Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1983, Blaðsíða 10

Landlady". Sean O’Faolain, írski rithöfund-
urinn og smásagnameistarinn, heimsótti
hann í fangelsið og birti fyrstu marktæku
greinina hans um reynslu sina af dvölinni í
Borstal.
Brendan var vinsæll í fangelsinu, og ekki
síst fyrir hæfileika sína sem leikari og
brandarakall. Alltaf var hann reiðubúinn til
að segja sögur og skemmta félögum sínum.
Þar mun hann hafa komist að því að hugur
hans hneigðist til karla ekki síður en
kvenna. Það sýnir hversu vel honum tókst
að halda ímynd sinni óflekkaðri í hugum
fólks, að aldrei var minnst á þessa tilhneig-
ingu hans í fjölmiðlum meðan hann lifði,
enda var honum mjög annt um að litið væri
á hann sem hinn karlmannlega drykkju-
svola sem elskaði konur, ættjörðina og vel
kveðna vísu.
Hér gefst ekki rúm til að rekja ævi
Brendans ár fyrir ár. Eftir að hann slapp út
úr fangelsi, kominn á þrítugsaldurinn, tók
hann upp iðju feðra sinna og gerðist húsa-
málari. Vegna þess hve hann var tungulipur
en að sama skapi latur, þótti best að hafa
hann sem verkstjóra. Milli verka skrifaði
hann og drakk, og þó eru mörkin milli þess-
ara athafna ekki eins skörp og þessi orð
gefa til kynna, því að Brendan var meira og
minna undir áhrifum áfengis öll sín fullorð-
insár. Hann sagðist eitt sinn hafa byrjað að
drekka þegar hann var ellefu ára, þegar
amma hans, sem eyddi ellinni afvelta í öl-
æði uppi í rúmi hjá sér, sendi hann út eftir
bjór.
Frægð og hörmungar
í október 1958 var leikrit hans „The Host-
age“ (sem Leikfélag Reykjavíkur sýnir um
þessar mundir undir heitinu ,,Gísl“) frum-
flutt í Stratford-leikhúsinu í London. Fram
til þess tíma hafði Brendan hægt og bítandi
áunnið sér nokkra virðingu sem sagnaskáld
og leikritahöfundur. En þremur mánuðum
eftir frumsýninguna á Gísli í London var
hann oröinn frægur. Þá hófust fyrst hörm-
ungarnar fyrir alvöru.
„Gísl“ fór sigurför um heiminn og varð til
þess að sala á öðrum verkum Brendans
margfaldaðist og hann varð æ eftirsóttari
sem ræðumaður og upplesari. Brendan þótti
lofið gott, og ekki síður skjallið. En drykkja
hans gerði það að verkum að hann varð
brátt frægur að endemum. Varla leið sú
vika að blöðin birtu ekki frásögur af
drykkjulátum hans, slagsmálum og ósæmi-
legu framferði. Hann varð víðfrægur bæði í
Bandaríkjunum og á Englandi fyrir fram-
komu sína í sjónvarpsþáttum, sem sendir
voru í beinni útsendingu, og olli þeim sem
báru velferð hans fyrir brjósti stöðugu hug-
arangri. Hann lét ábendingar þeirra um að
hann væri að ofgera heilsu sinni sem vind
um eyru þjóta og hélt áfram svallinu linnu-
lítið. Rúmu hálfu ári eftir að „Gísl„ var
frumsýnt gaf líkami hans sig í fyrsta sinni
og hann hné örmagna niður. Það var í júlí
1959. Þá átti hann tæp fimm ár eftir ólifuð.
Þau ár urðu honum víti á jörðu. Hvað eftir
annað drakk hann frá sér ráð og rænu lang-
tímum saman og lá undir læknishendi þar
til hann var aftur orðinn það brattur að
hann gat læðst út úr húsi og byrjað drykkju
sína á nýjan leik. Á þessum árum hljóðrit-
aði hann nokkrar bækur með aðstoð enskr-
ar konu að nafni Rae Jeffs, sem áður hafði
unnið sem blaðafulltrúi við útgáfufyrirtæk-
ið Hutchinson í London, en það fyrirtæki
var í eigu ættar hennar og gaf út bækur
Brendans. Meðal þeirra bóka sem urðu af-
rakstur samvinnu þeirra eru „Brendan Beh-
an’s Island", „Brendan Behan’s New York“
og „Confessions of an Irish Rebel".
Brendan Behan lést af ofdrykkju í mars
1964. Gamlir félagar hans í þjóðfrelsis-
hreyfingunni IRA sáu um útför hans.
Hann varð mörgum harmdauði. Ekki að-
eins vinum og ættingjum, sem höfðu þjáðst
með honum og vegna hans án þess að geta
nokkuð gert sem mætti verða honum til
hjálpar, heldur einnig þeim sem skrifuðu
um hann minningargreinar í blöð víða um
heim og hörmuðu að náðargjöf hans sem
rithöfundar skyldi ekki nýtast betur. Einn
þeirra sagði að Brendan hefði verið of ungur
til að deyja og of drukkinn til að lifa.
Það er satt. Brendan Behan hefði þurft að
komast í meðferð.
Skáldið tekur lagið á pöbbinum Fitzroy Tavern, 1956.
Eftir að Brendan skrifaði The Hostage — Gísl í íslenzkri þýðingu — varð honum aldrei fjár
vant og hann var nánast sem skemmtikraftur um allar trissur. Jafnframt varð drykkjan
óstöðvandi.
yngri menn sem enga framavon fundu í
hinu nýja ríki þar sem hægt miðaði í jafn-
réttisátt meðal þegnanna og lítið var um
atvinnu og efnahagsleg framtið ótraust.
Þessir ungu menn, og Brendan var í hópi
þeirra, voru flestir úr röðum iðnaðarmanna
og verkafólks sem neitaði að flýja land og
setjast að í nýja heiminum og ákvað að
þrauka í landi sínu hvað sem tautaði og
raulaði. Brendan gerðist sendiboði fyrir
IRA aðeins fimmtán ára að aldri. Þar með
var hann farinn að starfa neðanjarðar, orð-
inn byltingarmaður i hreyfingu sem beitti
liðsmenn sína heraga og lét skjóta þá sem
hlupust undan merkjum. Hann var sendur
nokkrar ferðir með skilaboð til Englands, en
var á leið með sprengiefni þangað upp á
eigin spýtur þegar hann var tekinn fastur,
kærður fyrir vopnaburð og dæmdur til
fangelsisvistar. Þá var hann á hálfu sautj-
ánda ári, áhrifagjarn, einmana inr.an
enskra fangelsisveggja. Eins og hann segir i
fyrstu bók sinni „Borstal Boy“, sem fjallar
um fangelsisár hans, sneri hann sér til Jesú
Krists:
... kannski gæti ég komist nær Guði hér
og mér þótti leitt að ég þurfti að vera á
svona stað til að meta Hann að verðleikum,
en þannig er það með okkur mennina, og
Hann mundi skilja veikleika okkar og ég
mundi bæta Honum það upp þegar ég slyppi
út, til að sýna honum að ég þarfnaðist Hans
ekki aðeins í nauðum.
En nú vildi svo illa til að sá sem átti að
sjá fyrir andlegri heill þessa drengs innan
fangelsismúranna var enskur prestur, þétt-
holda og þjóð sinni þóknanlegur, sem sagði
Brendan umbúðalaust að hann yrði að
hætta að liðsinna IRA eða verða settur útaf
sakramentinu ella. Varð þar skjótt um svör
og kvöddust þeir með litlum kærleikum
presturinn og írinn eftir að Brendan hafði
sagt við hann: Farðu til andskotans þú feita
svín og taktu með þér England og Róm, en
lifi Lýðveldið!
Þessi reynsla varð Brendan mikið áfall.
Hann hafði komist að því að Guð er póli-
tískur.
1 sögu sinni frá fangelsisárunum, Borstal
Boy, kemur glöggt fram eitt megineinkenni
Brendans sem rithöfundar: Hann segir
snarýktar sögur af sjálfum sér, lesendum
sínum og áheyrendum til ósvikinnar
skemmtunar. Þegar hann segir frá leik-
færslu jólaboðskaparins í Borstal dugir
honum-ekkert minna en að láta drenginn
sem lék Jósef vera náunga sem er að af-
plána dóm fyrir að brytja móður sina í spað,
þegar hann var i raun og veru þar fyrir
skróp.
Rithöfundarferillinn
hófst í fangelsi
En það var ekki fyrr en í Mountjoy-
fangelsinu á írlandi sem Brendan byrjaði að
skrifa af alvöru. Þar safnaði hann efni sem
hann notaði í það leikrit sitt sem fyrst náði
vinsældum, „The Quare Fellow", og þar
skrifaði hann einnig fyrsta leikrit sitt: „The
Pétur Johnson
Viður-
nefni
að
fornu
og
nýju
Landnámabók segir frá göfugum
manni, sem hét Eyvindur og var kall-
aður hani. Vafalaust hefir hann látið
sér viðurnefnið vel líka því hann
byggði sér bæ og kallaði Hanatún.
Upp frá því var hann kallaður Tún-
hani. Fornar sögur greina einnig frá
því að víkingum hafi verið títt að
henda ungbörn á spjótsoddum. Ölvir
hét maður ágætur, sem ekki stundaði
þessa íþrótt. Því var hann nefndur
Ölvir barnakarl. Allir íslendingar
muna Leif heppna, Hjör-Leif og Þór-
ólf smjör.
Ég tel mig geta fullyrt að hjá engri
þjóð tíðkist viðurnefni eða auknefni
að því marki sem er á íslandi eða þó
öllu heldur var í landnámstíð. Land-
náma sem er m.a. nafnaskrá þeirra,
sem hingað sóttu, og þeirra feðra,
getur sjaldan svo karls eða konu að
ekki fylgi auknefni. Skírnarnafn
manns segir ekkert en auknefnið
greinir oft útlit og vitsmunastig, at-
gerfi til líkama og sálar. í æði mörg-
um tilvikum hefir auknefnið orðið til
vegna atburðar í lífi þolandans, unn-
ins afreks ellegar orða, sem honum
hafa hrotið af munni. Én oft verður
ekki annað séð en að baki liggi hrein
hótfyndni eða prakkaraskapur og
hefir þá ekkert breyst í ellefu hundr-
uð ár.
Af viðurnefnum, sem víkja að út-
liti höfum við fyrst og fremst litróf-
ið. Fjölda margir eru kallaðir rauðir,
þar á meðal Eiríkur. Þá höfum við
Illuga svarta, Ljót bleika, Gissur
hvíta, Koll gráa og Ólaf tvennum-
brúna. Hvernig menn hafa staðið sig
við matborðið sést af nöfnum eins og
Atli mjói, Helgi magri, Hrólfur digri.
Sumir eru kallaðir gamlir, máske
allt lífið, eins og Kolgrímur gamli og
Ketilbjörn. Þá höfum við gæðadrengi
einsog Aðalstein trúfasta, Eilíf
prúða, Hákon góða, Ingólf fagra en
einnig Þórarin illa og marga fleiri
slíka. Af kraftakörlum má nefna
Lamba og Vála sterka, Finnboga
ramma og Vékel hamramma. Sumir
voru vel fjáðir einsog Álfur auðgi og
Hákon ríki. Margir fengu auknefni
af heimabæ sínum svo sem Síðu
Hallur, Tungu Oddur og Hafnar
Ormur.
Aðrir tóku auknefni af fyrirbær-
um náttúrunnar og má þar nefna
Veðra-Grím, Björn snæþrimu, Her-
röð hvítaský og Þóri haustmyrkur.
Sumir fengu nöfn af dýrum svo sem
Sigurður svínhöfði, Þórður köttur,
Björn hvalmagi, Þórir dúfunef,
Hunda Steinar, Helgi hrogn, Helgi
hestur, Helgi skarfur.
Algengt var að skeggvöxtur væri
tilefni viðurnefnis þ.á m. kroppin-
skeggi, breiðskegg, refskegg, þunn-
skegg og lestina rekur Börkur blá-
tannarskegg.
Þá er hópur manna, sem í dag
myndi kenna í æðri skólum ellegar