Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1968, Qupperneq 9

Þorgeir Sveinbjarnarson
Jarðfast
bjarg
Eru líkur til
að þú
þráir Guð,
bundinn
kyngi gróðursins
og tregðu steinsins?
Veröld þín
vex
þér yfir höfuð.
Er nokkur von
þarna sem þú ert,
svo djúpt
í mold?
Nóttin var sú
ágæt ein
Jólapistill eftir Hannes Jónsson
bretti Gvendarbrunnarnir, Ell-
iðaárstíflan, toppstöðin, brýrn-
ar og þar með samgöngur á
landi utan Krýsuvíkurleiðin
ein. Vonandi kemur ekki til
þess konar náttúruhamfara við
bæjardyr Reykvíkinga, en þó
ber að hafa þennan möguleika
í huga.
Sem sagt, það er margt, sem
að okkur gæti steðjað, en nú
hafa hinir ljúfustu vindar blás-
ið allt haustið að heita má svo
það hefur orðið einskonar sum-
arauki. Það hefur komið sér vel
fyrir alla þá, sem ekki gátu
sótt sumaraukann til Spánar og
þrátt fyrir mikinn dugnað
þeirra, sem selja sólskinið þar
suðurfrá, komust ekki allir í
ár til Mallorca.
Á sama tíma og hinir síðbún-
ustu sóttu sumaraukann til
Mallorca, var ég á ferð í Hvera
gerði; þann dag var þoka og
rigning. Þá kom þar aðvífandi
bíll með tuttugu manna hóp út-
lendra ferðamanna. Þeir fengu
að sjá gufugos úr borholu og
svo drukku þeir kaffi á hótel-
inu á eftir. Það var bersýni-
legt á þessum hópi, að hann
var himinlifandi með ferðalagið.
Þá vaknar sú spurning hvort
ástæða sé til að miða ferða-
mannatímann við þessa fáu sum
armánuði. Aldrei hafa haust-
rigningar að vísu þótt hrífandi
hér á landi, en ég sá ekki bet-
ur en þessi hópur væri ánægð-
ur. Hvort ferðamenn eru ánægð
ir eða ekki, fer að sjálfsögðu
eitthvað eftir þeim hugmyndum,
sem þeir hafa gert sér fyrir-
fram. Þeir sem heimsækja okk-
ur búast kannski við svo litlu,
að þeir verða himinlifandi. Eða
þá, að erlendir ferðamenn séu
almennt ekki eins kröfuharðir
og Xslendinigar.
Fólk, sem kemst frá fátækt
til bjargálna eða jafnvel nokk-
urs ríkidæmis i einni kynslóð,
á það á hættu að ruglast í rím-
inu. Að vera nýríkur er nánast
skammaryrði, notað yfir snobb-
ara, sem miikið berast á í krafti
peninganna. Mér er minnisstæð
ferð með nýríkum hjónum, sem
gátu talizt fulltrúar margs þess
hvim'leiðasta, sem fundið verður
í fari nýríks fólks. Að sjálf-
sögðu voru hótelherbergin
aldrei nægilega íburðarmikil og
fuilkomin fyrir svo fínt fólk.
Hinsvegar gerði samferðafólkið
grín að þeim og vissulega áttu
þessi hjón mjög bágt. Sést af
því og fjölmörgum dæmum, að
enn eru í góðu gildi orð Meist-
arans, að til lítils kemur að
eignast allan heiminn, ef maður
bíður tjón á sálu sinni.
Sú var tíðin, að Kristur var
hinn eini Meistari, en nú hefur
þeim heldur fjölgað. Fyrir ut-
an hina lögvernduðu meistara
iðngreinanna, eru örfáir menn
sæmdir þeirri nafnbót í ræðu
og riti og vera kallaðir meist-
arar. Þegar nánar er að gætt
eru þeir þó líklega aðeins tveir:
Meistari Kjarval og meistari
Þórbergur. Hversvegna þessir
ágætu listamenn einir eru meist-
arar, er hinsvegar hulin ráð-
gáta og kannski ekki ómerki-
legt rannsóknarefni að komast
að því, hvað einn maður þarf
að hafa til brunns að bera til
að fá nafnbótina meistari. Það
er thyglisvert til dæmis, að
Halldór Laxness er aldrei kall
aður meistari og því síður
Gunnar Gunnarsson. Aldrei
man ég heldur eftir, að þessum
meistaraktíningi yrði komið á
þá Ásgrím eða Jón Stefánsson.
Merkur menningarviti sagðá
mér, að meistaranafnbótin væri
líklega tengd einhverskonar
skringilegheit.um; það notast
ekki að henni, nema meistar-
inn sé þjóðsagnapersóna: Þór-
bergur með draugana, veður-
eftirlitið og stafinn, Kjarval
með öll sín einkennilegu uppá-
tæki, sem kunn eru af sögum.
Af yngri kynslóð listamanna er
erfitt að sjá, að nokkur geti með
timanum orðið meistari, nema
þá helzt Alfreð Flóki; hann sér
gömlu snillingana, Rembrandt
og da Vinci læðast í kringum
húsið og skjótast fyrir horn,
þegar hann gengur út undir
vegg á siðkvöldum.
Þrátt fyrir ýmsar uggvænleg-
ar blikur á lofti og óvisst at-
vinnuástand hjá allmörgum í
vetur, munum við halda jólin
eins og allt sé í blóma. Aust-
urstræti var skreytt í desem-
berbyrjun og sagt, að útlendir
skreytingamenn hafi verið
fengnir til að vinna verkið.
Það vantaði nú ekki annað
en við færum að sniglast í svo
löðurmannlegum verkum sjálf-
ir í öllu jólaannríkinu.
Allt um það breytir þetta
bænum og klæðir hann hátíða-
búningi. Ekki veitir af að bæta
sér upp skammdegismyrkrið.
Desember væri iangur, ef ekki
væru jólin og allt það amstur
sem þeim fylgir. Stundum er
fundið að því, að það sé full
mikið af því góða. Ég get vel
tekið undir þá kenningu; sér-
staklega finnst mér húsmæðurn
ar fara sér óþarflega geyst. En
það er að predika fyrir daufum
eyrum, ef mimnst er á það sem
óþarfa. Allt undir þrettán sort-
um af smákökum er ómyndar-
skapur. Og þar á ofan þarf
helzt að nota svartasta skamm-
degið til allsherjar hreingern-
inga. Stundum hef ég reynt að
sannfæra einstaka dugnaðar
konu um, að jólin komi líklega
jafnt, þótt eldhúshreingerning-
in væri látin bíða til vorsins,
enda flestir eldhúsveggir eins
og glansandi postulín nú á dög-
um. Þá fær maður að heyra, að
karlmenn skilji ekki svona lag-
að. Líklega er það rétt.
Samt er þetta ef til vill skilj-
anlegt út frá því sjónarmiði,
að jólin séu einskonar hátíð í
brjóstinu og þar má ekkert
skyggja á. Það verður engin
hátíð í brjósti þess, sem burðast
með sektartilfinningu, hvort
sem það er nú vegna þess að
eldhúsveggirnir séu ópússaðir,
eða einhvers annars.
Það er með þetta eins og
meiripartinn af öllu amstri jól-
anna; það kemur ekki kristin-
dóminum hót við. Mesta hátíð
kristninnar er aðeins með ögn
kristnu ívafi, en í aðalatriðum
eru jólin allsherjar uppskeru-
hátíð í enda ársins. Þannig
voru jól í heiðnum sið, Satúrn-
alía hin forna.
Að vísu mun fólk standa í
biðröðum við kirkjurnar á að-
fangadagskvöld og jóladag,
þótt það sjáist þar ekki aðra
helgidaga ársins. Þar með er
kirkjuferðin orðin einskonar
tilbreyting, sem heyrir til jól-
unum.
Mér er minnistæð jólaguðs-
þjónusta í einni af kirkjum
borgarinnar á jóladag í fyrra.
Allmargir kirkjugesta komust
ekki í sæti inni í sjálfri kirkj-
unni, en fengu stóla í forsal.
Hópur manna sýndi þá tillits-
semi að skipa sér í hnapp í
dyrnar inn í aðalkirkjuna svo
úr forsalnum var lítið annað að
siá en afturhluta þessara dyr-
búa. Söngurinn og ræða prests-
ins barst fram í forsalinn með
því að þar var hátalari. En
hann var nálega ónýtur og
heyrðist lítið utan brak og
brestir. Að hliða á jólamessu í
þessari forkirkju var næstum
því eins lítið hátíðlegt og að
heyra sálmasöng í síma.
Svona eru öfgarnar í fari
okkar, flesta helgidaga ársins
flögrar ekki einu sinni að okk-
ur að sækja kirkju. En svo
þurfa helzt allir að fara í einu.
Einhverjar notalegustu mess-
ur sem ég man eftir voru hjá
séra Eiríki á Torfastöðum, þeg-
ar hann messaði í stofunni í
Úthlíð eftir að kirkjan fauk af
grunni í fárviðri. Þangað komu
jafnan flestir úr sókninni, ekki
vegna þess að menn væru þar
kristnari en í öðrum sóknum,
heldur vegna þess að það var
notalegt að sitja í hlýrri stofu
undir messu, hitta grannana og
bera saman bækur sínar um
fénaðarhöld á eftir. Séra Ei-
rikur var líka blessunarlega
laus við þær seremoníur, sem
komnar eru úr kaþólsku. Hann
kom ríðandi og fór ekki úr reið-
buxunum, en sleppti líka hemp
unni. Hann var sjálfur ágætur
bóndi og þarna var hann að
tala við sína menn. Ræður hans
voru fremur erindi um daginn
og veginn en predikanir. Ég
man, að hann talaði stundum
um heyskapinn eða harðindin
og kryddaði það með einu og
öðru merkilegu, sem hann hafði
lesið. Aftur á móti fannst mér
hann alltaf minnast miklu sjald
nar á guð en þeir sem voru
að messa í útvarpið.
f stórum kirkjum skiptir
stemningin meira máli, orgel-
hljómarnir og söngurinn. Mér
skilst að menn fari í kirkju
einkum og sér í lagi til að
hlýða á ræðu prestsins. Það
getur vitaskuld verið fyrirtak.
En á þessum timum sívaxandi
taugastreitu er tæpast lögð
nægileg áherz’la á endurnær-
andi hvíldarstund í kirkjunni,
andlega eða sálarlega hvíldar-
stund. Það virðast standa á
mönnum ótal járn, hvort held-
ur það er á vinnustað eða á
heimilunum. Væri ekki hugsan-
legt að lægja þetta huglæga
öldurót í kirkjunni; hlusta á
prestinn, ef maður er í skapi
til þess, en úmfram allt að
njóta kyrrðar og friðar. Sumir
fá sér göngu til afslöppunar,
aðrir fara á barinn, en tiltölu-
lega fáir leita þess arna í kirkj
unum. Það er yfirsjón. Sumir
eru á þeirri skoðun að starf
kirkjunnar sé steinrunnið; þeir
telja sig ekki eiga erindi þang-
að. En ég gæti trúað, þrátt fyr-
ir allt, að margir sem ekki telja
sig trúmenn í kirkjulegum
skilningi. hefðu gott af að sitja
á kirkjubekkjum oftar en þeir
gera.
„Dýrð sé Guði í upphæðum,
og friður á jörðu meðal mann-
anna, sem hann hefir velþókn-
un á“, heyrðu f járhirðarnir
englana syngja á fyrstu jólum.
Fjárhirðarnir voru ómenntaðir
og fákænir, þó skildu þeir engl-
ana, og efuðu ekki boðskap-
inn.
Nóttin var sú ágæt ein,
í allri veröld Ijósið skein,
það er nú heimsins
þrautamein
að þekkja hann ei sem bæri.
— Með vísnasöng ég vögguna
þína hræri.
Kvað gamli, góði presturinn.
Hann efaði ekki heldur.
Eftir beiðni vinar míns, Vil-
hjálms S. Vilhjálmssonar, skrif-
aði ég í Lesbók Alþýðublaðs-
ins fyrir jólin 1946 um síðustu
jól á síðustu öld. Það voru átt-
undu jólin mín, þá var ég sjö
ára barn, og efaði ekki.
Og nú eru næstu jól 77. jól-
in mín og þau síðustu, ef ég
lifi svo lengi. Eftir lánga og
oft sára lífsreynslu efa ég ekki
enn. Mig hefir dreymt Guð, og
hann hefir leiðbeint mér. Á sár
ustu örvæntingarstundum lífs-
ins hefir Jesú Kristur birzt
mér og huggað mig. Og enn sé
ég hann, ef ég hugsa eins og
barn, mildan, góðan, fagran í
skínandi birtu.
Og því skyldi ég efast um
framhald lifsins. Ég hefi marg-
oft séð, í vöku og svefni, fram-
liðið fólk, sem kaUað er dautt.
Ég tala við það, heyri til þess
og þreifa á því. Það er jafn
lifandi og raunverulegt og ég.
Það er aðeins líkaminn, efnið,
sem deyr, en hugsunin og vilj-
inn hefir alltaf verið til og
verður um alla eilífð.
Þetta framliðna fólk hefir
sagt mér hluti, sem ég hafði
ekki hugmynd um. Ég hef ver-
ið sáttaberi milli löngu liðins
fólks. Ég hefi heyrt undurfagr-
an söng í kirkju við jarðarför
vinar míns, sem ég hafði til-
kynnt meðan presturinn talaði
yfir kistu hans. Ég heyrði ekki
til prestsins, enda er ég mjög
heyrnardaufur.
Það hefir þrennt borið fyrir
mig efst í Hofsvallagötunni,
rétt neðan við Túngötuna, allt-
af í glaðasólskini. Siðast var
það, að ég sá einhvern höfð-
ingja, sem sat á tvíhjóla öku-
tæki. ?em einhver skepna dró.
Þetta virtist fara hratt, en
tveir lífverðir hlupu sitt hvoru
megin. Þeir veifuðu stuttum
vopnum, líltustum söxum, því
þau voru breiðari fram en þó
oddur á. Lífverðirnir voru her-
mannlegir og hraustlegir, í skó-
síðum kápum. aðskornum efst,
en viðum niður, ljósbleikum.
Ég heyrði sagt, að sá sem var
hægra megin væri forfaðir
minn. Líklega hefi ég séð sýn-
ina af atburði, sem gerðist aust-
ur á Indlandi fyrir svona 8
þúsundum ára. Mér er það vel
Framh. á bls. 27
23. des. 1968
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9