Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1968, Blaðsíða 7

Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1968, Blaðsíða 7
IV. Fundum okkar séra Sigurðar bar fyrst saman fyrir 36 árum. Hann var þá kennari við Kenn araskóla íslands og ég nemandi hans þar. Þá þegar var hinn breiði þjóðvegur fjöldans hætt- ur að vera gangvegur hans. Hann hafði brotizt inn á fá- mennisgötur í slóð spámanna, stórskálda og byltingarleið- toga. Þaðan glumdi nú rödd snjallari en flestra annarra, í sienn hvöss og blíð, oft óvægin, igálauis, jafnivel ofstopafulil, en nálega alltaf gædd hrífandi tungutaki snillingsins, í ætt við Amos og Jesaja. Og við ungling- ar þeirra daga litum upp til Sigurðar Einarssonar og tign- uðum hann svikalaust. Þegar hann sté í ræðustólinn and- spænis okkur, þá fannst mér heilagur andi koma yfir hann og ræða hans verða krafta- verk. Ég man einu sinni að hann talaði við okkur um Pál postula, fyrst af blöðum, svo fleygði hann b'löðunum og tal- aði blaðlaust. Og smátt og smátt lækkaði hann röddina, svo sté hann ofan úr ræðustólnum og kom nær okkur, og röddin var orðin mjög lág, hún varð að hvísli, og við á bekkjunum ireyndum að amda sem lægst, halda niðri í okkur andanum. Við störðum á hann, hölluðum okkur ífram, bergnumin, furðu lostin. Og aldrei hefur Páll frá Tarsus komið mér svo í hug síðan, að ég minnist ekki um leið Sigurðar Einarssonar. Því á þessu kvöldi vitraðist okk- ur gegnum Sigurð þessi and- lega haimhleypa, eins og hann stæði mitt á meðal okkar, svo að mér finnst æ síðan, að ég hafi séð Pál postula með eigin augum og að ég hafi heyrt hann tala. Slík ræðumennska af hendi Sigurðar var ekkert einsdæmi. Ég heyrði hann oft tala áheyr- endur sína í rot, ef svo mætti að orði komast, með sefjandi mætti tungutaks og andríkis. Þó þekkti ég nálega ekkert til prédikana hans í kirkjuhúsum og við guðsþjónustur, en heyrði aðeins mikið af látið. Og eitt sinn las ég á prenti kvæði eftir Jóhannes skáld úr Kötlum, ort til Sigurðar Einarssonar, og man ég nú ekki úr því nema tvær ljóðlínur, en þær eru svona: „Dauðaþögn við þínar ræður þráfalt sló á Breiðaflóa." Svo að nokkuð virðist hafa kveðið að séra Sigurði í ræðu- stóli meðan hann var klerkur Flateyinga — að Jóhannes skyldi binda honum þennan sveig. Ég get ekki á mér setið að dveljast ögn lengur við minn- ingar mínar um Sigurð Einars- son, meðan ég var nemandi hans í skóla. Hann mun þá hafa verið fátækur maður á veraldarvísu. Ég held ég segi það satt, að hann hafi langtím- um saman gengið í bættum jakka úr Álafossdúk. En síð- an birtist í tímaritinu Iðunni hin fræga grein um Nesja- mennsku, sem íhaldsamari hluti þjóðarinnar þoildi illa undir að búa. Var þá skorin upp herör gegn Sigurði og kenningum hans, bæði í ræðu og riti, og gerðist skáldið og mælskumað- urinn Guðmundur Friðjónsson foringi þess liðs, sem að Sig- urði veittist. En hann brást við hart, og það voru fundarhöld í samkomusölum Reykjavíkur- borgar og húsfyllir og mikið um andlegt líf í höfuðstaðn- um. Sigurður Einarsson var hetja dagsins, og ég man hann mætti næsta mánudag í skólan- um í nýjum fötum sem ég þótt- ist vita að 'hann hefði keypt fyrir ágóðann af fyrirlestrum sínum um íslenzka menningu. V. Tveim árum fyrr en ég kynnt ist séra Sigurði hafði hann sent frá sér ljóðabókina Ham- ar og sigð. En hann hafði varp- að henni frá sér eins og ég get hugsað mér, að soldán í landi morgunroðans varpi frá sér handfyili silfurpeninga af þaki hallar sinnar niður til lýðsins, eða eins og lúðurþeytari, sem leikur hergöngulög sín á torg- inu, stráir þeim út í veður og vind, án þess að hirða um hver á hlustar. Það var sagt að öll kvæðin væru samin á íáeinum vikum og höfundurinn léti sér í léttu rúmd ligigja, hvort hann hreppti skáldatitil að launum. Hann hafði lagt meiri áherzlu á efnið en formið og boðaði jafnaðarstefnu og nýjan dag, þar sem vélin létti erfiðinu af hinni lúnu vinnuhönd og skil- aði henni þeim arði, sem henni bar. Þetta gerðist árið 1930. En nú brá svo við, að í rúm- lega tuttugu ár hafði séra Sig- urður tiltölulega hægt um sig á ritvellinum. Þó kom út eftir hann nokkuð af þýddum skáld verkum, og tvö frumsamin rit- gerðasöfn árið 1938: Miklir menn og Líðandi stund. í Líð- andi stund birtist meðal ann- ars ritgerð, sem feikilegt um- tal vakti og harðar deilur um Sigurð, ritgerðin Farið heilar, fornu dyggðir. Þótti mörgum hún ganga guðlasti næst, og satt er það að hún stuggar óþyrmilega við ýmsu því, sem maður hafði í hugsunarleysi sínu haldið að væru friðhelg- ir hlutir. Áður hafði ritgerðin Nesjamennska, sem fyrst kom út í tímaritinu Iðunni, vakið álíka storm um séra Sigurð. Áður er minnzt á Hamar og sigð, sem út kom 1930, en síð- an íiðu 22 ár án þess að Sig- urður gæfi út nýja ljóðabók. Ekkert skal fullyrt um, hvað valdið hefur svo langri þögn, og er Yndi unaðsstunda, ljóðasafnið, sem Sigurður sendi frá sér 1952, þögult um allt slíkt, þó má ætla að hvarf skáldsins frá trúnni á ríki verkamannsins, sem boðuð er í Hamri og sigð, sé veigamesta ástæðan fyrir því, hvað Sig- urði er nú lengi tregt tungu að hræra. í Yndi unaðsstunda kom Sigurður Einarsson fram sem þroskaður listamaður, jafnvíg- ur á form ljóðsins sem efni þess og tókst víðast að samræma hvort tveggja þannig, að ár- angurinn varð heilsteypt og göfug list. Grunntónn þessarar bókar er minningin um það sem var, ljóðrænn og dálítið tregablandinn, samofinn karl- mannlegum hugarstyrk og stund um gamansemi gagnvart líðandi stund og geiglausri ró and- spænis óvissu framtíðarinnar. Eitt ágætasta dæmi þess ská'ld skapar er ljóðið Kveðjustef til æsku minnar, sem hefst á þessu erindi: Ég sé þig líða dag hvern fjær og fjær með fjaðurléttum skrefum, æska mín, en finn þó jafnframt hrynja hjarta nær í heitum straumum gleði þinn ar vín. Litt ber á víli í kvæðum þess arar bókar, og ef harmsaga er sögð, þá er hún sögð af slíku æðruleysi að minnir á Þor stein Síðu-Hallsson þegar hann batt sikóþvenig sinn eft- ir Brjánsstaðabardaga í stað þess að flýja sem aðrir menn hins sigraða hers, og lét það eitt uppskátt um ástæðuna að hann ætti heima úti á íslandi og myndi því hvort sem væri ekki komast heim í kvöld. Sig- urður Einarsson flýr ekki held ur, en verður að orði: Undur var lífið endur, ör 'lund og hyggja snör, spor létt og heilar hendur. Muna má ég, að hlynur meir stóð með greinum fleiri fyrir haustviðra hrinur. Skeflir ævisköflum, skör gránar, hélar vör. . — Hann er kaldur á köflum. Ekki hefði Jón bisfeup Ara- son betur kveðið en þetta, þó var hann mesta skáld sinnar tíð ar á fslandi. Að vísu kvað Sig- urður ekki sérhvert kvæði sitt svo vel sem þetta. Þó tókst honum ekki miður, þegar hann kaus að draga upp mynd af Halldóri Laxness: Beiskur og hýr, bitur og glettinn í senn. Alltaf á verði og ögn ti'l hliðar við aðra menn. Tómlátlegt fas, tillitið spurult og kalt. En hugsunin, stíllinn, tungu- takið tindrandi snjallt. Engum andartak sýnt, hvað innst í seía býr. Ellinnar dul og aldanna reyns'la og alltaf nýr. Það er skoðun mín,að skáld- ið í Holti og skáldið í Gljúfra- steini mætist jafnir í þessu ljóði. Aðeins eitt ár leið þangað til Séra Sigurður sendi frá sér næstu bók: Undir stjörnum og sól. Þar kvað ljóðharpa Sig- urðar enn við nýjan tón. Sakn- aðar- og minningarljóðin voru mun færri en í Yndi unaðs- stunda, skáldið hafði ná'lgazt uppruna sinn, fólk sitt og föð- urland, og uppgötvað þar mörg ómetanleg verðmæti. í ýmsum kvæðum þessarar bókar kafaði séra Sigurður djúpsævi mann- legs vitsmunasviðs og víða tókst honum að opna lesandanum mikla útsýn, stundum svo hrika lega að hann sundlar, eins og á brún hengiflugs. Fágætt er það í seinni tíð, að íslenzk skáld megni að lyfta eftirmælum um látna vini sína nafngreinda upp í hæðir mik- ils skáldskapar, svo sem þeir Bjarni og Matthías gerðu á sinni tíð, en þetta auðnaðist þó séra Sigurði Einarssyni, og næg ir að benda á minningakvæðin um þau Jón Ba'ldvinsson og Guðnýju Hagalín. Ljóðrænum ástarkvæðum er stráð hér og þar. Þau beztu þeirra eru gædd harmrænni fegurð og snjóhvítum hrein- leika, svo sem Þrjú ljóð um látna konu í Yndi unaðsstunda og Ilma Laitakari í Undir stjörn um og sól. Ef ef til vill er Kom innar og heim fegursta kvæð- ið í bókum Sigurðar. Þar hróp ar skáldið til samferðamanna sinna — til allra þeirra, sem eru í þann veginn að týna sjálfum sér í moldviðri oghraki veiraldarvafsturs og umsvifa að snúa heim áður en það er um seinan. Óneitanlega er heldur lœgra risið á tveimur síðustu ljóða- bókum Sigurðar Einarssonar en þeim fyrri, þegar litið er á þær í heild. Yfir blikandi höf og Kvæði frá Holti jafn- ast ekki á við Yndi unaðs- stunda og Undir stjörnum og sól. En síðasta kvæðið, sem mér er kunnugt um, að Sigurður hafi ont, er prentað í tímarit- inu Menntamál, desemberhefti 1966. Það er ástaróður til móð- urmálsins, mjög athyglisvert og vel kveðið ljóð, lögeggjan til fslendinga að geyma vel og ávaxta fjársjóð tungunnar. Hæf ir vel að s'Iíkur skyldi verða svanasöngur skáldsins frá Holti Þá vil ég fara fáeinum orð- um um leikrit Sigurðar Einars- sonar, Fyrir feónigsins mefet, sem út kom í bókarformi 1954, en var síðar fært upp í Þjóðleik- húsinu. Leikritið gerist á árun- um 1655 til 1662 og fjallar um viðskipti fslendinga og umboðs manna konungsvaldsins. En þau voru á þeim árum einkum falin í því, að konungsvaldið gerðist æ íhlutunarsamara um stjórnmál á íslandi, með ful'l- komið einveldi að lokatak- marki. íslendingar verja hins vegar eftir mætti fornan rétt sinn samkvæmt Gamla sáttmála en voru sem kunnugt er ofur- liði bornir á Kópavogsfundi sumarið 1662, kúgaðir með her valdi til að undirskrifa skuld- bindingarskjöl þau, sem kon- uimguir lét Hinrik Bjel'ke höifuðls mann leggja fram. Ur þesisu efni vinnur Siig- urður Einarsson leikrit sitt, sem er á köflum rismikið skáld skapur, gætt andagift og stíl- Framhald á bls. 27 23. des. 1968 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.