Helgarpósturinn - 30.11.1995, Blaðsíða 32

C-.... .
FIMMTUDAGUR 30. NOVEMBER 1995
Egill Helgason,
óður aðdáandi The
Beatles, þykist viss
um að engin þjóð er
svo furðuleg að hafa
þýtt nafnið á vinsæl-
ustu hljómsveit allra
tíma á sína tungu. En
það gerðu íslendingar
og tala aldrei um
annað en Bítlana.
Islendingar eru óðir mál-
verndarsinnar. Þegar við
stærum okkur af ræktar-
semi við tunguna nefnum við
oft frábær nýyrði sem þjóðin
tileinkaði sér í sjónhendingu:
Sími, þyrla, tölva, útvarp. En
við höfum gengið skrefinu
lengra. Fræg og umtöluð popp-
hljómsveit sem heitir á ensku
The Beatles, á frönsku Les Be-
atles og á þýsku Die Beatles,
hefur hérumbil aldrei heitið
þessu nafni á íslensku. Nei, til
þess var málkennd þjóðarinn-
ar of rík. Bítlarnir skyldi hljóm-
sveitin nefnast upp á íslensku
og af því voru svo dregin orðin
Bítill sem táknaði einstaka
meðlimi hljómsveitarinnar —
John, Paul, George og Ringo
— og bítlar með litlum staf
sem var eins konar nafnbót
sem festist við áhangendur
hljómsveitarinnar, þá sem til-
einkuðu sér tónlist hennar,
framkomu og hárvöxt.
Það má teljast næsta víst að
engin þjóð í heiminum hefur
þýtt heiti hljómsveitarinnar
eða notað það á jafn sérkenni-
legan og fjölbreyttan hátt. Á
ensku var orðið Beatle aldrei
notað um aðra en fjórmenning-
ana frá Liverpool, á íslensku
var sagt um alla pilta sem söfn-
uðu hári niður fyrir eyru, oft í
vanþóknunartóni: „Hann er
orðinn bítill." Það voru til
bítlastrákar, en líka bítlastelp-
ur og bítlakrakkar — semsé
bítlaæskan.
Við áhorf Bítlasjónvarps-
þáttanna í vikunni hugkvæmd-
ist nokkrum áköfum aðdáend-
um fjórmenninganna að það
væri ekki vansalaust að takast
á hendur smámálfræðirann-
sókn, þeir vildu komast að því
hvaðan og hvernig þetta ágæta
nýyrði, bítlar, væri komið inn í
íslenska tungu.
Annars er máski rétt að geta
þess fyrst að hljómsveitarnafn-
ið Beatles þýðir eiginlega ekki
neitt. Það er haft fyrir satt að
þetta sé orðaleikur sem John
Lennon upphugsaði úr orðun-
um beetle sem þýðir einfald-
lega skordýrið bjalla og beat
sem er nafnið á ákveðinni teg-
und taktfastrar tónlistar, en
var raunar líka notað sem sam-
heiti yfir hreyfingu meðal
æskufólks upp úr 1950, saman-
ber beatniks og beat-skáld.
Enginn vildi „Bjöllurnar“
Svona leit er eðlilegt að hefja
í handbókum. í grundvallarrit-
inu íslenskri orðsifjabók kem-
ur orðið Bítiar hvergi fyrir,
hvað þá bítill. Það er heldur
ekki að finna í öndvegisritinu
Orðabók Menningarsjóðs.
Hins vegar er Orðabók um
slangur og slettur sem út kom
1982 öllu meira nýmóðins og
gefur hún upp tvær skilgrein-
ingar á orðinu bítill. Þær eru
svohljóðandi:
1. liðsmaður ensku rokkhljómsveitar-
innar The Beatles.
2. hárprúður unglingur á sjöunda og
áttunda áratugnum, maður sem leikur
í brtjlajhljómsveit. Sbr. brtlahár, bítla-
músík, bítlaskór, brtlaæði.
Þá lá næst við að siá á þráð-
inn til Orðabókar Háskólans.
Þar varð fyrir svörum Sigur-
borg og varð greiðlega við
beiðni um að fletta upp elsta
dæminu sem Orðabókin á um
bítla í rituðu máli. Það reyndist
vera að finna í bókinni Árið
1965 t máli og myndum og
hljómar svo: „...annar miklu
frægari ungiingur sem gekk í
hjónaband er bítillinn Ringo
Starr.“
Bók þessa sagði Sigurborg
vera frá 1966 og því vökn-
uðu óneitanlega grun-
semdir um að orðið væri
talsvert eldra í íslensku
máli, jafnvel svo skeik-
aði tveimur eða þremur
árum.
Fyrrverandi starfs-
maður Orðabókarinnar
og einn höfunda slangur-
orðabókarinnar er Mörð-
ur Ámason íslenskufræð-
ingur. Mörður hefur líka
dálítið velt fyrir sér hinni
málfræðilegu hlið rokk-
tónlistarinnar á íslensku.
Mörð var að finna niðri á
Alþingi þar sem hann er
þessa dagana við þing-
störf. Hann samsinnti því
að sér þætti notkun orðs-
ins bítlar kyndug og benti
í því sambandi á að orðið
rollingur hefði aldrei verið
notað um nema meðlimi
hljómsveitarinnar Rolling
Stones. Mörður sagðist ann-
ars litlu vísari um hvenær
hljómsveitin góða fór að
heita Bítlarnir, en hafði þetta
til málanna að leggja:
„Ég hef þá tilfinningu að
þetta hafi komið strax upp, að
þetta nýyrði hafi flogið beint
inn í málið. Fyrst var þetta lík-
lega notað í fremur niðrandi
merkingu, mér þykir sennilegt
að tónlistarmennirnir hafi tal-
að um The Beatles en blaða-
menn frekar um Bítlana. Ég
held hins vegar að enginn hafi
vitað almennilega hvað bít var,
nema kannski í einhverjum
kreðsum í Keflavík. Annars
liggur þetta orð fjarska vel við;
þetta er einföld hljóðlíking
sem tekur eðlilega fleirtölu-
endingu.“
Mörð rámaði raunar í að ein-
hverjar tilraunir hefðu verið
gerðar með bjölluþýðinguna,
að kalla Beatles Bjöllumar upp
á íslensku, en það var vonlítið
mál og auðvitað háðung. Ann-
ars benti hann á gamlan vin
sinn og skólabróður, Gest
Guðmundsson, en hann er ein-
mitt höfundur Rokksögu ís-
iands, sem er veigamesta rit
sem hefur verið samið um
dægurmúsík á íslandi.
„Beatles-hljómleikar“
Gestur brást ljúflega við og
taldi að nokkur tímamót í bítla-
æði á íslandi hefðu verið tón-
leikar sem haldnir voru í Há-
skólabíói 4. mars 1964, aðeins
nokkrum vikum eftir að The
Beatles fóru að leggja Banda-
ríkin að fótum sér. Þar reyndu
^ullitur,
Ácssum
fund*
'stra.
naði
ÁTÖK Á BEATLES-
HLJÓMLEIKUM
KeyKJavns, 5. nutr* — V»$.
j i O/EKKVÖLDt kom tli alika *
1 lláskólabíói á inlðnæ urMj6rataik
ttin, sem nokkrar bljóin>vei ir
i cfndu iíl i*ar.
í Framan aí íór ailt skipuJe«a
i Jram <»íí álioifcntlur sátu prúðír
l Kselum alnum. Til tíðindn dró
hlus vegar þeitnr noJckrir unkír
Kuílvikingar tóku a*J sýnn Ustír
sinar á sviðínu. l»cir liölðu tck-
| hi á hendur íerö til höXuðstaðar-
ins tii þc*5s aí kynna Eteykvfldng*
mn BeallcíilÖB og íramkcrr.u.
Kkki höfðu un«u mcnnirnir
lengi vcriii á svÍIJinu l»egar uirni
úr hópi áhorícnda, i,í\ num einnie
hafn veriö Koflvikingur, tók aö
lnta áuæKiu sína í Ijóa ailkröítug
lejfa, og hvetja þá mcira eu góðu
hófi gegndl.
Starf.slíö lláskólabíós rcyixli
fctrax að fjnriatgja ntannirm, en
JiaS gekk ckki vcl. ckkt síz.1 vegna
þuss að svcitungar hnns iir áhorf-
cridahópi sncrust Ul iiðs viö hann
Ofí hindruðu þá. scrn vildu ftcra
iiann á brott, í að íramkvæma
þann ásctning shm. Var nú kall-
að á iögreglu 'og kom hún að
vörniu st>orí og nólil rnarminn.
Bar fiiðati ckki fleira til tiðinda
og lauk hljótnleikunum um klukk,-
au citt.
Frásögn Alþýðublaðsins af Beat-
les-hljómleikum sem haldnir voru í
Háskólabíói 4. mars 1964. Nokkrir
Keflvíkingar höfðu tekist ferð á
hendur til að kynna Reykvíkingum
Beatleslög og framkomu.
hljómsveitirnar Sóló, Tónar og
JJ og Einar að leika lög eftir
The Beatles, Savannatríóið
söng af fágætri vandvirkni, en
Hljómar höfðu náð að temja
sér svo ósvikið bítlafas að
smápíur öskruðu og veifuðu
flíkum sínum, eins og segir í
Rokksögu Gests. Þessi við-
burður var undir yfirskriftinni
„Beaties-hljómleikar" sem
bendir til þess að enn hafi ver-
ið nokkuð á reiki hvað kalla
skyldi hljómsveitina. Sitthvað
fleira bendir til þess að þá hafi
orðið bítlar enn ekki verið búið
að vinna sér þegnrétt í ís-
lensku. í frásögn Alþýðublaðs-
ins af tónleikunum segir til
dæmis, og þarf varla að velta
vöngum yfir því hvaða hljóm-
sveit á í hlut:
„Framan af fór allt skipulega
fram og áhorfendur sátu prúð-
ir í sætum sínum. Til tíðinda
dró hins vegar þegar nokkrir
ungir Keflvíkingar tóku að
sýna listir sínar á sviðinu. Þeir
höfðu tekist á hendur ferð til
höfuðstaðarins til þess að
kynna Reykvíkingum Beatles-
lög og framkomu."
Það skýtur hins vegar
skökku við að á blaðsíðu sex í
sama Alþýðublaði er gerður
samanburður á fjórmenning-
unum fræknu og Elvis Presley
og kemst blaðamaður að þeirri
niðurstöðu að rokkkóngurinn
hafi enn töglin og hagldirnar í
vinsældum. Þar er hljómsveit-
in hins vegar nefnd Bítlarnir.
„Þegar Bítlarnir
íiauTa je, je, je“
Þegar rifjaðist upp fyrir
mér að í laginu Lok lok og
læs frá 1965 hefði Ómar
Ragnarsson látið lítinn
dreng kveða vin sinn í kút-
inn með því að syngja „þá
læt ég Bítlana baula á
Tarsan“ varð Gesti Guð-
mundssyni hugsað til ann-
ars lags og eldra með Ómari.
Lagið Bítilæði söng Ómar
nefnilega nokkru fyrr með Lú-
dó-sextett og símtal við stúlku
með þýða rödd á tónlistar-
deild Ríkisútvarpsins staðfesti
að það hefði komið út á fjög-
urra laga plötu 1964. Var þá
ekki annað til ráða en að
hringja í farsímann sem Ómar
Ragnarsson skilur aldrei við
sig
Ömar brást glaður við erind-
inu og sagðist muna upp á hár
hvenær hann heyrði fyrsta lag-
ið með The Beatles. Það var of-
an í lúkar á bát í Vestmanna-
eyjum, lagið var From Me to
You, en þetta var áður en plöt-
ur sveitarinnar voru farnar að
berast neitt að ráði til íslands.
Ómar þóttist muna það rétt að
hann hefði sungið Bítilæðið
inn á plötu í upphafi árs 1964.
Hins vegar benti Ómar sérstak-
lega á að í textanum væri talað
um bítilæði en ekki bítlaæði
og ennfremur bítillög og bítil-
kvæði. Annars staðar í textan-
um kæmi hins vegar fyrir ljóð-
línan „þegar Bítlarnir baula je,
je,je“.
„Þegar ég íslenska þetta á
þennan hátt var semsagt ekki
búið að festa þetta heiti í
sessi,“ segir Ómar. „Líklega
hefði það verið öðruvísi ef
Hljómarnir hefðu verið komnir
fram, en þeir voru bara rétt að
byrja.“
En er ekki einhver Ríkisút-
varpsbragur yfir því að segja
Bítlarnir?
Bjtlaflokkurinn
í Ríkisútvarpinu, sem þá hét
bara Útvarpið, var að staðaldri
talað um bresku Bítlana, Bítla-
flokkinn eða jafnvel Bítlaflokk-
inn breska, svona eins og þetta
væri einhver sérstakur kyn-
þáttur. kt þessum árum var
Jón Múli Ámason dáður þulur
í útvarpinu og eru jafnvel uppi
kenningar um að hann hafi
orðið fyrstur manna til að spila
Beatleslag í útvarp á íslandi,
utan herstöðvar, og gerði lítið
úr segja sumir.
Jón Múli álítur að það hafi
gerst á samri stund að Beatles
fóru að heita Bítlarnir: „Það
var alltaf tilhneigingin í Ríkis-
útvarpinu að tala mannamál
og íslenska erlend orð. Þetta
liggur líka svo ljóst fyrir, sér-
staklega vegna þess að orðið
þýðir ekki neitt á enskunni
heldur."
En grennra mundi Jón Múli
ekki hvenær allrafyrst var farið
að segja Bítlarnir, heldur bætti
við: „Prófaðu að tala við Andr-
és Indriðason. Hann spilaði
músík fyrir unga fólkið í út-
varpið á þessum árum og ég
man að ég rakst á hann þegar
þetta var og við töluðum um
hvað þeim færi alltaf fram Bítl-
unum, hvað þeir kæmu með
geníalar melódíur."
Andrés Indriðason staðfesti
að hann hefði verið með mús-
íkþátt fyrir ungt fólk þessi
misseri, en þóttist viss um að
hann hefði ekki tekið upp á því
að nota orðið bítlar.
„Það er frekar að þetta hafi
komið fram í blöðum og þá
kannski einkum þegar talað
var um unga menn sem létu
hárið á sér vaxa meira en al-
gengt var og gengu í skóm með
háum hælum. Kannski væri
réttast fyrir þig að tala við
hann Ómar, hann samdi þann
fræga texta Bítilæði."
En ég var búinn að tala við
Ómar. Sem minnti mig á annan
Ómar.
Þórbergur talar
Flest bendir til þess að í
fyrstu hafi orðið bítlar verið
notað í nokkru háðungarskyni
og hugrakkir voru þeir ung-
lingspiltarnir sem fóru með
bítlahár í sveitina og voru þar
dregnir sundur og saman í
háði af bændasamfélaginu.
Einhvern veginn taldi ég víst
að Ómar Valdimarsson, blaða-
maður og höfundur Sögu
Hljóma, hefði verið einn af
þessum hárprúðu og hug-
prúðu drengjum.
„Ég held að þetta hafi komið
mjög fljótt, enda er erfitt fyrir
hvern mann að segja Beatles,
það kunni maður og kann ekki
enn,“ segir Ómar Vald. „Ég fór
snemma að greiða hárið fram á
ennið svo það féll þvert ofan
við augun og ég man eftir
stúlku sem sagði við mig: Þú
ert nú alveg eins og Beatles.
Svo kom hingað dönsk hljóm-
sveit sem hét Telstars, það var
þegar ég var í fyrsta bekk í
gagnfræðaskóla 1963 til 1964,
og hún var auglýst sem fyrsta
bítla- eða Beatles-hljómsveit
sem kæmi til íslands."
Miklu lengra varð ekki kom-
ist í þessum bítlafræðum að
sinni. Sjálfur Hljómabítillinn,
Rúnar Júlíusson, sagði raunar
í símtali frá Keflavík að menn
hefðu verið farnir að tala um
bítla á Suðurnesjum 1963 eða
1964, líklega þó strax 1963,
sagði hann. En það eru reynd-
ar til aðrar kenningar um þetta
nafn og þar birtist okkur allt í
einu gamla ísland. Pétur
Gunnarsson rithöfundur, sem
hefur lýst bítlakynslóðinni
ágætlega í bókum sínum, sagð-
ist muna eftir því hvernig Þór-
bergur Þórðarson skýrði orð-
ið bítill í viðtali við eitthvert
skólablaðið á ofanverðum
Bítlatímanum. Meistarinn
reyndi að koma orðinu heim
og saman við „bitil“ (nf. bitill),
það er munnstykkið í beislis-
méli sem hesturinn bryður.
Bítill er þá maður sem bryður
mélið, semsé æstur maður.