Vísbending - 20.12.2002, Blaðsíða 8

VISBENDING
Ríkt land, fátæk þjóð
Höfundar telja að öll efni standi til þess að Island sé eyja auð-
legðar. Margt er í bókinni spádómlega sagt: „Hver skyldi ætla
annað en stærsta eyland Evrópu næst á eftir Stóra-Bretlandi, færði
landsherra sfnum mikinn hagnað? Ur hafinu umhverfis þetta
eyland hefir verið aflað margra milljóna virði og það liggur svo vel
við hinum arðvænlegu hvalveiðum, að árlega sækir þangað fjöldi
manna til slíkra veiða. Hver skyldi trúa öðru en að slíkt land færði
föður sínum álitlegar tekjur, eða að minnsta kosti gæti það undir
sérstökum kringumstæðum lagt fram drjúgan skerf til nauðsynja
ríkjanna. En hver sanngjarn maður hlýtur að viðurkenna hið gagn-
stæða.“
Seinni hluti verksins Um viðreisn Isiands fjallar um sértækar um-
bætur. Fyrst ber að nefna kynbætur á íslenskri embættismannastétt
sem felist í því að amtmaður leitaði sér kvonfangs „úr heldri manna
stétt Kaupmannahafnar." Af öðrum umbótum má nefna bætta verk-
kunnáttu, akuryrkju og stofnun kaupstaða. Þar yrðu skólar svo sem
reikni- og stýrimannaskóli, kennd skíðaíþrótt, vega- og brúargerð
og margt lleira. „I bænum myndu margir vandræðagripir og lítils
nýtir menn breytast í dugandi borgara og raunverulega fjölga þjóð-
inni og bæta efnahag hennar því að upp kæmu nýjar atvinnugrein-
ar og hinar eldri yrðu betur stundaðar, bæði með því að auka fram-
leiðsluna, bæta vinnubrögð við hana og greiða þannig fyrir sölu
hennar." Þetta er ekki sveitarómantík Hriflu-Jónasar, heldur talar
hér maður sem reyndist ótrúlega sannspár um þróun byggðar.
Mannfækkun af hallærum
Hannes biskup Finnsson skrifaði merka bók í lok 18. aldar eða
skömmu eftir að Jón Eiríksson skrifar aðra útgáfu af Viðreisn
íslands. I Mannfœkkun afhallœrum fjallarhann um það með vísinda-
legri nákvæmni hvemig þjóðin varð fyrir hveiju áfallinu á fætur öðm
og dregur af því lærdóm. Margir hafa talið að Hannes og Jón Eiríks-
son hafi með verkum sínum lagt grunn að ýmsum rannsóknum Jóns
Sigurðssonar. Ekki verður staldrað Iengi við rit Hannesar, en upphaf
bókarinnar er eftirminnilegt: „Drepsótt, stríð og dýrtíð eru kallaðir
þeir snörpustu vendir í Guðs hendi, af hvörjum Davíð konúngur átti
forðum kost á að veljaeinn.... A nærverandi tíðum er stríð orðið væg-
ara en drepsótt, einkum meðal vel siðaðra þjóða, því það deyðir nú
eigi kvinnur og böm eins og í fymdinni, heldur skilur úngviðið eftir,
þar sem drepsóttin slær niður menn og kvinnur, únga og gamla.“
Lýsir svo Hannes hverri óáran annarri verri og vitnar í annála til þess
að segja hve margir hafi fallið frá. Þó segi það ekki alla sögu því að
margir hafi verið svo illa farnir sem þó hafi lifað að skaðinn sé mun
meiri en dánartölur segi til um. Vitnar hann í því sambandi til þess hve
brennivínið eyðileggi líf miklu fleiri manna en það veldur bana. Sum
árin hafi óáran verið svo mikil að menn hafi jafnvel lagst svo lágt að
eta hrossakjöt. „Það var segin saga að hrossakjötsætur vóru þeir
fyrstu sem á þessum hallærisámm í harðrétti útaf dóu. Orsökin var
augljós, að af því þessi nautn var almennilega álitin óheiðvirð, þótt-
ust þeir er hana brúkuðu, eigi skyldugir til, vóm eigi heldur svo
vandir að breytni sinni, að þeir vildu brúka sómaaðferð og sparneytni
í þessari matartekju, heldur átu sumir sjálfdauð og úldin hræ.“ Það er
athyglisvert að hjá Hannesi kveður við annan tón en í eldri ritum þar
sem menn hafa áhyggjur af því að fólksmergðin valdi flökkulýð.
Almúginn er alls staðar skammsýnn
Hannes segir oft frá því að fátækir séu veikastir fyrir. Menn eigi
að útrýma fátæktinni en ekki fátæklingunum. „Það er til lítils að
lækna áfallna fátækt, nema undir eins sé komið í veg fyrir þá
áfallandi. Við uppsprettu skal á stemma, en eigi að ósi; svo kostar
miklu minna að hjálpa fátækum íyrst, þá þeir komast á knén til falls,
en reisa þá á fætur, eftir að þeir eru dotmir um koll.... Almúgi er alls-
staðar í heiminum skammsýnn og sér, þegar almennings gagn á að
metast, h'tið íiram í veginn fyrir sig. Allsstaðar em fátækir, sem af sjálfs
rammleik geta eigi útstaðið uppákomandi bágindi. Séu þeir þá eigi
studdir, tapast lífið eður að minnsta kosti heilbrigðin.“ Hannes telur að
fátækir eigi að minnsta kosti að vera snyrtilegir og endar rit sitt með
þessum hætti: „Þrifalegt má vera þótt fátækt sé.... Verði mér andmælt
að tötrar hljóti að sýna armæðuna, þá svara ég að það er andans
örbirgð einúngis um að kenna, ef ekki má svo mála blygðunarsama,
hreinlega, meðaumkunarverða fátækt, að hún sé eigi undir eins
óþrifa- og viðbjóðsleg, því það má að minnsta kosti heimtast, að slík
mynd bjóði eigi veiri þokka af sér en hver önnur íslensk fömkind.“
Óttumst ekki útlendinga
Jón Sigurðsson ritaði um flest framfaramál á Islandi um sína daga
og árið 1843 skrifaði hann ítarlega ritgerð, Um verslun á íslandi,
um nauðsyn þess að gefa verslunina frjálsa. Hann talar um það
hversu bagalegt það sé að allur útilutningur fari í gegnum Danmörku
og því komi útlendir menn ekki til Islands til þess að kaupa vöruna.
En á dögum Jóns var það viðhorf uppi, ekki síður en nú, að útlend-
ingar væm þjóðinni hættulegir í atvinnurekstri: „Það munu enn sum-
ir óttast, að útlendir menn muni setjast í atvinnuvegu landsmanna, þá
sem ábatamestir em, og bera Islendínga sjálfa ofurliða, af því hinir sé
ötulli og auðugri. En þessu er ekki að kvíða, því fyrst er ekki svo
mjög að óttast, að aðsókn að landinu verði meiri en þarfir þess og
verslunarmegin leyfa, og því næst er landið ekki svo vel rómað í öðr-
um löndum, að menn niuni gjörast til að flytjast þángað í sveitum.
Þessvegna er ekki að óttast, að aðsókn til landsins verði óðari en svo,
sem svarar framfömm þess, og þá er landsmönnum innan handar að
hafa jafnan yfiiráðin, en þökk þætti þeim vera á að njóta styrks ann-
arra og læra af þeim, það sem þeim má til góðs verða og landinu, og
á þennan hátt er líkt metið í öðrum löndum. Þegar borin verður um-
hyggja fyrir, að Islendíngar nái menntun og kunnáttu í hverri stétt
sem þeim er ætluð, eins og fyn' hefir verið drepið á, þá er ekki að
kvíða, að þeir muni ekki geta átt þátt í sérhverju fyrirtæki og komist
jafnfætis hinum útlendu, því enginn hefir enn frýjað þeim vits og
gáfna, þó þeir hafi verið grunaðir um gæsku þá, sem réttu nafni heit-
ir gúnguskapur, og afskiptaleysi um hag sjálfra sín og landsins.“
Að tjóðra menn með staupinu
Tæplega 30 ámm síðar var verslunarfrelsið komið í höfn, en enn-
þá var lítið af versluninni í höndum íslendinga. Jóni sveið þetta
og sá þá leið vænsta að menn stofnuðu með sér verslunarfélög, enda
voru þegar uppi lilburðir til þess. Hann skrifaði þá ritgerðina Um
verslun og verslunarsamtök. Hann byijar á þessum orðum: „Menn
hafa eftir hinum nafnfræga ráðgjafa Loðvíks Filips Frakkakonúngs,
Guizot, að hann hafi eitt sinn sagt á þíngi: Eg Itefi tvennt mér hugfast:
annað er það að láta ekki svo mjög að vilja og áliti landsmanna
minna, að eg þrœlbindi mig við það; en á hinn bóginn vil eg ekki
heldur meta þeirra vilja og álit .viv; lítils, að eg forsmáiþað.“ Jón tel-
ur að valdsherrar í Danmörku hafi aðeins fyrri hluta þessarai' kenn-
ingar í heiðri. „Vér sögðum, að verslunin hjá oss nú sé alveg á voru
eigin valdi, því hver einn geti nú verslað hvar hann vilji, og þurfi eng-
an að spyrja um leyfi til þess. Þetta ernú öldúngis satt ísjálfu sér, en
hérfer eins og Franklín sagði, að letin tekur af oss tvöfaldan skatt,
óþatfakaupin þrefaldan og heitnskanjjórfaldan. Og þessa skatta geta
hvorki lögin né yfirvöldin lækkað né tekið af.“
8