Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1967, Blaðsíða 9

Séð frá Skerhóli yfir sandana að upp-
tökum Skeiðarár við Jökulfell, yfir
Skeiðarárjökul til Lómagnúps.
„Svo er sagt, a tröllkonan hafi átt
að segja við Einar bónda, að hann skyldi
jafnan fara á fjöru, þegar hann sæi til
sín. Einu sinni sá Einar til hennar. Fer
hann þá á stað og fann væna hnisu á
fjörunni. Var hún nóg á tvo hesta.
Síðan lagði Einar sig fyrir og sofn-
aði. Dreymdi hann þá, að tröllkonan
kæmi til sín og segði: „Upp þú maður.“
Hann vaknar þegar og þóttist kenna
svip hennar, er hún gekk burt. Síðan
hélt hann á stað og sem hann var kom-
inn heim, skail á norðanveður, sem hélzt
í viku.
Það er sagt, að Einar Jónsson bóndi
í Skaftafelli hafi einu sinni ætlað heim
yfir, til að vita hvenær páskar væru.
Mætti bann þá tröllkonunni, vinkonu
sinni. Spurði hún hann hvent hann ætl-
aði. Hann sagði henni það og hvert er-
indi sitt væri. Hún mælti: „Ef Jesús
Kristur hefði eins pínzt og dáið fyrir mig
sem þig, þá mundi ég ekki hafa gleymt
hans uppriisudegi.“ Fór hún þá með
vísur þessar:
Þá þorratunglið tínætt er,
tel ég það lítinn háska,
næsta sunnudag nefna ber
níu vikur til páska.
Á einmánaðar tungl ég tel,
týndan allan háska,
þriðja sunnudag, það er vel,
þú skalt haida páska.
Vísur þessar eru í tröHkonurími og
hefur hún líklega tekið þær úr því, ef
hin sögnin er sönn.
Einar bóndi lét sér þetta lynda og
sneri heim aftur.“
Enn segir Magnús frá Hnappavöllum
er bjarndýr dvelst að Skaftafelli.
„Einbverntíma kom bjarndýr að
Skaftaifelli til Einars bónda Jónssonar,
eða einhvers, er þar bjó. Gerði það eng-
um iilt og bannaði bóndi að glettast við
þeð. Opnaði bór.di hlöðu hjá sér og fór
bjarndýrið þar inn og hafðist þar við
víst í mánuð. Ó1 það þar hvolp og gaf
bóndi því oft að éta. Fór bjarndýrið oft
á fjöru og kom ætíð með eitthvað.
Einn morgun lá selur fyrir utan hlöðu
dvrnar, sem það hafði komið með u«m
nóttina, og hafði svo farið burt með
grisling sinn og kom ekki aftur.
Það er sagt að bjarndýr séu langtum
betri við þá, sem eru nafnar þess, helzt
ef þeir hei'ta Björn, og þau ráðist síður
á þá, þó þeir beri vopn á þau.“
Hér læt ég lokið frásögnum Magnúsar.
Það er lítið um draugasögur úr Ör-
æfum. Þó er þeirra lítillega getið og
í munnmæluim er enn í dag til að þar
hafi verið að minnsta kosti einn draug-
ur á sveimi og átti að ganga í níunda
lið, svo sem venja var, en litlar sögur
fara af honum. Þó mun Öræfingum
24. desember 1967 --------------------
Þar sem Skeiðará kemur undan Jökl-
inum.
hafa verið sú list gefin, að geta komið
af sér draugum, og hafa þeir því ver-
ið kunnáttumenn á því sviði sem öðr-
um. Nægir þar að geta um Kvískerja-
draugmn, sem Þorsteinn bóndi þar kom
a£ sér, en sendur hafði verið systur
konu hans, en hafði faiið systravillt.
Þorsteinn talaði drauginn til og spurði
í þaula þar til hann skipaði honurn út,
vökvaði sér blóð og lét koma á torfu-
blað og bar svo framan í draugsa. Snauit-
aði hann þá út, og sagði Þorsteinn hon-
um að fara til þess, sem hann hafði
sent.
í þjóðsögum Jóns Árnasonar er líkt
getið um vjðskipti Einars bónda í
Skaftafeili og frá segir í söguim Magnús-
ar. Um illvættir er þar rætt og þá fyrst
og fremst tröll, en þó hafi þeim verið
eignaður liðsemdardugnaður, „so sem
þegar Skaftafellsbóndinn mætti skess-
unni með steypireiðarkálfinn á baki og
hann lét hana fara fría, en daginn eftir
var fullorðinn steypireiður komin í
fjöruna, eða þá hann mætti henni og
reiddi yfir Skeiðará, og hún sagði við
liann, að bakragar gjörðust nú barn-
konur, en hún ól hesta hans um vet-
urinn; eð.a þá hann gaf henni sauðar-
fallið, en hún lagði á Skaftafell, að þar
skyldi aldrei sauðlaust verða.“
Svlpuð er sagan um þyssuna, nema
bvað þar er kaupmaðurirm kapteinn á
skipi og því við bætt að Einar hafi
haft orð á því að hann lægi við
ónýtt tó. Setti kapteinn til segl og reyndi
á tóið þar til það hrökk sundur, en Ein-
ar skyldi að ári hafa sitt tó tilbúið og
veðjuðu þeir enn hundrað ríkisdölum.
Er svo sagt að Einar ynni tóið úr verk-
uðu togi, sem hann fékk hjá sér og ná-
búum sínum, kom svo með það að ári’
liðnu pg var þá mjórra en það útlenzka.
En er kapte.nn reyndi það upp á sama
máta og fyrr, þá tognaði það til þriðj-
unga og hrökk saman aftur.
Af þessu má sjá að lengi hefir ís-
lenzka ullin dugað okkur til frama.
Ég get ekki lokið svo þessum sögn-
unti af Einari bónda í Skaftafelli, sem
með vissu vár til, og er forfaðir þeirra,
sem búið hafa í Skaftafelli allt fram
á þennan dag, þessa mikla hagleiks-
manns, sem fellur svo vel við lýsingar
þær, er ég hef heyrt á Öræfingum og
falla vel við þau kynni, er ég hef af
þeim háft, þar sem hæst bera mann-
kostir og hagleikur, að ég ekki drepi
á eina sögu frá elliárum hans. Auk
þess ber sögnum saman, að Einar hafi
verið forspár, og sagt fyrir lát sitt. f þjóð
sögum Jóns Árnasonar segir svo:
„Þegar Nikulás áðurnefndur vaT
fimmtán ára var Ein.ar hættur að róa.
Mun það hafa látið nærri að hafa ver-
ið milli 1730 og 1740. Skip gengu þá í
Öræfum, og einn róðradag var Einari
sérlega óvært og jafnan gengið frá
smiðiuverki sínu, sem ekki skyldi hafa
verið vandi hans, út og inn þar til hann
hafði sagt Nikuliási að takia hesta tvo,
þvi hann myndi ekki komast hjá að
horfa á ósköpin, riðið síðan suður á
Ingólfshöfða. Hvenær, sem Nikulás
komst samsiða Einari hafði hann verið
blóðavartur í andliti og riðið svo sem
mögulegt var þótt vegur sá sé langur.
Þegar á Höfðann kom vóru bæði skip-
in hvolfd eða kaffærð á boðunum aust-
an undir Höfðanu.m, því þar er útbrim.
Menn nokkrir höfðu verið á kjöl öðru
skipinu. Þekktu þeir þar formanninn
sem skyldi hafa verið ástvin Einars.
Annað varð ekki gert en hvör veifaði
ii! hins .------“
En lítu.m nú til annarra heimilda um
Skaftafell. Enginn vafi er á því að frá
fyrstu tið hefir þet.ta verið mikil og
góð jörð. Vart myndi Flosi hafa boðið
Höskuldi Hvítnesgoða að fá honum bú-
stað í Skaftafelli, þá er Höskuldur fór
austur að Svinafelli til hans að heim-
boði, nema jörðin hefði verið fullboð-
ieg slíku.m höfðingja, eins og segir í
Njálu, er fáleikar gerðust með Höskuldi
og Njálssonum
Sveinn Pálsson lýsir Skaftafelli all-
nákvæmlega í Ferðabók sinni og seg-
ir í dagbókinni 1793 hinn 10. september:
„— Við vorum um kyrrt á Skafta-
felli till þess að hvíla hestana og fara
smáferðir um nágrennið, en þarna er
mjög fagurt. Öræfasveitin, sem nú
telur aðeins sjö bæi, liggur sunnan- og
vestanvert við mjög hátt fjall eða öllu
heldur höfða, sem heitir Öræfajökull.
Hann er mjög hár og brattur að fram-
an, út að sjónum, en hverfur að norð-
an yfir í lægri fjöll í hin.um miklu
jöklum, er síðar verður lýst. Efri helm-
ingur þessa fjalls er ósvikinn jökull,
er sendir afkvæmi sín niður á jafn-
sléttu gegnum hvert skarð og gil'skoru.
Þessi byggð er að kalla má skilin frá
öllu mannlegu samfélagi, því að hún
er iukt inni milli Skeiðarársands að
vestan, Breiðamerkursands, er siðar
verður getið, að austan, jöklum að norð-
an, en að sunnan sjálfu úthafinu. Eins
og kunnugt er hafa eldgos í Öræfajökli
nærri eytt byggðina, svo að ekkert gras-
lendi er eftir nema litlir blettir í kring-
um þessa fáu bæi. Nok.kra.r engjaræm-
ur eru fram með kvíslum Skeiðarár og
elitthvað af mýrurn í suðurhlíðum
fjallsins. Allt annað er grafið undir
endalausum aur-, sand- og vikurhaug-
um. Ég hygg, að enginn bær á landinu
liggi jafnnærri eða virðist svo jöikl-
um luktur se.m Skaftafell, sem er nyrzti
og efsti bær i Öræfum, vestan við norð-
uienda Öræfajökuls og að kalla má fast
vi5 brúnina á hinum mikla Skeiðar-
árjökli. Rétt við túnið að suðaustan
teygjast tveir armar frá Öræfajökli allt
niður á jafnsléttu, svo að bærinn stend-
ur nokkru hærra en jaðrar þeirra eða
sporðar. Þrátt fyrir þetta hefur Skafta-
fell orðið fyrir miiklu minna tjóni en
hinir bæirnir Norðaustur frá bænum rís
hátt og mikið fjall, miklu hærra en
þessir jökulhamrar, en að norðan og
ausitan er það jöklum gi-rt. Þar er af-
bragðs haglendi fyrir hverskonar pen-
ing, svo að hestar og fé gengur þar
sjálfala að vetrinum. En auk þess
skerst dalur til norðausturs fyrir innan
Skaftafell og heitir Morsdalur (í jökla-
ritinu Morsárdaiur eins og nú tíðkast
að nefna hann). Hann er beggja vegna
vaxinn fegursta skógarkjarri, og nær
það ■ að sunnanverðu heim að ag kring-
urn tún.ið í Skaftafelli. í skugga hans
grær mikið af bláklukku, sem finnst
hér fyrst í þessum landshluta. í gili
einu rétt hjá bænum vaxa ennfremur
nokkur reynitré og dálítið af geithvönn.
Bóndinn, sem nú býr í Skaftafelli,
beitir Jón Einarsson, og hafa átta for-
feður hans, marrn fram af mannL búið
á þessari konungsjörð. Ég minnist
þessa aldraða ágætismanns með sér-
shakri ánægju, af því að ég þekiki naum-
ast hans líka meðal alþýðumanna. Það
er hvergi nærri eins sjaldgæft og aðrair
þjóðir ætla, að menn rekist á Islandi á
bændur, sem mega kallast víðlesnir í
sögu og lög'Um landsins, jafnvel í al-
mennri sögu og landafræði, kunna
biblíuna upp á sína tíu fingur, rdta for-
kunnarfagra hönd og eru smiðir á dýra
málma, hvað þá annað. En mér hefði
þótt lít't trúlegt að hitta hér óbrotinn
bónda. sem af sjálfs sín rammleik og
áslundun hetfur þegar á unga aldri lært
latnesku, gríska og hebreska málfræði
Framhald á bls. 56
Séð af Skerhóli inn Morsárdal, Rauðliellrar t.v. Rætur Miðfells sjást yfir kletta-
drangana t.h.
■LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 41