Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1943, Blaðsíða 6

382
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
biskup að búa þar inn frá, 25.
1‘ebr. 1847. Kvartar hann bæði yf-
ir jörðinni, háu eftirgjaldi, erfið-
um ferðalögum milli Laugarness
eg Reykjavíkur m. m. S. á. send-
ir hann umsókn 25. ág. stílaða til
konungs um sama efni og með
sömu rökum, sem til kancellís, og
sækir nú fast að fá að búa í húsi
sínu í Reykjavík. Reglan að leita
g knýja á gafst honum vel, því
að með konungsúrskurði 24. sept.
1850 er loks leyft að flytja bísk-
upssetrið frá Laugarnesi til
Reykjavíkur, eftir ítrekaðar um-
sóknir biskups, og um leið er
kveðið svo á, að Laugarnes skuli
selt. En hvernig sem á því hefir
staðið, flytur biskup ekki frá
Laugarnesi fyrr en árið 1856,
enda hafði farið fram ný viðgerð
á stofunni um 1850.
Laugarnes hafði verið biskups-
setur í rétt 30 ár.
Jörðin Laugarnes.
Jarðabók Árna Magnússonar
og Páls Vídalín veitir allgóða lýs-
ingu á Laugarnesi sem öðrum
jörðum á Islandi í byrjun 18. ald-
ar. Aðalatriði Laugarness-lýsing-
ar fara hér á eftir:
Jörðin er XXc (20 hundruð)
að dýrleika. Kirkjukúgildi 3 og
leigukúgildi 3. Kvikfénaður (á-
höfn þá): 4 kýr, 2 kvígur mylkar,
1 kálfur, 16 ær, 15 sauðir vetur-
gamlir, 4 lömb, 2 hestar, 2 hross
(þ. e. hryssur). Fóðrast kunna 6
kýr. Heimilismenn 7. — Torfrista
stunga og móskurður nægilegt í
heimalandi. Rekavon lítil. Hrogn-
kelsaveiði má vera, ef iðkuð væri
með neti. Túnið spillist stórlega
af vatnsgangi. Engjar lit'.ar,
spillast af vatni. Vatnsból erfitt.
Heimræði er hér varla að kalla;
þó er það um vor og haust, þegar
fiskur gengur grunnt inn á fjörð-
inn. En um vertíð, ef heima skal
lenda, er langræði meira en hófi
sætir, og fyrir þá grein hefir
jörðin um langar stundir átt og
brúkað skipauppsátur og verbúð
í Hlíðarhúsalandi undirgiftar
laust yfir 30 ár, en nú um nokkur
næstuml. ár hafa Laugarness-ábú-
endur fyrir vanefna sakir forsóm-
að þessa tveggja fjögra manna
xara verbúð og skipauppsátur.
Með þessum kostum ganga skip
ábúandans árið um kring. Kóngs-
skip hafa aldrei hér gengið, nema
helmingaskip stundum í Heide-
manns (landfógeta) tíð og þó fyr-
ir undirgift. Inntökuskip engin
þar fyrir utan fyr né síðar það
menn minnast. Kvaðir eru engar
af eigendum, en af Bessastaða-
mönnum hefir fyrir f jórum árum
og síðan heimtur verið á hverju
sumri heyhestur einn fyrir fálka-
pening, og hefir bóndinn sjálfur
flutt hann til kaupstaðar og ekk-
ert fyrir þegið. Fyrri var þessi
kvöð aldrei. Ábúandinn var Jón
Þórðarson. Hann galt í landskuld
190 álnir, er skyldu gjaldast með
IOV2 vætt fiska.
Lýsing; þessi, en hún er frá
1703, ber með sér, að jörðin hefir
verið kvaðalaus að kalla.
Þrjár hjáleigur fylgdu þá Laug
arnesi: Norðurkot, Suðurkot og
Barnhóll. Frú Ingibjörg Krist-
jánsdóttir, sem nú er í Laugar-
nesi og hefir dvalist þar lengi,
segir mér, að Suðurkot hafi verið
niður við sjóinn, litlu vestar en
íbúðarhúsið er nú, beint í austur.
Hún man eftir tóftarbrotum þar,
og við sjóinn þar heitir enn Suð-
urkotsvör. Norðurkot segir hún
að hafi verið vestan við Laugar-
nesgrandann, rétt við þar sem
biskupsstofan var, og þar við sjó-
inn heitir Norðurkotsvör. Ekki
hefi ég getað grafið upp, hvar
Barnhóll hefir staðið.
Hverri hjáleigu fylgdi 1 kú-
gildi. Landskuld eftir hvert
þeirra 40 álnir.
Allar þessar hjáleigur voru enn
byggðar 1801, en 1835 eru þær
komnar í eyði og hafa víst ekki
byggst eftir það. Við manntalið
1762 er tvíbýli í Laugamesi og
heimilisfólk alls 14 á báðum bú-
um. Árið 1784 er enn tvíbýli og
húsfólk. Heimilismenn eru þá 15
alls. Við manntalið 1801 er einn-
ig tvíbýli í Laugarnesi og heimil-
isfólk alls 17.
Það er einkennilegt, að ekki
skuli vera minnst á laugarnar,
sem nesið er kennt við og jörðin
er nefnd eftir, í jarðabók Árna
og Páls, svo mikið hagræði, sem
að þeim hefir verið, bæði fyrr og
síðar.
I Johnsens jarðatali, sem kom
út 1847, er Laugames talið sem
fyrri 20 hundruð að dýrleika, en
að nýju mati (1861) var það 31,3
hundruð.
Torfbærinn síðasti í Laugar-
nesi var rifinn 1885. Mér er sagt,
að hann hafi staðið austur af
timburhúsinu, sem nú er þar, en
það stendur, þar sem gamla kirkj-
an var, eða litlu ofar. Framund-
an húsinu, sem nú er, sér greini-
lega móta fyrir kirkjugarðinum.
Frú Ingibjörg Kristjánsdóttir
fullyrðir, að biskupsstofan hafi
ekki staðið, þar sem spítalinn var,
heldur í suðvestur frá honum,
niður undir sjó. En holdsveikra-
spítalinn var vígður 1898, og var
honum útmæld lóð úr landi jarð-
arinnar. Biskupsstofan var rifin
til grunna, þegar spítalinn var
reistur. Hún var síðast notuð
handa frönskum, bólusjúkum
sjúklingum. Frakkneskur sjómað
ur deyr úr bólu „á bóluspítalan-
um“ að Laugarnesi 2. apríl 1872,
greftaður 3. s. m. í Laugarness-
kirkjugarði. Sá er síðastur gröft-
ur í Laugarnesi, eftir því sem
mér er kunnugt1.
Holdsveikraspítalinn er í Laug-
arnesi, þangað til 1940. Svo
brennur húsið til kaldra kola í
fyrra.
!) Árið áður (1871) deyr úr bólu
frakkneskur sjómaður, 23. apríl, jarð-
aður 24. s. m. Það þarf naumast að
geta þess, að „bóluspítalinn“ í I.aug-
arnesi, sem presturinn kallar svo, er
biskuDsstofan þar.