Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1968, Síða 17

hRntari Or 1ca|)ð1skum sið í Skálholt.
ast, nú þegar meiri áherzla en
áður er lögð á kristiinn þátt forn
bókmennta okkar, að lengst af
hefur kirkjan verið andlegur
leiðtogi í íslenzku þjóðlífi. Til
hennar hefur það oft sótt út-
hald sitt og orðkyngi. Sú stað-
reynd ber henni fegurra vitni
en flest annað. Og nú á þess-
um síðustu og verstu tímum, á
starf hennar og arfur brýnna
erindi við okkur en nokkru
sinni. Við þurfum á því að
halda að hún tali sterkar til
okkar en nokkru sinni, að hún
sé opinskárri, hugrakkari — að
hún sé heiðarlegri en nokkru
sinni, miskunnarlausari í boð-
skap síns meistara. Að hún sé
frjálsari — sannari.
Að hún sé nærtækari.
Öllu kali verra er það kal,
sem leggst á sá'lina og hjartað.
Nú um stundir læsir þetta kal
klónum í mannfólkið, hugsan-
ir þess og hugsjónir. Margir
eru ráðlausir, vegvilltir. Æskan
er að glata trúnni á dyggðir
og heiðarleika eldri kynslóða,
óbrúandi bil er að myndast á
milli hennar og foreldra henn-
ar. Æskan hrærist í miklum
hugsjónum, sem kalla á frið og
skilning — hugsjónum sem væru
gallharðar staðreyndir í lífi okk
ar, en ekki einungis bliknað
letur á löngu úreltum bókum.
Hún vill losna undan fargi
þeirra kynslóða, sem óðum
(hverfa inn í hljóðsíkrafs-
þögnina við Staupastein. Farg
— eða öllu heldur úrræðaleysi
— þessara kynslóða grúfir yfir
heiminujm. Unga fóllkinu finns-t
stundum eins og allar bjargir
séu bannaðar. Engu likara en
andi guðs sé hættur að svífa
yfir vötnunum. Þessi sjálfhelda
birtist okkur í ýmsum mynd-
um: kapphlaupi um ný yfirráða
svæði, óvæginni baráttu um
mannssálir, að því er virðist
óleysanlegri pólitískri skipt-
ingu heimsins, gjöreyðingar-
vopnum. Þetta ástand, eða
ætti ég fremur að segja:
Þessi djöfullegu átök ill-
skiljanlegrar þróunar eru að
kosta okkur trúnað æskunnar.
Við sem höfum lifað þessi á-
tök í heimaskvaldrinu á norð-
urhjara þykjumst hafa afsökun
fram að færa, — þá að við
höfum reynt að standa vörð
um frelsi lands og þjóðar, veitt
þeim lið sem hafa viljað halda
í heiðri boðskap kristinnar trú
ar og vestrænnar menningar.
Stundum hefur það ekki verið
sársaukaílaust að vera ábyrgur
í eldraunum svo tvísýnnar bar-
áttu.
En ísland er frjálst land. Við
sem hverfum senn úr hópi æsku
fólks og þau sem komiu okkur
til nokkurs þroska, verðum
ekki sökuð um að hafa brugð-
izt þeirri skyldu, sem á okkur
var lögð. Takmarkið er eitt.
En leiðirnar að því ekki ávallt
hinar sömu.
Kynslóðir eldast. Æskan
stendur fyrr en varir í okkar
sporum. Eitt er það afl, sem
aldrei eldist, aldrei lætur á sjá:
list fegurðar og sannleiks:
Vort land er í dögun af ann-
arri öld.
Þessi orð eru eins og töluð
út úr brjósti ungs fólks nú á
dögum, þótt þau séu skrifuð
fyrir áratugum:
Vór þjóð skal ei vinna með
vopnanna fjöld,
en með víkingum andans um
staði og hirðiir.
Enginn boðskapur birtist okk
ur í ferskara ljósi. Úr göml-
um orðum fæðast nýjar hug-
sjónir, úr gömlum draum-
um ferskur veruleiki. Veruleiki
beizkjulausara lífe og haldbetri
trúnaðar við nútíð og fortíð.
f skjóli þessa trúnaðar stönd
um við nú.
Á tímum sem þessum, þegar
svo margir hafa misst trú á
gömul verðmæti og leiðir að
markinu eru óöruggar og oft
endasleppar, er hætt við að
margir, einkum ungt fólk fjar-
lægist þau verðmæti, sem bezt
dugðu. Þess sér víða stað, að
fólk, einkum af yngri kynslóð
fjarlægist reynslu forfeðranna
kalli á nýja guði, óreynda.
Margir fjarlægjast trú feðra
sinna.
Fjarlægjast guð.
Auðvitað er það eitt af
lögmálum síbreytilegs lífs að
fjarlægjast gamla hefð og gró-
inn arf liðins tíma. En þegar
það eitt — að fjarlægjast —
verður aðall og inntak allrar
viðleitni, getur verið hætta á
ferðum. Þá er upplausn, þá er
bylting á næstu grösum.
Entfremdung — firring, að
fjarlægjast, sprottið úr hug-
myndafræði Hegels, setti
hvað mest mark á boðskap og
kenningu Karls Marx í upp-
hafi, en á síðari árum hefur
engin hugsjónastefna reynzt boð
skap kristinnar trúar jafn
skeinuhætt og marxisminn —
með afleiðinguim, sem allir
þekkja. Þær hafa orðið sum-
um fagnaðarefni, en öðrum til
harmsögulegrar áminningar eins
og kunnugt er. Að því er mér
er sagt, hefur fátt í ritum Marx
upp á síðkastið dregið að sér
jafnmikla athygli þeirra sem rit
hans rannsaka og Entfremdung
kenningin.
Við þekkjum þessa viðleitni
í afstöðu margra byltingar-
manna, jafrnve1! siðbótanmanna
hér á landi, sem varla gátu
hugsað sér fyrst framan af að
sýna Lilju í réttu ljósi, svo
ótrúlegt sem það er. Þeim þótti
nauðsynlegt að fjarlægjast arf
og hugsun kaþólskrar kenning
ar, hversu kjarnmikil sem hún
annars var. Minjar um slík á-
tök lifa á þessum stað, ör —
löngu gróin.
En við vitum þess einnig
dæmi, að sár grói ekki. Og sízt
gróa þau kalsár, sem eiga ræt-
ur í þeirri hneigð — að fjar-
iægjast blóð sitt og uppruna.
Það kal er öllu kali verra.
En hvað sýnir þetta okkur?
Að forsjá hinna eldri hefur
brugðizt.
Ný kynslóð heyrir enn hróp
að úr myrkrinu: Mig dreymir
draum. Martin Luther King
dreymdi draum. Það var draum
ur okkar allra. Draumurinn um
fagnaðarerindi Krists.
Enn dreymir okkur draum.
Höfuim við brugðizt þessum
draumi? Höfum við undir fargi
óttans afneitað boðskap (hans í
verki?
Eða, hefur kirkjan brugðizt
— jafnvel hún?
Martin Luther King brást
ekki. Hvers vegna ekki að
halda í það sem dugði honum
bezt: Það er síður en svo neitt
hálmstrá. Þessi staður, þar sem
við nú stöndum, ber jafnvel
vitni kenningum hans, lífi og
starfi.
Svo máttugt er það bjarg sem
Skálholt stendur á.
Svo ný er hugsjón þessa stað
ar.
Við lifum á erfiðum tímum.
Og það er óneitanlega erfitt að
vera manneskja. Kannski erfið
ast af öllu að vera ung mann-
eskja — með ski’lyrðislausar
kröfur um heiðarleika og gott
fordæmi á hendur þeim sem á-
byrgðina bera.
Ég trúi á æskuna, trúi á kröf
ur hennar, heiðarleik og for-
dæmi, trúi, þrátt fyrir allt, á
svartsýni hennar — og þó eink
um á þá ákvörðun hennar að
láta ekki rétta sér steina fyrir
brauð; láta ekki rétta sér
farg og kaila það frelsi; iáta ekki
rétta sér bókkreddur veraldar-
hyggju og guðleysis og kalla
það guðspjöll nýs tíma; láta
ekki rétta sér heim haturs og
vígdreka og kalla það — fyrir-
heitna 'landið.
En gáum að okkur. Reynslan
mun kenna unga fólkinu að við
höfum ekki þróun tímans í
hendi okkar. Við höfum ekki
öðru hlutverki að gegna en
gæta þess arfs, sem heitir: ís-
land, íslenzk menning.
íslenzk framtíð.
Gamall maður sagði eitt sinn
við mig: Milli mín og þín eru
þúsund ár. Ég er samtíðarmað-
ur Egils Skallagrímssonar.
Okkur er falið að brúa þessi
þúsund ár. Á þessum stað, í
Skálholti, má sj'á ytra tákn þess
arar viðleitni okkar. Skálholt
er brú, ekki aðeins mi'lli æsku
og elli, heldur brú milli kyn-
slóða. f sögu þessa staðar er
varðveittur andi þeirra hug-
sjóna, sem ætti að vera aðalfl-
merki og keppikefli hvers fs-
lendings.
Að tengja fortíð við nútíð,
að miðla nýrri kynslóð reynslu
þúsund ára, svo að hún megi
standast þá freistingu: að fjar-
lægjast.
Að fjarlægjast allt það bezta
í reynslu og vitund þjóðar sinn
ar.
Að fjarlægjast guð.
Mundi þá ekki, ef svo yrði,
vera hætta á því að æskan
fjarlægðist — ekki aðeins þetta
a'llt, heldur einnig og ekki síð-
ur_— það bezta í sjálfri sér.
Ég hef talað um æskuna, um
hlekkinn, sem aldrei má bresta.
Um leið og okkur ber skylda
til að hlusta á rödd hennar,
eigum við að varða henni veg-
inn með reynslu okkar og arfi.
Með trú okikar, von okkar oig
kærleika.
Æskan er farvegur þess fljóts
sem ber straum íslenzkrar sögu
íslenzks þjóðlífs, nú og áður,
að ósi þess takmarks sem eng-
inn þekkir, en allir þrá. Von-
andi á eftir að rísa að Skál-
holti menntasetur, varða á vil'lu
gjarnri leið — skóli, sem væri
þess megnugur að innræta okk-
ur þá staðreynd ómengaða, að
þessi mold er íslenzk og frjó,
að himinninn yfir Skáliholfcs-
stað eir gamall og margs vís
um íslenzk örlög, að þessi þögn
er hvísl milli kynslóða.
Að menning þessa staðar þarf
ekki ■ á að halda að hreykja
sér.
Steinn Steinarr sagði ein-
hverju sinni við mig: ,,Ég er
uppalinn í sveit, eins og þú
kannski veizt, og þegar ég var
'lítill drengur, var ég stund-
um sendur í kaupstaðinn, eins
og það var kallað. í raun og
veru finnst mér ég ennþá vera
í einhverri slíkri kaupstaðar-
ferð, langri og yfirnáttúrulegri
kaupstaðarferð, en ég hef
gleymt því, hver sendi mig, og
einnig því, hvað ég átti að
kaupa“.
Þessi orð skáldsins eru skilj-
anleg, þegar þess er gætt, að
hugsjón æskú hans brást hon-
um. Og undir lokin leitaði hann
helzt þangað, sem þessi kirkja,
boðskapur hennar og hugsjón,
stendur dýpstum rótum:
Út í veröld heimskunnar
út í veröld ofbeldisins,
út í veröld dauðans,
séndi ég hugsun mína,
íklædda dularful'lum,
óskiljanlegum
orðum.
Gegnum myrkur blekkingar-
innar,
meðal hrævarloga lyginnar,
í blóðregni morðsins,
gengur sorg mín,
gengur von mín,
gengur trú mín,
óséð af öllum.
Djúp sár og brennandi
Óséð af öllum.
Svo að ljóðið megi lifa,
svo að andinn megi lifa,
svo að guð megi lifa.
Svo að guð megi lifa, segir
ská'ldið.
Megi þessi staður efla þá trú
með okkur. Megi hann varð-
veita ísland í hjarta okkar.
Megi hann hjálpa okkur — og
ekki sízt æskunni — að nálgast
ferskan veruleik íslenzks þjóð-
lífs, sögu þess — og fyrirheit.
Armur af Ijósastiku Brynjólfs biskups.
23. des. 1968
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 17