Helgarpósturinn - 30.11.1995, Blaðsíða 27

FIMMTUDAGUR 30. NÓVEMBER 1995
I ^æknn^p)löt uir
27
Jólabók lastarans
Islenskar tilvitnanir
Fleyg orö og frægar setningar
á islensku
Hannes Hótmsteinn Gissurarson
Almenna bókafélagið 1995
★★
Spakmæli er fyndni eins og
viska allra,“ segir John
Russell lávarður. Þessi fleygu
orð tíni ég að sjálfsögðu upp
úr nýju bókinni íslenskar til-
vitnanir sem Hannes Hólm-
steinn Gissurarson hefur tek-
Bækur
- Þorhallur
Eyþórsson
ið saman. Bókin er sannkölluð
gullnáma fyrir þá sem þurfa að
tjá sig í rituðu máli eða töluðu,
við hvaða tækifæri sem er.
Þetta er draumabók ritdómar-
ans jafnt sem tækifærisræðu-
mannsins. Undirtitillinn gefur
vísbendingu um það hvert
innihaldið er — eða ætti að
vera: „Fleyg orð og frægar
setningar á íslensku.“
Hvað eru fleyg orð? Hugtak-
ið var þekkt í fornöld: „Epea
pteroenta," sögðu Grikkir.
Þjóðverjar tala um „gefliigelte
Worte" og jafnvel Danir um
„bevingede ord“. Svarið er ein-
falt: Ég þekki fleyg orð þegar
ég heyri þau sögð eða sé þau á
prenti. Hugtakið er hvorki loð-
ið né teygjanlegt, samkvæmt
mínum kokkabókum. Fleyg orð
fela í sér almenn sannindi —
klára hugsun sem er mótuð í
einni eða tveimur setningum,
varla meira.
„Þeim var eg verst er eg unni
mest,“ eru fleyg orð. „Cogito,
ergo sum,“ sömuleiðis: „Ég
hugsa, þess vegna er ég til.“
Andlátsorð Heinrichs Heines
eru fleyg: „Guð mun fyrirgefa
mér, það er hans starf.“
Fleyg orð eru ekki allt sem
hefur einhvern tíma verið sagt,
heldur það sem hefur verið
sagt vel — „og óspart í það
vitnað", eins og Hannes segir í
formála.
Seinheppinn karl og ýmsum
leiður á að hafa misst út úr
sér: „í mér bærist fól.“ Þessi
orð eru naumast fleyg á sama
hátt og þau sem voru tilgreind
að ofan, jafnvel þótt þetta sé
setning sem felur í sér — að
því er virðist — heila hugsun.
Það er hins vegar hægt að fall-
ast á að þetta sé „fræg setn-
ing“ og eigi þar af leiðandi
heima í tilvitnanasafni þessu.
Sama gildir um ummæii Nix-
ons: „I am not a crook.“
Með áþekku móti hefur setn-
ing Hrafns Gunnlaugssonar,
„Madame var ekkja að at-
vinnu“, líka öðlast hér þegn-
rétt — hún varð klassískt gull-
korn um daginn. Fleyg eru aft-
ur á móti orð sama manns:
„Þeir sem segja að íslendingar
séu leiðinlegir með víni hafa
ekki kynnst þeim allsgáðum.“
Hins vegar fæ ég ekki séð að
„rýtingur í bakið“ eða „fjöl-
skyldurnar fjórtán“, sem hér
er haft eftir Jóni Baldvin
Hannibalssyni, eigi brýnt er-
indi í safnið. Þótt þetta séu al-
þekkt hugtök er hvorki um að
ræða fleyg orð í ofangreindum
skilningi né frægar setningar
— þetta eru ekki setningar,
heldur setningarliðir. Auk
þess er ofrausn að eigna Jóni
Baldvin hugmyndina um „rýt-
ing í bakið“ (sbr. hið fræga
Do/cðs/oss-hugtak á þýsku).
Meðan ég man: Jóhann
Húss er ekki höfundur upp-
hrópunarinnar O sancta simpl-
icitas! „Ó heilaga einfeldni!"
Hún kemur fyrst fyrir hjá Róm-
verjanum Seneca.
Ég hef ennfremur efasemdir
um að bókatitlar teljist al-
mennt til fleygra orða. Napóle-
on litli eftir Victor Hugo og
Veröld ný. og góð eftir Aldous
Huxley eru að sönnu heims-
þekkt ritverk. En af hverju
vantar þá Das KapitaP. Ég bara
spyr.
Það liggur í augum uppi að
þetta alkunna erindi eftir
Steingrím Thorsteinsson á
hér heima:
Lastaranum líkarei neitt,
lætur hann ganga róginn.
Finni’hann laufblað fölnað eitt,
þá fordœmir hann skóginn.
Á hinn bóginn er dálítið und-
arlegt, að ekki sé meira sagt,
að einnig eru hafðir með heilu
ljóðabálkarnir, sem ættu sér
fremur samastað í öðru safni
— sem héti „Uppáhaldsljóð
Hannesar" eða eitthvað því-
umlíkt. Þótt kvæðið Ég vildi ég
vœri lax eftir Goethe sé snilld-
arlega ort, og dável þýtt af
Þorsteini Gylfasyni, þá er því
ofaukið hér. Sama á við um
Þórsmerkurljóð eftir Sigurð
Þórarinsson, Bjössa litla á
Bergi eftir Jón Magnússon og
ótal margt efni annað í bundnu
máli. Sígildir höfundar nor-
rænir, grískir, rómverskir og
aðrir eru ekki undanskildir.
í bókinni koma líka fyrir fjöl-
margar langar tilvitnanir í
lausu máli, raunar allt að því
heilir kaflar, sem vandséð er
að eigi þar erindi. Hér hefði
komið sér vel fyrir ritstjórann
að hafa í huga orð Goethes:
„Takmörkunin er aðal meistar-
_ _ _ u
ans.
Tilvitnanir í útlenda menn
eru fyrirferðarmiklar — raunar
virðast þær fleiri en þær ís-
lensku. Þetta kynni einhverj-
um að þykja undarlegt ein-
kenni á riti sem nefnist Islensk-
íslenskur metall á ameríska vísu
en eftir skildi berin.
Eftirfarandi athugasemdir
eru í þessum anda. Þegar til-
færð eru ummæli útlendinga
er miðað við heimatilbúna
þumalputtareglu Hannesar:
„Þar sem hin útlenda tunga
deilir stafrófi með íslensku,
eins og enska gerir og latína,“
segir hann í formála, „er til-
vitnunin jafnframt birt á frum-
tungunni, ella ekki.“ Þetta
skýrir sjg sjálft í tilvitnunum úr
hebresku, grísku, kínversku,
rússnesku o.fl. Hins vegar er
mér hulin ráðgáta hvers vegna
ekki er þá vitnað í Vaclav
Klaus, Adam Asnyk og San-
dör Petöfi á móðurmáli hvers
og eins þeirra. Tékkneska,
pólska og ungverska eru ekki
ritaðar með neinu framand-
legu myndletri, heldur fremur
hversdagslegu latínuletri.
Talsvert er um villur í staf-
setningu erlendra orða og jafn-
vel nafna; t.a.m. á Túrganév að
vera Túrgenév. Það er enn-
fremur misskilningur að hend-
ing ein ráði því hvar á að rita
tvöfalt ess (ss) og hvar „es-
zett“ (6) í þýsku, eins og t.d.
mætti virðast af kvæðinu Ecce
homo eftir Nietzsche, þar sem
textinn er reyndar líka brjálað-
ur að öðru leyti.
Tilvitnanir í rómverska höf-
unda eru sumar býsna langar,
og bera fagurt vitni um lær-
dóm ritstjórans. Tíðindum
sætir nýr lesháttur sem kemur
fram í Eneasarkviðu Virgils (6,
86) þar sem Hannes les „hodd-
ira bella“ í stað horrida bella
„hræðileg stríð“ eins og venja
er, og varpar þar með óvæntu
ljósi á stað í kviðunni þar sem
enginn vissi til áður að textinn
væri úr lagi færður.
Eftirþessa fílólógísku lexíu er
við hæfi að vitna í Áraa Magn-
ússon: „Svo gengur það til í
heiminum að sumir hjálpa err-
oribus á gáng, og aðrir leitast
síðan við að útryðja aftur þeim
sömu erroribus. Hafa svo
hverir tveggja nokkuð að iðja.“
Errores eru villur, og það er
mannlegt að skjátlast, segir
spakmælið, errare humanum
est.
Hugtakalykill í samantekt
Sverris Jakobssonar er ugg-
laust hið þarfasta þing. Nafna-
skrá vantar en það kemur ekki
mjög að sök. Nöfn eru hvim-
leið, eins og sagt var til forna.
Schumpeter o.s.frv. Ófá spak-
mælin hafa borist ofan af
Pélerin-tindi, en annað hefði
að skaðlausu mátt verða þar
eftir.
Fjarvera ýmissa orðhepp-
inna — eða óheppinna —
manna er nokkuð áberandi í
þessu riti. Af íslendingum sem
mér finnst vanta nefni ég að-
eins Jóhannes Birkiland og
Ólaf Þ. Harðarson, en af út-
iendingum Dan Quayle. Um
hinn síðastnefnda kvað reynd-
ar vera gefið út sérstakt frétta-
blað vestanhafs þar sem
smælki hans eru tíunduð
reglulega, þannig að það gerir
minnst til með hann. Þá þykist
ég vita að hér sé aðeins fleytt-
ur rjóminn ofan af fleygum
orðum sem höfð eru eftir Kjar-
val og Steini Steinarr. Tilvitn-
anir í Benedikt Gröndal og
Bertrand Russell virðast líka
furðu rýrar, miðað við þau
ókjör af hnyttinyrðum sem
þessum mönnum hraut af vör-
um.
„Konan er negri heimsins,“
sagði Yoko Ono eins og frægt
varð. Hver skyldi vera staða
konunnar í tilvitnanasafni
Hannesar? „Það er ekki til neitt
Samfélag. Það eru til einstakir
karlar og einstakar konur, og
það eru til fjölskyldur," er álit
Möggu Thatcher, barónessu
af Kesteven. „Nóg er kveðið,
Svartur," mælti Ólöf ríka. Eng-
inn gerir svo öllum líki. Ljóst
er að bók sem þessi getur
hæglega orðið dægradvöl ped-
antsins á löngum vetrarkvöld-
um. Þetta er jólabók lastarans.
Eða svo aftur sé vitnað í Stein-
grím Thorsteinsson:
Grammatíkus greitt um völl
gekk með tínukerin.
Hann hirti spörðin, eg held öll,
ar tilvitnanir. Ritstjóra virðist
hafa orðið þessi annmarki ljós
á síðustu stundu því að í for-
málanum lætur hann þess get-
ið að safnið „ætti ef til vill
fremur að heita tilvitnanir á ís-
lensku fremur en íslenskar til-
vitnanir, svo oft sem hér er
einnig vitnað til útlendra
manna“. Af íslenskum höfund-
um fær Halldór Laxness lík-
lega mest pláss: 16 blaðsíður.
Slíkt verk hlýtur óhjákvæmi-
lega að bera svipmót þess sem
tekur saman efnið. Engu að
síður er Hannes óþarflega
gjarn á að koma einkaskoðun-
um sínum að. Raunverulegar
íslenskar tilvitnanir — tilvitn-
anir í íslendinga — eru oft ann-
aðhvort neyðarleg ummæli
sem pólitískir andstæðingar,
eins og Ólafur Ragnar Gríms-
son eða Össur Skarphéðins-
son, hafa gloprað út úr sér eða
skrítlur um þá sem ekki aðhyll-
ast frjálshyggjuna. Hins vegar
er ekki í öllum tilvikum hátt
flugið á ummælum sem höfð
eru eftir pólitískum samherj-
um og átrúnaðargoðum, og
geta lesendur sjálfir skemmt
sér við að ganga úr skugga um
það á milli jóla og nýárs.
Sams konar mannamunur —
vinir og óvinir — er einnig
gerður þar sem útlendingar
eiga í hlut. Það eina sem haft
er eftir aumingja Engels er níð
hans um „Norðurlandahug-
sjónina11. Á hinn bóginn er
vitnað ótæpilega í spámennina
Miiton Friedman, son hans
David, svo og Hayek, Popper,
„Pótt kuœðið Ég vildi ég vœri lax eftir Goethe sé
snilldarlega ort, og dável þýtt afPorsteini Gylfasyni,
þá erþví ofaukið hér. Sama á við um Þórsmerkurljóð
eftirSigurð Pórarinsson. “
Serpentyne
Hljómsveitin XIII
Útgefandi: Spor hf.
★★
XIII eru á þessari plötu þeir
Hallur Ingólfsson, söngur,
gítar og trommur, Gísli Már
Sigurðsson, gítar, og Jón Ingi
Plötur
Björn
Jörundur
Friðbjömsson
Þorvaldsson, bassi. Einnig er í
XIII Birgir Jónsson trommu-
leikari, en kemur ekki við sögu
hér.
Upptökustjórn og útsetning-
ar: Hallur Ingólfsson. Upp-
tökumaður: Ingvar Jónsson.
Hljóðblöndun: Þorvaldur B.
Þorvaldsson, Ingvar og Hall-
ur. Lög og textar: Hédlur Ing-
ólfsson.
Það hefur mikið verið fiktað
við gerð metalrokks á íslandi í
gegnum tíðina með misjöfnum
árangri. Serpentyne hlýtur að
teljast til vel heppnaðrar plötu
af þeim toga. Lagasmíð Halls
fellur vel að bárujárnsum-
hverfinu. Fyrir vikið hljóma
lögin meira sannfærandi en hjá
fyrirrennurum hans hérlendis,
sem hafa gjarnan reynt að gera
metalrokk úr lélegum rútubíla-
úlpupopplögum með hræðileg-
um afleiðingum. Útsetningarn-
ar eru víða sniðuglega leystar
með gítarvegginn vel girtan
upp um sig. Þá er vel heppnuð
hljóðblöndun góður kostur og
gerir plötunni kraftmikil og
góð skil. Platan hljómar nokk-
uð einsleit í heildina þar sem
meiri fjölbreytni í útsetningum
hefði getað lyft stöku stað upp
úr rokkniðnum, sem þarfnast
stilltra stunda til að ná há-
marki sínu. Textarnir eru frek-
ar þunglamalegar langlokur á
ensku, þar sem metalskáldið
Hallur fer hamförum í lýsing-
um sínum og liggur greinilega
mikil vinna þar að baki. Þetta
tvennt dregur plötuna nokkuð
niður og gerir hana að lang-
dregnari hlustun en þörf er á.
Þó er hér á ferðinni fyrirtaks
metall fyrir járnbenta.
Hljómsveitin er mjög þétt og
myndar traustan grunn undir
ágætan söng Halls, sem reynd-
ar fer hamförum á gítar og
trommur og spilar því óvenju-
stórt hlutverk á þessari plötu.
Þorvaldur fær prik fyrir gott
mix.