætti bók-
menntastarfseminnar, bókmenningar
i landinu.
V
Hluthafafundur
Almennur hluthafafundur verður haldinn mánudaginn 23.
febrúar 1981 í Kristalssal Hótel Loftleiða og hefst kl.
17.00.
Dagskrá:
Tillaga stjórnar félagsins, um brcytingu á 18. gr. sam-
þykkta Flugleiða hf„ um stjórnarkjör, þannig að ríkis-
sjóður tslands fái heimild til að tilnefna 2 menn i stjórn
félagsins.
Tillagan verður til sýnis fyrir hluthafa á skrifstofu félagsins
fráog með 17. þ.m.
Aðgöngumiðar og atkvæðaseðlar verða afhentir í hluta-
bréfadeild félagsins á skrifstofutíma frá og með miðviku-
deginum 18. febrúar 1981.
Stjórnin.
ÓLAFUR
JÓNSSON
Bók
menntir
✓