Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1967, Blaðsíða 24

Á SKAFTAFELLI
Framhald af bls. 41
með því einu móti að fá þess háttar
bækur að lár.i hjá öðrum og spyrjast
fyrir, hvenær sem tækifæri bauðst. En
hvað er það, sem hin meðfædda löngun
fær ekki áorkað? Við þvingun annarra
virðist hún jafnvel tvöfaldast. Þessi
maður var mjög vel að sér í þýzku
og dönsku og hafði þar að auki kynnt
sér nauðsynlegustu aðferðir við skurð-
lækningar, blóðtöku og sáraumbúnað,
ennfremur grasafræði að svo miklu
leyti, sem uínt var að læra hana aí
eldri bókum en „Kerfi Linnés“ og án
munniegrar tilsagnar. En mest kvað þó
að hagleik hans á tré, járn og látún,
og hefur hann erft þetta frá forfeðrum
sínum, einkum föður sínum, sem Egg-
ert nefnir. Meðal annars er hann af-
bragðs skytta og hefur sjálfur búið til
byssu. Er lásinn og hlaupið úr kopar,
en fjaðrirnar aðeins úr stáli. Hlaupið
er hérumbil dönsk alin á lengd, og all-
ur var gripurinn hinn smiðslegasti. Auk
þessa hafði hann og bróðir hans, sem
nú er dáinn, %míðað fjórhjólaðan vagn,
þannig gerðan og svo hsglega búinn
segli, að einn hestur dró hann léttilega
með 20 hestburða hlassi. En fráfall
þessa bróður fyrir aldur fram hafði
dregið svo kjark úr hinum, að hvorki
þessari né öðrum nytsömum uppfinning-
um varð lokið til fulls. Þeir, sem vilja
og geia gefið sig við því að ganga á
jökulfjöllin hér til þess að kynna sér
skipun þeirra og fleira, ættu að hafa
bækistöð á þessum bæ, því að Öræfa-
jökull rís þar fast hjá í öllu sinu veldi,
og frá tindi hans, sem heitir Hvanna-
dalshnjúkur, mun sjást yfir allan jök-
ulflákann, að minnsta kosti sunnan til.“
Þannig segir Sveinn Pálsson frá í
ferðabók sinni. Eggert Ólafsson ritar
ferðabók sína að sjálfsögðu fyrr, fór
um þessar sveitir árið 1756. En kafli
hans um Öræfi, og einkum Skaftafell,
er ekki eins nákvæmur og þessi. Meira
til gamans skal þess þó getið að hann
segir um gróðurfarið að hann sé „svo
kjarngóður, að fé, sem þar gengur, verð
ur svo feitt, að aðkomumenn geta ekki
étið ketið af því nýtt fyrir fitu sakir.
Hestar, sem ganga þar, verða einnig
spikfeitir." Frásögnin í ferðabók þeirra
Eggerts og Bjarna dreifist fljótt frá
sjálfu Skaftafelli og verður fremur heild
arfrásögn um sveitina alla og gosfræði-
og jarðsögulegs eðlis.
En ekki verður svo skilið við Ferða-
bók Sveins Pálssonar að ekki sé flett
upp í Jöklaritinu, þegar rætt er um
Skaftafell. Þar segir Sveinn: „Að öll-
um líkindum hefir í fyrndinni legið
leið yfir jökulinn norður af Skaftafelli
norðaustur um Dyngjufjöll----------“ Síð-
ar segir Sveinn ennfremur: Morsárjök-
ull gengur niður í Morsárdal norðan
við Skaftafell, og á hann upptök sín þar,
sem Öræfajökull rennur í raun og veru
saman við Klofajökul á milli Miðfells
að norðan og Skarðatinda að sunnan.
Á þessum stað, er álitið, að fyrrum
hafi verið leið eða samgöngur milli
Skaftafells og og Möðrudaln því að svo
segir í gömium munnmæium, að smal-
inn frá Möðrudal eigi frítt legurúm
í Skaftafellsskála og smalinn frá Skafta-
felli sömuleiðis í Möðrudalsskála. Eigi
alls fyrir löngu hafa og fundizt leifar
aí vegi eða einstigi, þakið grasrót, yfir
brattan klettafláka í Miðfelli og enn-
fremur skeifa og tveir hestburðir af
feisknu birkihrísi allskammt þaðan.“
Engu skal spáð um þessa sögn hér,
enda ég ekki fær um það. Mér segir
aftur á móti Benedikt Stefánsson frá
Skaftafelli, sem ég mun vitna til síðar
í grein þessari, að hann hafi heyrt að
í gömlum máldögum finnist, að Möðru-
dalur eigi tólf klyfsöðla skógarhögg í
Skaftafelli, en í móti komi að frá Skafta
felli megi láta ganga 12 hesta í landi
Möðrudals. Sé þetta rétt, rennir það
stoðum undir munnmælin.
í Ferðabók Hendersons eru lika
nokkrar upplýsingar að sækja um Ör-
æfin og hanr. gengur sjálfur upp frá
bænum í Skaftafeili. Þar lýsir hann
fögru útsýni og segir nokkuð frá staðn-
um, en lítt umfram það, sem þegar er
fram komið. Henderson tekur upp í frá-
sögn sína kafia úr Ferðabók Ólafs Olav-
iusar þar sem er bréf séra Jóns Þorláks-
sonar sóknarprests á Sandfelli, er hann
lýsir hinu hræðilega flóði, er varð við
eldsumbrotin í Öræfajökli 1727. Þar sem
sú frásögn snertir í rauninni ekki bein-
linis sjáift Skaftafell, og vart er rúm
til að taka hana upp hér, sleppi ég
henni, þótt að sjálfsögðu sé hún eink-
ar fróðleg og lýsi gerla þessum ham-
förum og þeirri ógn, sem Öræfingar
hafa átt við að búa í nábýli við þessa
jöfra elds og ísa.
Eggert Ólafsson segir í ferðabók
sinni, þar sem hann nefnir í Jökuldal,
en á að vera Morsárdalur, að þar hafi
verið þétt byggð til forna og heil kirkj^i
sókn mecj, kirkju að Miðfelii, en jökull-
inn hafi eytt láglendið.
En það er ekki einasta þessi dalur, sem
í eyði fer, hafi hann verið byggður, held-
ur er vitað að mjög stórt hérað frammi
á hinum miklu söndum framundan
Öræfasveit, hefir verið til forna. Dr.
Sigurður Þórarinsson, jarðfræðingur
ritar um þetta mjög fróðlega og gagn-
merka grein í Andvara 1957 og sér-
prertuð hefir verið og nefnist „Hérað
milli sanda og eyðing þess“. Þar rekur
dr. Sigurður greinilega og rökfærir eyð-
ingu Héraðs, er svo var nefnt, eða Litla-
Héraðs til aðgreinar frá Fljótsdalshér-
aði. Samkvæmt því hefir eytt um 40
býli og þá eru í sveitinni 17 Guðshús,
4 alkirkjur, 2 hálfkirkjur og 11 bæna-
hús.
Því miður er ekki tækifæri hér að
fara nánar um rit þetta, enda það svo
samanþjappað og fullt upplýsinga að
vart verður úr valið.
En nú verðum við að hætta grúski í
eidri bókum. Við bregðum okkur því
til yngstu heimilda um Skaftafell, sem
ég hefi undir höndum, en það er Ár-
bók Ferðafélags íslands frá 1937, sem
ritstýrt er og að mestu rituð af Jóni Ey-
þórssyni veðurfræðingi, hinum lands-
kunna ferðagarpi og fræðimanni. Ég
leyfi mér að taka upp, sem hina síð-
ustu rituðu heimild, er ég vitna til í
þessari grein minni, kaflana er fjalla
um Skaftafell og Bæjarstaðaskóg. Þar
segir svo:
„Skaftafell er hinn forni þingstaður
Skaftfellinga og syðst af þingunum þrem
ur í Austfirðingafjórðungi. Ekki er vit-
að, hvar þingstaðurinn var, enda hafa
miklar breytingar orðið í Skaftafelli
á síðari öldum. Áður stóðu bæirnir á
sléttlendinu undir heiðinni, en vegna
ágangs Skeiðarár varð að flytja þá um
100 m. upp í brekkuna (250 m.y.s.).
Austan við Bæjargilið eru ennþá greini-
legar bæjarrústir, þar sem heita Gömlu-
tún, í skógiausri vallendisbrekku. Var
það um 1800 að síðasti bærinn var flutt-
ur.
Nú eru þrír bæir í Skaftafelli: Austast
Böiti, þá Sel og efst og vestast Hæðir.
Útsýni er mikið og fjölbreytt frá
Skaftafelli. Þegar litið er til vesturs
biasir við Skeiðarársandur og Skeiðar-
árjökull. Yfir hann sér á hrygginn á
Lómagnúpi og fram undan honum hvern
núpinn af öðrufh í Fljótshverfi og á
Síðunni. Eftir jökulhlaupin lækkar
Skeiðarárjökull svo mjög að stundum
sést niður í miðjar hlíðar á Lómagnúpi,
en þegar frá líður bólgnar jökullinn upp,
svo gnúpurinn hverfur því nær alveg.
Þegar svo er komið, búast Skaftfelling-
ar við, að Skeiðáará hlaupi þá og þeg-
ar,
í norðvestri rís Jökulfell og þar innaf,
til norðurs fjallaklasinn í suðurbrún
Vatnajökuls, sem einu naíni er kall-
aður Innfjöll, 'en- mörg kennileiti eru
þar með sérs>tökum nöfnum. Rétt i.nnan
við Jökulfell er Bæjarstaðaskógur.
Uppi á Skaftafellsheiðinni ber Krist-
ínartinda við loft, en í austri gnæfir
Hvannadalshnjúkur. Þar mænir og
Hafrafell, á mótum Skaftafellsjökuls og
Svínafelisjökuls, hvassbrýnt og jökul-
sorfið. Á eggjum þess eru hvassir drang
ar með nokkru millibili, sem heita
Fremrimenn og Efrimenn. Efst á Hafra-
felli heitir Hrútsfjall (1892 m.), fogur
og svipmikil klettaborg.
Framan við bæinn í Skaftafelli eru
brattar túnbrekkur, en út frá þeim taka
við skógarbrekkur, sem ná því nær ó-
siitið fram með Skaftafellsheiðinni frá
Skaftafellsjökli inn undir Morsársjökul.
Þessi þróttmikli gróður heima við á
milli sivartrar sandauðnar á aðra hönd,
en blikandi jökuls á hina, hlýtur ósjálf-
rátt að hrífa hvern ferðamann, sem ber
að garði í Skaftafelli. Hvert sem litið
er, mætir auganu litaröðin svart -—
grænt — hvítt. Græni liturinn verður
kjörlitur, sem táknar líf og öryggi, hin-
ir minna á fjandsamleg öfl í náttúr-
unni, umbrot og tortímingu.
Um útsýni frá Skaftafelli segir pró-
fessor Hans Ahlmann svo í bók sinni
„í ríki Vatnajökuls": „Það er ólíkt öllu
því, sem ég hef séð í öðrum löndum —
jafnvel á íslenzkan mælikvarða er það
einstakt í sinni röð. Hvergi á jörðinni
held ég að það eigi sinn líka, og það er
ekki hægt að taka neitt til samanburð-
ar af því, sem maður hefir vanizt að
kalla fagurt eða ljótt. Það er alger
undantekning frá öllum þeim hug-
myndum, sem menning og geðþótti hef-
ir tengt að meira eða minna leyti við
hugtakið fagurt. Náttúran ein talar hér
sínu stórfenglega, einfalda máli“.
Að öllu samanlögðu má óhikað ráða
ferðamönnum til þess, að vera 1—2
daga um kyrrt í Skaftafelli, ef tíminn
leyfir.
Heima við Bæjargilið. Neðst í því er
blátær hylur, sem er freistandi að fá
sér bað í, þótt ekki sé hann sérlega
hlýr. Yfir hann slúta laufprúðar bjarkir,
sem vaxa á klettasyllunum í kring.
Rétt ofan við er grasi vaxið rjóður í
hvammi einum litlum, sem Lambhagi
heitir. Á klettanös neðst í hvamminum
stendur 11 m hátt íturvaxið reynitré,
hið fegursta, sem til er í Öræfum. Uppi
í gilinu, spölkorn fyrir ofan bæina er
foss, sem Svartifoss heitir, í einkenni-
legri og fagurri stuðlabergshvelfingu.
Auðvelt er að ganga á Kristínartinda,
útsýni er þaðan bæði mikið og frítt.
Og loks mun marga fýsa að bregða
sér yfir í Morsárdal og skoða Bæjar-
staðaskóg".
Síðan segir svo frá Bæjarstaðaskógi:
,.Frá Skaftafelll eru um 5 km. vegur
inn í skóg, en fremur seinfarinn. Gótu-
sloða’- liggja inn heiðna norðanverða og
niður í Morsárdal um brattar skógar-
toifur, sundurskornar af giljadrögum.
Aurarnir í Morsárdal eru ljósleitir af
líparít, sem berst fram með Kjósariæk,
en hann kemur úr gljúfurdal þröngum,
sem skerst norður í Innfjöllinn. Heitir
Miðfell austan við Kjósargilið, en vest-
an við það blasir við einkennilega mót-
uð hamrahlíð, sem Rauðhellrar heitir.
Þar sem Morsáraurar enda, hattar fyrir
svórtum sandaurum Skeiðarár, og e~u
þeir nokkru hærri. Á auramótunu-n
vinaui Morsá sér til suðurs að Skafta-
fellsiieiðinni, unz hún sameinast Skeið-
ara niður undan bæjunum.
í dalbotninum liggur Morsárjökull,
sno.ui skriðjökull, með háum og svört-
um malarhrygg eftir miðjunni. Slíkir
maiarhryggif eru í Skaftafellssýslu
neíndir .,rönd“. Þar sem sker standa
upp úr jöklum, skafa þeir lausagrjót
ufai: úr klettunum og spinna úr því
slíkar randir. Morsárjökull hefir til
skar.'ms tíma verið brattur að framan
og litlum breytingum tekið, en á síðustu
árurr, hefir hann stytzt um 100 m.
Bæjarstaðaskógur er talinn með þrótt-
mestu og fegurstu skógum hér á landi.
Trén eru flest beinvaxin, allt að 10 m.
á hæf, aðallega birki, en einnig nokkur
revnitré og hávaxinn gulvíðir. Jarðveg-
urnn er djúpur, en vindar og vatn haía
veitt honum stór sár og mörg. Margt
væn.’egt tré má þar sjá. sem berst við
aaurann. pau vaxa a jöðrum skögir-
torfanna, svo ræturnar standa naktar
upp úr foksárinu. Nú hefir skógurinn
verið girtur og friðaður fyrir ágangi bú-
fjár, og er búizt við, að það muni bjarga
skögir.um frá eyðileggingu. Skaftafells-
bændur létu af hendi skóginn endur-
gjaldslaust til friðunar.
Sagi er að fyrr á öldum hafi verið
bær á þessum slóðum og dragi skógur-
inn nafn af honum. Ekki vita menn röik
fyrir þeim sögnum. Nokkru vestar var
bær, sem Jökulfell hét, sunnan undir
Jökulfelli. Þar var hálfkirkja (samkv.
Rauðalækjarmáldaga) frá 1343. Tals-
verður skógargróður er sunnan í Jökul-
felii, enda gengur fé þar mjög sjálfala
á vetrum. Þar í hlíðinni eru tvær volg-
ar uppsprettur (um 50 gráður), þær
emu, sem til eru í sýslunni.
Orsökina til þess, að skógargróður
hefir reynzt svo lífseigur í Öræfunum,
Þrátt fyrir áföll af eldgosum og ösku-
falli, má vafalaust rekja til veðursældar
vegna staðhátta. Austanveður ná sér þar
lítt, þar er mjög snjólétt, en liggur vel
við sól. Skaðlegastir eru þurrir frost-
vindai af norðri. Þeir sverfa moldarsárin
og valda uppblæstri."
Her með ljúkum við frásögn Ár-
bókarinnar og frásögnum annara ritaðra
heimilda. Vafalaust má tína til fleira, er
verð mætti til að blása fjölskrúðugra
lífi í ritaða frásögn af Skaftafelli, en til
þess skortir mig, því miður, frekari
helmildir og meiri þekkingu. Verða
kunnugir því að virða mér það til vork-
unnar og taka viljan fyrir verkið.
Áður en ég lagði til atlögu við grein
þessa sneri ég mér til Sigurðar bónda
Bjórnssonar á Kvískerjum og benti hann
mér á nokkrar þeirra heimilda, er ég hef
notað. Því næst sneri ég mér til dr. Sig-
urðar Þórarinssonar og bætti hann
nokkru við. Loks talaði ég svo við Ey-
þór Einarsson grasafræðing, sem gaf mér
nokkurt yfirlit um gróðurfarið í Skafta-
felli og til Benedikts Stefánssonar frv.
deildarstjóra, sem rabbaði við mig dag-
stund um æskustöðvar sínar í Skafta-
felli.
Til þessa hefir komið fram nokkuð um
groðurfarið í lýsingum. Eyþór nefndi
fyrs-t hinn þróttmikla trjágróður og
sagði hann, og þó einkum undirgróður
hans, eða svarðgróður, svo þróttmikinn
sökum þess að óvíða gerðist hlýrra hér
á landi en einmitt í Skaftafelli. Þarna
í Skaftafelli sagði hann og að fyndast
plontutegundir, sem óvíða væri annars
staða’- að finna hér á landi. Nefndi
hann í því sambandi brönugrastegund,
sem heitir „eggtvíblaðka" og er alfriðuð
(getur orðið um meter á hæð) og „svart
burkna*, sem hvergi finnst nema í Skafta
fei'.i. (Það sem átt er við með friðun
plantna er að ekki má hrófla við þeim
sjálfum, en leyfilegt er að taka af þeim
fræ. eða gró).
Ur.dirgróður skógarins og kjarrsins er
svo, að mest ber á „blágresi" og „biá-
klukku“, sem er Austfjarðategund en
finnst nú orðið vestur á Síðu en er
sjrdcgæf planta. „Garðabrúða" er þarna,
stór og skrautleg planta, en er líklega
aðkominn flækingur. í klettunum vex
þarna steinbrjótstegund, sem „kletta-
frú“ nefnist og er friðuð. Melar eru gul-
leitir af „gullsteinbrjót", en hann finnst
ekk; vestan við Skeiðará.
Gróðurauðlegðin er þökkuð veðursæld
inni og því að þarna er tiltölulega snjó-
létt því norðanátt er þurr og sunnanátt
svo hlý, að þá rignir fremur en snjóar,
þot: um vetur sé. Það sem einkenmr
gróöurfar þessa tiltölulega litla og al-
getiega einangraða staðar, er hve við-
tækur þverskurður fæst af gróðrinum á
litiu svæði. Þar getur að líta tiltöiu-
lega suðlægar tegundir, sem í öðrum
löndum vaxa t.d. í sunnanverðri Evrópu
og allt að háfjallategundum og ark‘ísk-
urn tegundum plantna. Þarna fæst einnig
þverskurður af nær öllum gróðurteg-
undum íslands. Einna helzt er að skorti
á votlendisgróður, þar sem mýrar eru
víðáttulitlar.
Þótt ekki sé það beinlínis á verksviöi
56 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS-
24. desember 1967