Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1983, Blaðsíða 2

Jólaskáldið
úr Landsveit
Siguröur Sigurmundsson í Hvítárholti skrifar um
Guömund Guðmundsson skólaskáld sem var
styrktur til mennta af sveitungum sínum og var
oröinn frægt skáld í skóla, byrjaöi í guöfræöi, en
sneri sér svo aö læknisfræöi, varö ritstjóri blaöa,
átti í höggi viö Bakkus, sigraöi í þeirri viöureign,
en féll í valinn í spænsku veikinni 1918.
Guðmundur Guðmundsson frá Hrólfstaðahelli. Vatnslitamynd eftir Eirík Smith
Árið 1872 hófu búskap í
Hrólfstaðahelli á Landi í Rang-
árvallasýlsu hjónin Guðmundur
Guðmundsson frá Helli, fæddur
þar 1833 og kona hans Guðrún
Jónsdóttir utan úr Selvogi.
Guðrún var talin gáfuð kona,
fríð sýnum, fáförul, en sótti þá
helgar tíðir í kirkju. Guðmund-
ur bóndi í Helli var ekki talinn
mikill búhöldur eða vinnugarp-
ur, en iðinn og lagvirkur smiður
á tré og járn. En bókhneigður
var hann og fróðleiksfús, las eft-
ir föngum fræðibækur, sem
hann náði til.
Þjóðhátíðarárið 1874 rann
upp með nýja stjórnarskrá, sem
gaf fátækri og kúgaðri þjóð
fyrirheit um aukið frelsi. En það
ár, 1874, gáfu þau hjón í
Hrólfsstaðahelli þjóð sinni
dýrðlega gjöf á þúsund ára af-
mæli hennar, því 5. sept. fæddist
þeim sonur, sem hlaut nafnið
Guðmundur og talinn varð á
sinni tíð einn mestur ljóðsnill-
ingur allra íslenskra skálda. í
erfiljóðum Matthíasar Joch-
umssonar eftir skáldið er þessi
erindi að finna:
Og senn eru farin fertug ár,
sem fylgdi ég braglist þinni,
og engin var mér svo unaðsrík
á ævinni fornu minni.
Heill þér Guðmundur Guðmundsson.
Þú gafst oss þitt hjartablóð,
þú ortir Dauðann dauðan
þvídeyja seint þín ijóð.
Um aldamótin voru
kvæðin hans á
hvers manns vörum
Bernska skáldsins leið í þess-
ari harðbýlu en fögru fjalla-
sveit, sem nær að rótum Heklu
gömlu þar sem hún gnæfir yfir
byggðina í frægð sinni og form-
fegurð, þótt engu íslensku skáldi
hafi hún enn orðið að yrkisefni.
Guðmundur var í bernsku nokk-
uð sérkennilegur í háttum, lék
sér lítt eða ekki við jafnaldra
sína. Hann var afdalabarn í út-
liti og háttum. Ef á hann var
leitað, gat hann svarað hnitti-
lega. Snemma komu í ljós gáfur
hans, næmi, frábært minni og
hneigð til skáldskapar. Átta ára
gamall orti hann vísu, sem al-
kunn varð, en hún mun ekki
2
vera sú fyrsta. Svo var minni
hans einstakt, að hann endur-
sagði nær orðrétt langa kafla úr
íslendingasögum, þó ekki hefði
hann lesið nema einu sinni.
Ekki þótti Guðmundur viljug-
ur að læra kverið eða annan
þann lærdóm, sem að fermingu
laut. En þrátt fyrir þetta, sá
sóknarpresturinn vel, að náms-
hæfileikar hans báru langt af
öðrum, og þess vegna, þegar
drengurinn var 15 vetra, vakti
hann máls á því, að hann ætti að
læra og til þess yrði að hafa ein-
hver ráð. Um þetta leyti var
hann orðinn alþekkt skáld í
sinni sveit og farið að syngja
ljóð hans.
Prestaskipti urðu um þessar
mundir í Landsveit og ekki var
nýi presturinn lengi að upp-
götva gáfur drengsins frá
Hrólfsstaðahelli og bauð honum
nú til sín að Hvammi, þar sem
hann dvaldi fyrst til lærdóms,
en endurgjaldslaust. Hann
brýndi og fyrir bændum og öðr-
um að styrkja þennan glæsilega
ungling til náms. Foreldrar
Guðmundar voru þar ekki af-
lögufærir. En einkum tveir
bændur, Eyjólfur í Hvammi og
Árni Kollín í Látalæti (nú
Múla), gengust fyrir samskotum
honum til handa til undirbún-
ings í Latínuskóiann.
Sextán ára gamall settist
hann svo í skólann. Voru þá
kvæði hans á hvers manns vör-
um og sungin heima í átthögum
hans. í skólanum var ljóðgáfa og
snilld hans svo rómuð, að hann
varð fljótt landskunnur af
kvæðum sínum. Af því var hann
nefndur skólaskáld, og er sú
nafngift enn tengd nafni hans.
Og um aldamótin, er fyrsta
ljóðabók hans kom út (1899) var
hann einna vinsælastur allra ís-
leiiskra skálda.
Úr guðfræði
í læknisfræði
Hann hóf fyrst nám í guð-
fræði en hvarf brátt frá því
vegna ágreinings í trúarefnum
við einn kennarann. Þá snéri
hann sér að læknisfræði, tókþar
fyrri hluta embættisprófs, en
fékk illkynjaðan sjúkdóm í
hendur og gat þess vegna ekki
stundað verklegan þátt náms-
ins. Við þetta varð hlé á náminu,
"sém aftur leiddi til þess, að
hann hvarf frá því fyrir fullt og
allt.
Nú var framtíðin óviss hjá
hinu unga skáldi. Enginn gat lif-
að á því að vera skáld. Skortur
og örbirgð blasti við. Hann var
óvenju hrifnæmur og tilfinn-
ingar hans, þrár og ástarharmar
surfu fast að. Sökum alls þessa
leitaði hann á náðir Bakkusar
og það svo, að vinum hans og
aðdáendum þótti dimmt fyrir
augum og óttuðust örlög hans.
En hverfum nú aftur heim í
sveitina hans — Landsveit. Eng-
in sveit á íslandi hafði hlotið
meira afhroð í sandfellisvorinu
mikla 1882. Fénaðurinn kolféll
og margar jarðir voru yfirgefn-
ar, meira og minna farnar á kaf
í sand. Þau sár voru um þessar
mundir lítt gróin. Þá var dreng-
urinn í Helli 8 ára, þegar farinn
að yrkja. Framgangur hans og
frami hafði orðið sveitungum
hans sveitarsómi og vonar-
stjarna. En sú stjarna lækkaði á
himni við hvern ósigur og mis-
tök skáldsins sem væri nýr
sandgári hinnar örkumluðu
sveitar.
í formála fyrir ljóðmælum
Guðmundar skólaskálds 1954
segir Alexander Jóhannesson:
„Fáir hafa kennt nánari skyld-
leika við náttúruna en Guð-
mundur Guðmundsson. Ljóðin
liðu af vörum hans eins og hæg-
ur andvari á sumarkvöldi og sál
hans fylltist fögnuði. Öll veröld-
in varð &ð hljómdýrð, er barst
til skáldsins frá ströndum
Huldulanda. Næturkyrrðin titr-
aði eins og óort ljóð, í lágnætt-
islogni varð sál hans hreimglöð
og hann heyrði óma í undirvit-
und sinni frá ómlindum guð-
dómsvakans." Fegurðarblæja
vafðist um alla tilveruna, haust-
nóttin fékk stjörnuhlað um
hrímga lokka, mánamen glitraði
á brjósti hennar og hrímtár titr-
aði und hvarmi. Hann fann guð
í logninu og líkt og sólin stafar
geislum á mjúkar haföldurnar,
streymdi friður inn í sál hans í
hvert sinn, er hann samstilltist
náttúrunni. Fegurðartilfinning
hans var rík og bragkennd hans
óvenju náin, og allt, sem hreif
huga hans, varð að heillandi
gullstrengjaljóði."
í fyrsta ljóðasafni hans heitir
langur ljóðaflokkur „Hafsins
börn“, þar sem lýst er ástum
mennsks manns og hafmeyjar,
sem þó í raun táknar drauma og
þrár hins unga skálds, þar eru
mörg tregafull kvæði um ástir
og sorgir en mörg önnur um
þjóðtrú og dýrð íslenskrar nátt-
úru.
Aðstoðarlæknir
og ritstjóri
Kemur þá hér kvæði úr ljóða-
flokknum „Strengleikar", sem út
kom 1903. Ortur í minningu lát-
innar unnustu heima á æsku-
stöðvum. Enginn sem kynnist
kvæðum skáldsins, verður
ósnortinn, hve mikinn þátt þjóð-
trúin á í ljóðunum, því í þeim
birtist eins konar álfheimadýrð,
töfrandi, dulmögnuð fegurð. Er
þar kunnast kvæðið Kirkjuhvoll.
Árið 1906 kom út ljóðasafnið
Gígjan. Þar er að finna ýmis
kvæði svo sem náttúruljóð og
erfiljóð.