Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1952, Qupperneq 4

jpomwÍur ^SÍ
uemióon:
Ábæarkirkja í Austurda
í jólablað Dags 1950 ritaði Björn Egilsson bóndi að Svcinsstöðum
íróðlcga grein um Austurdal í SkagaíirðL Er þar lýst dalnum og sögð
saga hans að not^ru leyti, getið bæa sem byggðir hafa verið þar á
síðari tímum og fornra eyðibýla, bænda á 19. öld, og loks kirkjunnar
[ t að Ábæ, en hún er sóknarkirkja Austdælinga. Er þar m. a. lýst gerð
i. þriggja síðustu kirknanna þar. Hér skal engu aukið við þetta efni
utan nokkrum atriðum, sem snerta kirkjuna.
ÁBÆARKIRKJU er fyrst getið í
svonefndum Auðunnarmáldaga,
sem ársettur er 1318. En vel má
vera að kirkja hafi verið komin þar
löngu fyrr. í máldaganum eru að
venju taldar upp eignir kirkjunn-
ar. í skrúða og kirkjumunum er
hún fremur fátæk, miðað við ýms-
ar aðrar kirkjur þá, en þó liklega.
sjálfri sér nóg, bókaeignin er sára
lítil, en 20 ær á hún og hest. Fjöl-
margar kirkjur áttu á þeim tímum
fleira og færra af búfénaði. Tíund-
arhluti kirkjunnar er sagður þrjár
merkur á ári, og svarar það "til
rúml. eins kýrverðs að fornu lagi,
eftir því sem næst verður vitað.
Sýnist það hafa verið sæmileg við-
koma, og ekki við meiru að búast
úr litlu byggðarlagi. En tíundin
hefur að sjálfsögðu ekki alltaí ver-
ið hin sama, heldur farið eftif ár-
ferði og afkomu fólks eins og cnn
er. Og óvíst er að kirkjan sjálf' hal'i
notið þessa, þar sem hún er bænda-
kirkja, heldur kirkjueigandinn. —
Sex bæir guldu tolla til kirkjunn-
ar, og hefur Ábær efalaust verið
sjöundi bærinn í sókninni. Auk
þess kurma að hafa verið þar ein-
c hver smábýli mnaxi takmarka
hinna stærri jarða. — Prestur
skyldi þá vera að Ábæ.
Þar sem enginn máldagi Ábæar-
kirkju er til annar en þessi, verður
fátt vitað kvað á daga hennar hef-
ur drifið næstu aldirnar. Þó er vit-
að að árið 1469 átti kirkjan jörðina
Miðhús í Austurdal. Verður þó
ekkert um það sagt hvort hún
hefur eignazt hana fyrir eigið fé,
þegið hana að gjöf, eða á annan
hátt. En á sama tíma hefur þó veg-
ur kirkjunnar verið lítili, að því er
virðist.
í skrá yfir alkirkjur í Hólabisk-
upsdæmi frá því um 1430 er kirkju
þessarar ekki getið, a. m. k. ekki
í þeirri mynd sem skráin hefur
varðveitzt. — í Goðdalakirkjumál-
daga frá því laust eftir 1460 lagðist
til þeirrar kirkju tiltekin fjárhæð
„úr Ábæarþingum medllan kirkjan
var ekki uppgjör“. — Árið 1469
urðu eigendaskiíti að Ábæ. Selj-
andinn var Skúli sonur Lofts ríka.
Sagði hann alkirkjuskyld á jörð-
inni, og þar væri niður fallin kirkj-
an. Iiún ætti og jörðina Miðhús.
Kaupandinn var Þorleifur Árna-
son í Glaumbæ, dóttursonur Lofts
ríka. Sonur Þorleifs var Teitur
hinn ríki í Glaumbæ, nafnkunnur
maður, sem um eitt skeið átti mikl-
ar jarðeignir í Vesturdal. Þorleifur
lofaði að gera upp kirkjuna á sinn
kostnað, en Skúli lofaði að leggja
til hennar tvö hundruð, þ. e. tvö
kýrverð, fyrir tíundir sem henni
höfðu til fallið á meðan hann helt
jörðina. Á þessu virðast þó hafa
orðið vanefndir, því að um 1490
lágu undir Goðdalakirkju bæði
Ábær og Nýibær. Aðrir bæir í
Austurdal eru ekki nefndir þar, en
vitað er að bæði Skatastaðir og
Bústaðir voru í eyði um það leyti.
^Báðir munu þeir Skúli og Þorleifur
hafa verið auðtigir menn, og sætir
það furðu hve litla hirðu þeir hafa
sýnt kirkjunni.
Af þessum gögnum virðist það
auðsætt, að Ábæarkirkja hefur
ekki verið í starfhæfu standi um
alllangt skeið á seinni hluta 15.
aldar, og ef til vill um enn lengri
4íma.
Hvenær prestur hætti að sitja að
Ábæ verður ekkert vitað um. En
geta mætti sér þess til, að hann
hefði enginn verið þar eftir Svarta-
dauða.
IIÓLASTÓLL
EIGNAST ÁBÆ
kuwúJ
Þorleifur Árnason hefur ekki átt
Ábæ lengi, því að árið 1499 galt
Jón nokkur Jónsson „heilagri Hóla-
kirkju jörðina alla á Bæ í Dölum
í Skagafirði, alkirkjujörð, með öll-