Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1967, Blaðsíða 2

ANNO DOMINI I.
Þessi mynd er frá því einhverntíma á seinni stjórnarárum Ágúst-
usar keisara, og er ætlað að sýna velmegunina sem þá ríkti.
að okkar tímatali. Um þær mundir var
Júdea nýtt skattland Rómaveldis. Þetta
sama ár höfðu Rómverjar rekið frá
völdum í Júdeu Arcelaus, son Herodes-
ar mi‘kla og sent þangað Kýrenius,
landsstjóra á Sýrlandi, til þess að skrá-
setja landsbúa. Galilea var hinsvegar
látin áfram um skeið undir stjórn af-
komenda Herodesar. Slíkt stjórnmála-
ástand var ekki ótítt í austunhluta hins
rómverska keisaraveldis; ýmist nutu
smákonungar stuðnings keisarans eða
voru reknir frá og komið á beinni stjórn
Rómverja. Og Palestína var langt frá
Rómaborg, þar sem aðkailandi vanda-
mál og nærliggjandi kröfðust skjótra
úrlausna.
Rómverska keisaradæmið var heims-
veldi í þess orðs ströngustu merkingu.
Að norðan markaðist ríkið af fljótunum
Rín og Dóná, í vestri af Atlantshafi og í
suðri af Atlasfjöllum, Sahara og flúð-
um Nílarfljóts.
Rómverskir borgarar, sem mestan
part voru búsettir í Róm — og á Mið-
og Norður-Ítalíu, voru yfirboðarar íbúa
allra landanna, sem heimsveldinu til-
heyrðu.
Utan Ítalíu var heimsve'-dinu skipt í
„provinciae" en samkvæmt réttarstöðu
þeirra innan þess væri réttast að kalla
það nýlendur. Árið 1 mun rómverska
beimsveidið ‘hafa náð yfir rúmlega þrjár
milljónir ferkílómetra; um íbúafjölda er
ekki vitað, en gizkað hefur verið á að
hann 'hafi verið um sextíu milljónir.
Vafasamt er, að nokkur hafi vitað þá
hver íbúafjöidinn var, því þótt skrá-
setningar væru látnar fara fram, voru
þær óregiulegar og á mismunandi tím-
um í hinuim ýmsu nýlendum. Þar fyrir
utan var eina hlutvebk þeirra að ihalda
skattheimtunni í lagi. Skattheimtustjór-
inn og hermennirnir voru hinir áþreif-
anlegustu tengiliðir milli Rómar og ann-
arra hluta heimsveldisins.
Rómverjar höfðu hafið útiþenslu-
s’tefnu sína þegar á þriðju öld fyrir
Krist og héldu henni enn lengi áfram.
í þá tíð var ekki hin sama tilhneiging
og nú til þess að breiða yfir hagsmuna-
leg markmið út'þenslustafnunnar. Þá
var almennt viðurkenndur réttur ríkja
til þess að arðræna, eða a;m.k. hafa
þann hagnað, er hægt var, af sigruðu
landi, hvernig svo sem það hafði verið
brotið undir veldissprota sigurvegarans.
Og þar með var ekki aðeins átt við
skattheimtu fyrir ríkið — í vörum,
þjónustu og reiðufé — heldur og alls
konar tekjuHndir, löglegar og ólögleg-
ar, til handa embættismönnum, skatt-
heimtumönnum og öðrum. Jafnframt
var það rómvers'ka ríkinu í hag að
haida friði í skattlöndunum og beitti
það þá gjarna fyrir sig þarlendum
mönnum til þess að fara með stjórnina.
Frá upphafi útþenslu Rómverja lögðu
þeir á það áherzlu, að hlutast sem
Ágústus var ekki eins farsæll maður í
hjónabandinu og stjórn landsins og
raunar heimsmálanna. Hann var þrí-
kvæntur. Þriðja kona hans var Livia,
sem meðfylgjandi höggmynd er sögð af.
Þau voru gift í 52 ár en hún gaf honum
enga erfingja.
Júlía, eina barn Ágústusar keisara og
móðir drengjanna Gaiusar og Luciusax.
minnst til um þjóðfélags- og menningar-
skipan skattheimtulandanna. Þessi regla
var síður en svo sprottin af umburðar-
lyndi ,heldur af því, að það var talið
heppilegast og þjóna bezt hagsmunum
þeirra. Rómverjar vildu drottna til sem
mestra hagis'bóta fyrir sjálfa sig og þeir
höfðu löngu komizt að raun um, að
minnsta mögulega íhlútun uim innri
málefni skattlandanna borgaði sig bezt.
Engu að síður hafði rómverski nýlendu-
stjórinn jafnan allt að því alræðisvald
og hikaði ekki við að beita því, ef í
odda skarst.
Því var það, að undir eðlilegum
kringumstæðum, vissi mikill hluti íbúa
heimsveldisins tiltölulega iítið af hinni
rómversku yfirstjórn, einkum þó í aust-
ustu hlutuim þess, í þeim löndum, sem
þegar höfðu háþróaða menningu, áður
en Rómverjar komu þangað. Þessi lönd
voru mjög frabrugðin hvert öðru og
ólík löndunum í vestri. Latína var að
sjálfsögðu hið opinbera mál heimsveld-
isins, en 'hún var ekki töluð í hinum
eystri löndum þess, né í ýmsum öðrum,
tiJ dæmis Sikiley og Lybíu. Þar var
ýmist töluð og rituð gríska, aramneiska,
egypzka eða önnur mál. Mer.ntaðir Róm-
verjar kunnu góð skil á grísku, en.
Grikkir og þeir, sem austar bjuggu,
lögðu sitt lítt eftir latínu. Þegar Gyð-
ingurinn, Joseph Ben Matthías, skrifaði
sögu sína af uppreisn og falli Jerúsalem
var fyrsta útgáfan á arameisku, önn-
ur á grísku.
Jt egar frá er talin uppreisn Gyð-
inga á 1. öld sem tók Rómverja fjögur
ái að bæla niður, var um þessar mundir
tiltöluiega lítið um alvarieg átök eða
stríðserjur í rómverska heimsveldinu.
Víða ríkti megn óánægja og mikil óham-
ir.gja, en sagan greinir ekki frá slíku,
enda hefur hún til'hneigingu til að vera
saga sigurvegaranna — hinir sigruðu
standa eftir þögulir og myr.dl'ausir sem
verkfæri í 'höndum hinna.
Árið 1 gátu Rómverjar því litið í kring
um Sig býsna hróðugir. Þeir höfðu náð
yfirráðum yfir því, sem þeir töldu hinn
siðmenntaða heim og bundið enda á
langvarandi borgarastyrjöld innanlands.
Nú réðu þeir víðfeðmu ríki undir stjórn
Ágústusar eða Oktavíanusar, eins og
hann hafði áður heitið, frænda og kjör-
sonar Júlíusar Cæsars. Hann hafði rikt
í 27 ár og eflt mjög og styrkt ríki sitt.
Tveimur árum fyrir Krist hafði hann
verið sæmdur nafnbótinni „Pater
Patriae" — „Faðir þjóðarinnar“ og sagn.
fræðingar áttu eftir að sæma hann
nafnbótinni „arkitekt rómverska heims-
veldkins“. Annars var aðal titill hans
„Princeps" og einnig var bann nefndur
„Imperator", en það var titiU hans sem
yfirmanns hersins.
Ágústus lét sig ekki aðeins skipta
fjármál rikisins, vistaöfiun og hermál
— her hans taldi þrjú hundruð þúsund
manns um þessar mundir — heldur
gerðist hann einnig stuðningsmaður
mennta og lista og fór krossferðir á
hendur siðleysi og lausung. Sama árið,
sem hann var útnefndur „Faðir Þjóð-
arínnar“, rak hann dóttur sína, Júlíu, í
útlegð fyrir saurlifnað og með henni
marga míkilsmetna menn. Tíu árum síð-
ar verð dóttir hennar að sæta sömu ör-
lögum. Sú hét einnig Júlía og var gift
F.miLusi Pálusi, þeim hinum sama, sem
var annar ræðismaður árið 1. Hún var
fiuit á eyðieyju — en hann líflátinn þá
eða nokkru síðar. Það er alltaf erfitt að
dæima um siðferðilegar hreinsanir og
herferðir, en ýmislegt mun hafa verið
dularfullt við mál beggja þessara
kvenna og er talið sennilegt, að valda-
streita og samsæris'brugg hafi átt þar
i einhvern þátt.
Águstus hikaði ekki við að brjóta í
bága við ýmsar hefðbundnar reglur
rómverska rikisins. ' í stjórnartíð hans
var lýðræði aðeins haldið að nafnina
til og hann ætlaði að gera embætti sitt
arfgengt. Barnabörn sín tvö, drengina
Gaius og Lucius, sem jafnframt voru
kjörsynir hans, útnefndi hann ræðis-
menn, þegar þeir voru aðeins fimmtán
ára (á árunum 5 og 2 f. Kr.) — og þeir
fengu báðir tignarheitin „Princeps æsk-
unnar“. Árið 1 var Gaius tvítugur og var
hann þá kjörinn ræðismaSur ásamt
Emilíusi Pálusi mági sínum. En úr því
sneri lánið baki við Ágústusi. Lucius
lézt ári síðar og Gaius eftir fjögur ár
og neyddist hann þá til þess að skipa
Tiberíus eftirmann sinn.
Á síðustu árunum fyrir Krist höfðu
stærstu nöfnin í hinum rómverska bók-
menntaheimi verið Virgil, Horace og
Livius og nutu þeir fjárstuðnings
Maecenas, eins bezta og auðugasta vinar
Ágústusar. Þeir áttu ekki svo lítinn þátt
í því að ala á lofi og aðdáun á Ágúst-
usi, með skáldskap sínum. Tveir hinir
fyrrnefndu voru látnir árið 1 (Virgil
lézt árið 19 f. Kr., Horace árið 8 f. Kr.).
En Livius vann þá enn að s'ínu mikla
riti um sögu Rómar.
Ágústus hafði hönd í bagga með
öilum þessum mönnum. Hann vildi
Ágústus lét reisa grafhýsi mikið fyrir
sig og f jölskyldu sína. Þar var hann svo
lagður til hinztu hvíldar árið 14 e. kr.
Síðan hefur grafhýsið verið notað til
margra hluta, sem vígi, skemmtigarður,
leikhús, hljómleikahús og margt annað.
Árið 1938 var gerður þar uppgröftur og
nákvæmar fornminjarannsóknir og
hefur grafhýsið síðan verið endurbætt
og varðveitt.
brýna fyrir bjóðinni, að á þessum tím-
um friðar og vaxandi velsældar, væri
hætta á siðferðilegri hnignun — og
gerði ýmsar ráðstafanir, bæði með
áróðri og lagasetningum, til þess að
sporna við óhóflegri eyðlusemi, létt-
úð og siðleysi. Hann ætlaðist til að
Róimverjar framtíðarinnar yrðu sterkir
og ábyrgir þátttakendur í stjórn hers
og ríkis. Til þess að ná þessu takmarki
sinu hlífði hann engum, ekki einu sinni
sínum eigin a‘korr>?ndum, etns og drep-
ið var á að framan.
F
JLJ ínn þeirra, sem samsekir voru
taldir Júliu hinni yngri, þegar hún var
rekin í útlegð, var skáld-.ð Ovid. Var
hann einnig sendur í útlegð til Tomi
við Svartahafið og neyddur til að dvelj-
ast þar tíu síðustu ár ævinnar. Að vissu
leýti spegluðu örlög Ovids hina miklu
mótsögn í lífi Rómaveldis á þessum
tíma. H'vað hafði hann gert til þess að
leiða yfir sig slíka refsingu?
Eftir því, sem næst verður komizt
vár það eikkert — eða þá eitthvað sára
sm'ávægileg. En tíu árum áður, hafði
hann ort um „Listina að elska“ og á
sirmi glæsilegu framabraut var hann
jafnan um'kringdur skáldum og mennta-
mönnum, sem létu sig tiltölulega litlu
skipta dýrkunina á hinum glæsilega
eiðtoga þjóðarinnar, svo sem þeir Virgil
og Horace höfðu áður gert, en gengu á
hinn bóginn uipp í sinni eigin ein-
slaklingshyggju og í ástir.ni — synd
syndanna — enmitt um þær mundir,
sem keisarinn krafðist siðgæðislegrar
endurvakningar.
Þótt Ágústus keisari vildi efla fagr-
ar listir —; og vissulega varð stjórnar-
tíma'bil hans nokkurs konar endurreisn-
artímabil í þeim efnum -— kærði hann
sig ekkert um algert hömluleysi. Og
34 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS'
24. deSembér 1967