Dagblaðið - 30.04.1981, Blaðsíða 18

Menning
Menning
Menning
DAGBLAÐIÐ. FIMMTUDAGUR 30. APRÍL 1981.
Menning
Kvik
myndir
ÓLAFUR
JÓNSSON
bíómyndum með tómri vorkunnsemi.
Myndin bregst sögunni um Andra
með því að leiða hjá sér hina víð-
tæku, spottsömu þjóðfélagslýsingu
sem er uppistaða sögunnar og ein-
blína í staðinn á Andra sjálfan. Og
fær þó ekki út úr honum annað en
angurværa upprifjun bernskudaga
sem um síðir er reynt að snúa upp í
tilfinningasama lýsingu á fyrsta ást-
arskoti, þykjast-harmleik i lokin.
Það sem máli skiptir í myndinni er
sjálft hráefni hennar: andlit barn-
anna í myndinni, stöku myndskeið,
leikatriði sem miðla sjálfstæðum
barnalýsingum. En því miður svikst
myndin undan sjálfu þessu yrkisefni
sínu og þar með brýnustu skyldu
kvikmyndalistar, ef við eignumst
hana: að fjalla um okkur sjálf, lífið
eins og það er, hérna og núna.
Land og synir og Óðal feðranna
fjölluðu í fyrra um eitt og sama yrkis-
efnið — sem raunar er líka eitt aðal-
efni bókmenntanna undanfarinn
mannsaldur og þá íslenskrar menn-
ingarsögu um leið. Það er auðvitað
búferlaflutningur þjóðarinnar úr
byggð í bæ, kynslóðaskilin á milli
sveitamanna og borgarbúa í samtíð-
inni. Þetta er frásagnarefni sem mik-
ill fjöldi landsmanna þekkir til af
eigin raun, beinni eða óbeinni, og
lætur sig máli skipta. Engin furða
þótt menn væru tilkippilegir að fara á
bíó — önnur eins nýlunda og lika var
í fyrra að nýjum íslenskum kvik-
myndum.
Ég á raunar dálítið skrýtilega
endurminningu til marks um almenn-
an áhuga sem myndirnar vöktu. Ég
sá sem sé Óðal feðranna öðru sinni á
einhverri síðustu sýningu á myndinni
í Laugarásbíó í haust. Það var mánu-
dagur. Klukkan sjö. Og kominn
brunakuldi og nístandi næðingur. f
strætó var ég að hugsa með mér að
nú yrði ég alveg áreiðanlega aleinn í
bíó. En það var öðru nær, húsið upp
undir það hálfsetið, og glöggt að fólk
fylgdist af áhuga og eftirtekt með
myndinni þótt ekki væru allir þarna
inni mjög vanir við bíóferðir.
Álengdar við mig í salnum sat rosk-
inn maður og virtist hugfanginn af
myndinni, svo mjög að hann var si-
fellt að grípa fram í fyrir henni með
upphrópunum og athugasemdum og
ræddi það sem fram fór á tjaldinu
háum rómi við sessunaut sinn. Hvort
sem bíógestum á þessari sjösýningu
líkaði Óðal feðranna vel eða illa
skorti auðheyrilega ekkert á áhuga
þeirra á efninu.
Sjón og saga
Indriði G. Þorsteinsson hefur verið
alveg undarlega mikilsmetinn höf-
undur um sína daga — sem sumpart
kann að vísu að skýrast af þvi að
skáldsagnagerð var nánast lögst í
læðing þegar hann var að gefa út sín-
ar fyrstu sögur. Eiginlega verður
maður samt alltaf hálfhissa, af að
lesa upp á nýtt einhverja sögu Ind-
riða, eða þá nýja sögu þó það beri
sjaldan við, á því hvað manni þótti í
fyrri daga mikið til þeirra koma. En
það verður ekki af Indriða haft, að af
því kann sumpart að stafa virðing
sem sögur hans hafa notið, að hann
hefur gefið sig með meiri einbeitni en
nokkur annar höfundur að þessu
yrkisefni. Allt sem hann hefur skrif-
að best fjallar með einum eða öðrum
hætti um þau umskipti sem urðu um
stríðið á öllum högum þjóðarinnar.
Og þannig séð er líka Land og synir
höfuðrit Indriða.
Gildi kvikmyndarinnar eftir Landi
og sonum held ég að umfram allt
liggi í því hve nærfærið og trúverðug-
lega tókst að miðla í myndinni frá-
Úr Punktur punktur komma strik.
striki. í myndinni er einblínt á þá
hendingu að sagan gerist á árunum
kringum 1960 og mikið kapp á það
lagt að endurgera í myndinni eitthvað
sem kalla megi „andrúmsloft” þeirra
ára — þótt það um leið útiloki þann
kost að láta myndina gerast í reyk-
visku landslagi okkar eigin daga og
meðal æskunnar eins og hún er og
fjalla þá um leið í alvöru um yrkis-
efni sögunnar sjálfrar. Allt þarf að
vera leikur og gervi, þykjast — af ein-
hverjum nostalgískum ástæðum sem
eiginlega er ógerningur að skilja.
Hvaða lifandi maður lætur sig
nokkru skipta „reykvískt andrúms-
loft” áranna kringum 1960? Kannski
það fólk sem þá var sjálft á aldri
Andra og þeirra félaga. En er nokkur
ástæða til að fara að búa til bíó sér-
staklega handa þeim?
Það mun nú sýna sig á næstunni
hvort Punktur punktur komma strik
hlýtur þá aðsókn sem hún þarf á að
halda. Og af undirtektum og aðsókn
sem hún hlýtur má að líkindum
nokkuð ráða um hagi kvikmynda og
kvikmyndagerðar í nánustu framtíð.
Nú fer að hverfa nýlundan sem í
fyrra var að íslenskum bíómyndum.
Hvað sem manni finnst um efnistök
Þorsteins Jónssonar í myndinni, má
spyrja hvort þess sé að vænta að frá-
sagnarefni hennar, lýsing reykvískra
æskudaga fyrir tuttugu árum höfði
til almenningsáhuga í líkingu við efn-
ið i Landi og sonum, Óðali feðranna í
fyrra. Ef ekki — hvað þarf þá til að
tryggja nýjum bíómyndum þá að-
sókn sem þær þurfa? Þetta mun nú
allt sýna sig á næstunni.
Þykjast
eða vera
Ekki vi! ég spá neinum hrakspám
fyrir myndinni. En mér er engin laun-
ung á þeirri skoðun að af þremur
fyrstu islensku biómyndunum sem
máli skipta sé Punktur punktur
komma strik ein um það að hafa
gagngert misheppnast — þrátt fyrir
loflega tækni, kvikmyndatöku og
kvikmyndaleik. Það er engin ástæða
lengur til að undrast og dást að
henni. Og ástæðulaust að taka nýjum
Úr Landi og sonum.
sagnarefni sögunnar, ulfinningalýs-
ingu og hugblæ lennar. Þegar sagan
var nv var oft að því fundið hvr ai
> annalet t g ótrúverðug samtölin í
henni væru í munni fólksins í sög-
unni. Þess vegna var lærdómsríkt að
heyra hve trúlega þessi sömu samtöl,
óbreytt eða því sem næst, hljómuðu á
vörum leikenda. í myndinni tókst að
rekja með látlausu móti atburðarás-
ina og endurgera mannlýsingar sög-
unnar. Þar sem einhverju var aukið
við eða vikið frá efni sögunnar, eins
og óhjákvæmilegt er i kvikmynd, var
það gert af mikilli nærfærni um anda
hennar. Og hin fagra myndataka,
landslagslýsing myndarinnar, ásamt
hægum og íhugulum frásagnarmát-
anum, gæddi hana sterkum hugblæ
angurværðar og trega sem er alveg
samkynja sögustllnum hjá Indriða
sjálfum.
Að vísu tókst ekki að segja neitt í
myndinni sem ekki var áður sagt í
sögunni. Eftir sem áður þarf maður
að leita í bókina til að gera sér ljós
efnislegu rökin fyrir ákvörðun Einars
söguhetju að flytjast suður, skiljast
við sveitina sína, búskapinn og kær-
ustuna, allt það sem hugur hans er að
eilífu bundinn. í myndinni tókst enn
síður en í sögunni að gera ljós tilfinn-
ingaleg rök og nauðsyn þessarar
ákvörðunar. Myndin er í eðli sínu
endursögn en ekki endursköpun,
myndræn nýsköpun sögunnar.
Tvær leiðir
Það er sem betur fer ekki í minum
verkahring að bera saman bíómyndir
eða gefa þeim einkunnir. En samt
sem áður held ég að enginn bíógestur
sem sá bæði Land og syni og Óðal
feðranna komist hjá að gera það upp
i huga sínum hvor myndin honum
hafi þótt vera betri. Og ég get vel
vitnað fyrir mig, að mér þótti Óðal
feðranna betri mynd. Þó svo að
ógerningur sé að taka frásagnarefnið
í myndinni fyrir alvöru, sem raun-
sæja frásögn, raunhæfa samtíðarlýs-
ingu, umfjöllun um raunverulegt
vandamál. Ef maður reynir að endur-
segja söguna, atburðarásina eða
plottið úr myndinni, er í rauninni
bara um tvennt að ræða, að skella
upp úr eins og bjáni að allri dellunni,
eða fara hjá sér og blygðast sín fyrir
myndarinnar hönd. Samt stend ég
mig að því að finnast hún bara
nokkuð góð bíómynd.
Styrkur og gildi myndarinnar held
ég að liggi og felist í myndrænni
skynjun frásagnarefnis, andlitsfalli,
svip og fasi fólksins í myndinni, sem
ekkert þeirra var skólaðir leikarar,
ekkert síður en umhverfi þess og
landslaginu í kringum það. Og þar
með hæfileika höfundar að byggja
upp dramatíska frásögn í myndum —
sem grípur mann á vald sitt án tillits
til frásagnarefnis, sögunnar sem sögð
Almáttugur
hjálpi mér
Að efni sínu til var Óðal feðranna
ekkert nema melódramatískur reyf-
ari. En samt sem áður bar ekki á öðru
en menn væru til með að taka við-
fangsefni myndarinnar í fullri alvöru
— og ræddu aftur og fram í Tíman-
um um meinta „ádeilu” í myndinni á
kaupfélagsskapinn í landinu, kjör og
hagi bænda. Líkt og einhver vegur
væri að taka lýsingu kaupfélagsstjór-
ans og þeirra bræðra fyrir góða og
gilda vöru, sem raunsæislega lýsingu
á veruleikanum eins og hann er,
raunverulegum viðskiptaháttum og
siðferði.
Enn undarlegri var þó umræða
sem hófst þegar myndin var alveg ný
um hlut drukkinnar kvensniftar sem
þar kom fyrir. Ekki man ég betur en
leikkonan í hlutverkinu skrifaði um
það ítarlega grein í blöðin að þetta
væri eiginlega besta kona, alltaf að
hugsa um barnið sitt og þvo af því
bleiur þó hún væri svona á sig
komin. Satt að segja skildist mér að
konan hefði eiginlega aldrei drukkið
neitt nema rétt á meðan hún var að
koma við sögu í myndinni. Undir
þetta tóku svo aðrar kvenhetjur og
ræddu grafalvarlegar um „stöðu
konunnar” í kvikmyndinni. Jesús
Æska í kerfi
Pétur Gunnarsson fjallar í sögum
sínum um Andra um brýnt yrkisefni
ekkert síður en Indriði G. Þorsteins-
son í sínum sögum: æsku og uppvöxt
í bórgarbyggð, við nýja þjóðfélags-
hætti sem auðvitað móta unglingana
og fólkið í sögunni með sér, í sinni
mynd. öfugt við frásagnarhátt Indr-
iða, svo haldið sé áfram að jafna
ólíku saman, auðkennist frásögn Pét-
urs af víðri yfirsýn hans um frásagn-
arefnið, skýrri vitund hans um kerfis-
bindingu þess lífs sem hann lýsir. Og
hann er að lýsa og segja frá og fjalla
um okkar eigin dagsdaglegu samtíð,
æskuna I dag.
Þeim mun undarlegra var að sjá
aðferð Þorsteins Jónssonar að þessu
frásagnarefni í kvikmynd hans eftir
sögum Péturs, Punkti Punkti kommu
er. Ég sá myndina tvisvar án þess að
skella eiginlega nokkurntíma alveg
upp úr, og þótti hún næstum betri í
seinna sinnið.
Það er sjálfsagt ekki sanngjarnt að
bera þessar myndir saman, þær eru
svo ólíkar sín í milli, þrátt fyrir allt
sem er líkt og skylt með þeim. En
öfugt við Land og syni varð Óðal
feðranna með köflum beinlínis
spennandi mynd, nærgöngul og
sumstaðar beinlínis ágeng við tilfinn-
ingar áhorfandans. Samanber hið
ljóðræna fall hestsins Hvitings, sam-
kvæmt sögunni, í Landi og sonum og
geldingarsenuna í Óðali feðranna.
Báðum myndum lýkur með myndum
af rútubílum. En umkomuleysi, upp-
gjöf piltsins í Óðali feðranna er gerð
lýðum ljós með allt öðrum hætti,
sjónrænum rökum tilfinninga, en
óvissan sem tekur við Einari í Landi
minn, góður guð og almáttugur
hjálpi mér!
Þetta má, ef vill, hafa til marks um
áhrifamátt kvikmyndar sem frásagn-
armiðils. Og taka þá eftir því um leið
að Óðal feðranna er ein um það, enn
sem komið er, að hafa vakið upp slík-
ar umræður um efni sitt. Eða þá að
það vitni um hitt, að enn séu áhorf-
endur býsna nægjusamir þegar nýjar
íslenskar kvikmyndir eru annarsveg-
ar.
ogsonum.
> Þetta er ekki sagt til að niðra Land
og syni sem líka var nokkuð góð bíó-
mynd fyrir sinn hatt. En ef taka má
þessar myndir Ágústs Guðmundsson-
ar og Hrafns Gunnlaugssonar til
marks um tvær leiðir sem opnar
standi íslenskri kvikmyndagerð, að
endursegja með myndrænni og leik-
rænni tækni mikilsháttar bókmennt-
ir, fornar eða nýjar, eða þá að yrkja
sjálf upp á von og óvon úr þeim
efnum sem samtíðin lætur í té — þá
mundi ég frekar kjósa leið Hrafns.
Úr Óðali feðranna.
UMBÍÓ
Seinnigrein