Dagblaðið - 19.05.1981, Blaðsíða 20

Dagblaðið - 19.05.1981, Blaðsíða 20
DAGBLAÐIÐ. ÞRIÐJUDAGUR 19. MAÍ 1981. 20 I Menning Menning Menning Menning 9 Böm í bókum: Seinni hluti ERU SÖGUR SANNAR? Sllja Aðalsteinsdóttir: ISLENSKAR BARNABÆKUR 17*0-1979 .Vlél og menning 1981.402 bls. Í riti sínu um íslenskar barnabækur ræðir Silja Aðalsteinsdóttir hvergi, því miður, hugmyndir sínar um „bókmenntalegt raunsæi”. Ekki beinlínis. En ljóst er af allri málsmeð- ferð hennar að hún lætur sér ekki nægja að taka hugtakið á orðinu , ef svo má segja, og fellst ekki á að raunsæi í skáldskap sé aðallega fólgið í ákveðnum reglum um eftirlikingu hins ytri veruleika í frásögn. Eftir hennar bók felur réttnefnt raunsæi ævinlega í sér sannferðuga túlkun þcss veruleika sem líkt er eftir og lýst í skáldskap. Spursmál hvort slik veruleikatúlkun sé ekki eða eigi að vera eðlisþáttur allra bókmennta og allar góðar bókmenntir þá um leiö raunsæjar bókmenntir í einhverjum skilningi. Þannig að sé beinlínis markmiðskáldskapar, bókmennta að birta með einhverju móti „sann- leika” um „veruleikann”. Kreddur og fabúlur Svo mikið er víst að til að Silja láti sér þær vel líka þarf veruleikatúlkun bókmennta að koma heim við kredd- ur sem hún aðhyllist sjálf um sögu- þróun og samfélagsmál. Enda dregur hún enga dul á þá skoðun sína á hlut- verki barnabóka, „að þær eigi um- fram allt að vekja börn til umhugs- unar og aðgerða, vera vekjandi og hvetjandi, helst pólitískar og róttæk- ar. . . Bækur hafa fengið nýtt hlut- verk á okkar fjölmiðlatímum, segir hún, þær eru sá miðill sem stöðug- astur er og staðfastastur og þess vegna best fallinn til að kenna og vekja til umhugsunar um leið og þær þroska bókmenntasmekk lesendanna og skemmta þeim.” Söguspeki sem Silja Aðalsteins- dóttir aðhyllist, og má víst kalla „marxíska” í einhverjum skilningi, felur í sér alveg glannalegar einfald- anir og alhæfingar. Hún virðist sjá fyrir sér söguna sem feril baráttu og átaka á milli tveggja höfuð-andstæð- inga, borgarastéttar og lágstéttar, og væri kannski skemmtilegra að nefna að fornum sið „burgeisa” og „alþýðu”. En á milli þessara höfuð- stétta þröngvast í sögunnar rás ýmis- legir hópar millistétta og smáborgara sem Silja svo kallar. Til að henni falli allskostar vel við barnabók þarf hún helst að gerast i „lágstétt”, og allra helst þurfa börn í bókinni að vera það sem hún kallar „byltingasinnaða lágstétt”, hvaða blessað fólk sem það nú annars er. Það fer eftir þessu að henni er alveg meinilla við það sem hún nefnir „ein- staklingslausn” á félagslegum vanda- málum, og finnur slíkar „gervi- lausnir” söguefna hverri bók af ann- arri til foráttu. Bágt er til að hugsa ef lífið og veruleikinn tæki upp á því að haga sér eins og Silja vill að látið sé í barnabókum. Þá hygg ég að fleirum en mér þætti brátt vandlifað. Bak við raunsœið Þrátt fyrir þessa kreddufestu eða kreddupólitík er Silja Aðalsteins- dóttir satt að segja langoftast góður lesandi barnabóka, næm og glögg á raunsæislega frásagnarhætti og sögu- efni, smekkvís og vandlát um skáld- skap. Areiðanlega geta margir les- endur samsinnt mörgum og kannski flestum umsögnum eða smekkdóm- um hennar um einstakar bækur og höfunda. En það er ekki því að leyna að hinn kreddufasti bókmenntaskiln- ingur setur sjálfum bóklestri hennar alloft ansi þröng takmörk. Þaö er t.d. áreiðanlega rétt mat að höfundarnir sem fyrr voru nefndir, Stefán og Ragnheiður, eru í hópi okkar fremstu skáldsagnahöfunda. Og líkast til, vafalaust um Stefán, eru sögur þeirra um og handa börn- um og unglingum þeirra bestu verk. Ekki skal ég rengja Silju um það að hjá þeim megi lesa „pólitísk og rót- tæk” sjónarmið í líkingu við þau sem hún lýsir. En það er ekki þar með sagt að það sé þess vegna sem þetta eru góðar skáldsögur, mikilsháttar bókmenntir. Mér virðist á hinn bóg- inn Silja hvarvetna í bók sinr.i komast fjarska skanimi á vcg að lýsa að baki eða inn fyrir þá „raunsæsis- legu þjóðfélagslýsingu” sem hún leitar að og finnur í bókum. En skýrasta dæmi um það hvernig bókmenntakredda getur beinlínis brjálað bókmenntasmekk og skilning höfundarins hygg ég að megi ráða af því að lesa og bera saman það sem hún segir um Guðjón Sveinsson og sögur hans, ört rennur æskublóð og Glatt er í Glaumbæ, annarsvegar, hins vegar Guðrúnu Helgadóttur og sögur hennar og leikrit. Fyrrnefnd saga Guðjóns er „nýstárleg og gagn- rýnin skáldsaga sem markar tímamót i skrifum fyrir unglinga,” segir Silja. En Guðrún er fyrst og fremst „siða- vandur höfundur sem vill leysa vandamálin með því að taka þau til umræðu í anda raunsæisstefnu og frjálshyggju 19du aldar”. Það eru, með leyfi að segja, ekki efnisatriði af þessu tagi, þótt þau væru rétt greind, sem gera gæfurnun Guðjóns og Guðrúnar. Og það held ég að liggi hverjum lesanda þeirra í augum uppi að hver og ein saga Guðrúnar ber langt af þessum tilgreindu sögum Guðjóns, sem barnasögur og skáld- sögur, skáldskapur — að sögum Guðjóns Sveinssonar sjálfum öld- ungis ólöstuðum. Þær eru bara síðri sögur hvað sem líður skoðunum þeirra Guðrúnar Helgadóttur á hverju einu. Um fimm flokka Hin fimmfalda flokkaskipan barnasagna í bók Silju Aðalsteins- dóttur, virðist út af fyrir sig einföld og auðskilin. En sé nánar að henni gáð reynist að vísu ýmislegt á huldu. Fyrir það fyrsta eru langflestar íslenskar skáldsögur handa börnum og unglingum „raunsæislegar” frá- sagnir í þeim hversdagslega skilningi orðsins sem áður var reynt að lýsa. Flokkaskipun Silju byggist líka eink- um á frásagnarefni sagnanna i hinum ýmsu flokkum, en sumpart á því sem hún kallar „hugmyndafræði” þeirra. En ekki liggur alltaf í augum uppi hvaða rök ráða því hvort tilteknar sögur flokkast sem minningasögur, hversdagssögur eða afþreyingarsögur skv. kerfiSilju. Einfalt er að flokka fyrir sér barna- sögur eftir tilætluðum aldri lesenda, og þar með málþroska, lestrargetu þeirra, sem oft fer saman við aldui söguhetju. Þá koma sér í flokk sögui handa litlum börnum, byrjendum i lestri, einfaldar sögur, oft með miklu myndefni. Næst koma sögur handa börnum sem orðin eru allvel læs og nokkuð þolin að lesa, geta tileinkað sér meira og flóknara söguefni en litlu börnin. Og loks reglulegar skáld- sögur handa stálpuðum börnum og unglingum sem ekki þurfa að vera ýkja frábrugðnar skáldsögum handa fulloðnum lesendum að efni eða formi.Hversdagssögurnar segir Silja að auðkennistaf lauslegri sögugerð eða byggingu sögunnar en reglulegar skáldsögur. Mér er ekki grunlaust að þetta séu einatt sögur ætlaðar ungum börnum og af því helgist bæði frá- sagnarefni og frásagnarform. Ég sé ekki af hverju til dæmis sögur Jennu og Hreiðars um öddu, Magneu frá Kleifum um Hönnu Maríu mega ekki kallast „raunsæislegar skáldsögur” þótt þær séu ætlaðar ungum les- endum. Afþreyingarsögur eru væntanlega stærsti flokkur barnasagna skv. flokkun Silju Aðalsteinsdóttur enda er kaflinn um þær lengstur i bókinni. í þann flokk virðist mér hún sumpart flokka bækur sem hún telur miður samdar og stílaðar en aðrar bækur og sumpart sögur sem halda á loft „hug- myndafræði” sem hún er sjálf ósátt við. Taka má eftir því að sjálft hug- takið „afþreying” er fyrst og fremst skilgreint með neikvæðum hætti (á bls. 250), talið upp hvað slíkar sögur geri lesendum sínum ekki til góða, en hvergi reynt að koma orðum né skilningi að því eftir hverju lesendur séu eða geti verið að sækiast í bókum sem þessum. Slfkar sögur „einfalda veruleikann svo að hann verður ósannur og í verstu tilvikum af- skræmdur,” segir Silja. „Þær mana lesendur sína til hetjudýrkunar og auka á firringu þeirra með þvi að vekja sífellt hjá þeim máttvana öfund á hetjunni í stað þess að láta þær Iæra og þroskast með henni.” Finnst ekki fleirum en mér skrýtin skýring á sögum sem samkvæmt skil- greiningu eru stílaðar upp á vinsældir og útbreiðslu, vilja skemmta lesand- anum, að þær eigi einkum að vekja með honum lágar og óþægilegar hvatir eins og „öfund” og raunar beinlínis valda honum vanlíðan eins og hlýtur að stafa af því sem Silja kallar „firringu”? Þegar hún skrifar svona er satt að segja engu líkara en Silja Aðalsteinsdóttir hafi sjálf aldrei lesið bók sér til skemmtunar. Hvað er afþreying? Það kemur heim við þetta að í kaflanum um afþreyingarsögur ægir saman mörgum og óllkum greinum skáldsagna. Þar eru róman- tískar.sögulegar skáldsögur eftir séra Friðrik Friðriksson og Jón Björns- son, samtímasögur með ævintýra- legri og ólikindalegri atburðarás eftir Ármann Kr. Einarsson, hreinir og beinir unglingareyfarar eftir Guðjón Sveinsson og örn Klóa, ástarsögur handa ungum stúlkum eftir lngi- björgu Jónsdóttur og Rúnu Gísla- dóttur, raunsæislegar unglingasögur eftir Jennu og Hreiðar Stefánsson, svo að eitthvað sé nefnt. Það er áreiðanlega rétt mat hjá Silju Aðal- steinsdóttur að þessir höfundar sem nú voru nefndir séu ekki jafnsnjallir rithöfundar og okkar bestu höf- undar barna og unglingabóka, svo sem eins og Ragnheiður Jónsdóttir, Stefán Jónsson svo að enn sé til þeirra vitnað, bækur þeirra síðri bók- menntir. Það réttlætir auðvitað ekki að safna saman verkum þeirra undir niðrandi samheiti „afþreyingar” — sem um leið er gert svo rúmgott hug- tak að það verður í verki merkingar- laust. Afþreyingarsögur handa börnum og unglingum held ég að megi með nothæfum hætti skilgreina svo að þar séu söguefnin að jafnaði óraunhæf, þótt frásagnarháttur þeirra sé einatt raunsæislegur, atburðarás ævintýra- leg og oft með beinum ólíkindum, umhverfislýsing og persónugerð einatt mjög einföld enda einkum ætlað að vekja og viðhalda spennu, söguhetjur jafnan mjög eindregnar hetjur, með augljósum yfirburðum yfir annað fólk í sögunni og auðvitað lífinu sjálfu. Markmið slíkra bóka, handa börn- um eins og fullorðnum, er að veita lesandanum hvíld og uppléttingu frá sínum ósögulega hversdagsleika, og því bágt að áfellast þær fyrir veru- leikaflótta eða veruleikafölsun. Gildi þeirra, mikið eða lítið, stafar af öðrum ástæðum en þeim hvort þær segi satt eða ósatt um eitt eða neitt. Bókmenntaskilningur sem telur allt að því ósæmilegt að skemmta sér við bóklestur, finnst að bókmenntir eigi fyrst og fremst að vekja og hvetja, fræða og þroska lesandann áður en farið er að skemmta honum, hrekkur hinsvegar skammt gagnvart skemmti- bókmenntunum. Aðgát skal höfð Ég held sem sé að taka verði með mikilli varúð flokkaskipan barna- bókmennta í riti Silju Aðalsteins- dótur — og þar með þeirri bók- menntalegu greiningu sem liggur flokkun hennar til grundvallar. Enda er hún fyrr en varir komin út um þúfur í höndum sjálfrar hennar. í kaflanum um „gullöld” hinna raun- sæju unglingasagna skjóta allt í einu upp kolli hreinar og beinar • dýra- sögur, táknlegrar merkingar, eftir merkan skólamann, Sigurð Thor- lacius, sem Silju er annt um að telja einhvers konar foringja hinna raun- sæju samtimahöfunda unglinga- sagna. Undir nafni hins „nýja raunsæis” er í lokakaflanum rætt um margvíslegar bækur sem eftir efniviði og aðferðum ættu heima á víð og dreif i hinum fyrri flokkum. Eru ekki bækur Njarðar Njarðvík sem hér er getið „fræðslubækur”, sögur Guðrúnar Helgadóttur „hversdags- sögur”, Olgu Guðrúnar „raunsæ unglingasaga” og bækur Ármanns Kr. Einarssonar „afþreyingarsögur” samkvæmt þeim rökum sem áður voru komin fram um flokkana? Af því að hér hefur einkum verið rætt um ýmislegt það sem athugavert er við rit Silju Aðalsteinsdóttur er skylt að taka skýrt fram að lokum að bók hennar hefur líka mikla og augljósa kosti. Umframt allt er hér um brautryðjandaverk að ræða, allýtarlega kortlagningu á bókmennt- um barna sem hún er fyrst til að sinna sögu og gagnrýni þeirra. Það er aðdáanlegt eljuverk að hafa lesið allar þessar 600 bækur eða hvað þær eru margar, og áreiðanlega eru margar, kannski flestar hverjar mjög svo lítilsháttar bókmenntir. Silja skrifar yfirleitt vel og læsilega, rit- hátturinn oftast „hress” en sjaldnast „slappur” svo gripið sé til einkennis- orða sem hún hefur sjálf miklar mætur á. Þótt hún sé dálítið mishittin á skoðanir er í bók hennar mikill og margháttaður fróðleikur saman dreg- inn. Mér er að vísu ekki alveg ljóst hverjum bókin kemur að hvaða gagni, kennslubók í^skólum, hand- bók handa kennurum, safnmönnum, foreldrum eða börnum sjálfum. Hún er of stór kennslubók, en varla nógu skipuleg, ýtarleg handbók. Við notk- un hennar þarf að glöggva sig vand- lega á fræðilegum aðferðum höf- undar — hinum þröngsýna bók- menntaskilningi, einhæfu raunsæis- hugmyndum, sem fyrst og fremst setja svip á bókmenntatúlkun og bókmenntamat hennar. Að svo búnu getur það að vísu komið að heilmiklu gagni — orðið undirstaða umræðu og nýrra og ýtarlegri athugana á afræktum sviðum bókmennta og menningarlífs. Smurbrauðstofan BJORNINN Njóisgötu 49 - Sími 15105 Nýir umboðsmenn He/lissandur Heiðrún Sigurðardóttir Barðarási 2. Ólafsvík Anna Soffía Finnsdóttir Ólafsbraut 66, s. 93-6243. BIAÐIÐ

x

Dagblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Dagblaðið
https://timarit.is/publication/260

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.