Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1983, Blaðsíða 19

Sverri Patursson. Smásaga hans
íslandsferðin, er á bls. 20—21.
mundsson, fyrrv. alþm., sem Menningar-
sjóður gaf út árið 1968 í bókaflokknum
„Lönd og lýðir". Sú bók er ýkjulaust skil-
merkilegasta rit, sem íslenskur maður hefur
samið um sögu, atvinnuhætti, þjóðlíf og
menningu Færeyinga.
II
Smásagan, sem hér birtist, er eftir Sverri
Patursson frá Kirkjubæ á Straumey í Fær-
eyjum. Sverri Patursson var fæddur 1871,
en lést í hárri elli 1960. Hann var bróðir
Jóhannesar Paturssonar, kóngsbónda í
Kirkjubæ, hins alþekkta stjórnmálamanns
og skálds, sem setti mikinn svip á stjórn-
mála- og menningarlíf Færeyinga á síðasta
áratug 19. aldar og allan fyrri hluta þessar-
ar aldar að heita má, en Jóhannes andaðist
1946, fæddur 1866.
Sverri Patursson er að vísu minna þekkt-
ur hér á landi en Jóhannes, en í heimalandi
sínu var hann og er þjóðkunnur og mjög í
hávegum hafður hjá þjóðræknu og bók-
menntasinnuðu fólki. Hér verður engin til-
raun gerð til að jafna þessum bræðrum
saman, enda fánýtt verk. Víst er að hvorug-
ur lá á liði sínu þegar hagur og frami fær-
eysku þjóðarinnar átti í hlut. Hvor um sig
er talinn með fremstu mönnum sinnar sam-
tíðar. Þeir áttu í flestu svipuð hugðarefni og
pólitísk stefnumál — og þótti Sverri raunar
róttækari í frelsiskröfum. Ævisaga þeirra
er þó ekki að öllu eins, þeir fóru hvor sína
götu, enda kjörum þeirra á þann veg mis-
skipt, að Jóhannes var — og bar að vera —
bóndi í Kirkjubæ, sem hefur verið ættarset-
ur í meira en 400 ár. Þar hafa Paturssynir
setið mann fram af manni síðan upp úr
siðaskiptum, elsti sonur tekið við af föður
eins og Kirkjubæjartorfan væri fursta-
dæmi.
Jóhannes Patursson var mikill fram-
kvæmdamaður og búnaðarfrömuður ofan á
annað, sem hann var kunnur fyrir, en
Sverri var öðru fremur listamaður með
sterka útþrá í blóði og ferðaðist víða um
lönd og dvaldist langdvölum erlendis, eink-
um á yngri árum og fram eftir. Hann var
blaðamaður og rithöfundur, ritstýrði m.a.
sínu eigin blaði í nokkur ár fyrir og eftir
aldamótin. Þetta blað hét „Fuglaframiul) og
er talið hafa nokkra sérstöðu í blaða- og
bókmenntasögu Færeyinga.
1) „Fuglaframi" er einkennilegt nafn á blaði, en
það á sína skýringu, sem Færeyingar kunna góð
skil á. Orðið er tekið úr hinu kunna „Fugla-
kv«ði“ Nólseyjar-Páls (1766—1809), sem reyndar
var langafí þeirra Paturssona, Sverris og Jóhann-
esar, því að föðurmóðir þeirra, Sigga Soffía, var
dóttir Páls. Fuglakvæðið er dulbúið ádeilurit, þar
sem fuglar koma fram sem sögupersónur, en við-
fangsefnin eru mennsk og tekin beint úr fær-
eysku þjóðlífí um 1800. Dönsku valdsmennirnir
birtast í liki illfyglis, en smáfuglar ýmsir eru látn-
ir tákna Færeyinga, og tjaldurinn (einkennisfugl
Færeyinga) talar máli sögumannsins sjálfs, Nóls-
eyjar-Páls.
í fuglakvæðinu tekur tjaldurinn m.a. þannig til
orða: „Altíð sökti eg fuglaframa.“ Fuglaframi
merkir því í raun og veru frama eða fremd handa
færeysku þjóðinni.
Um eitt skeið var Sverri ritstjóri
„Tingakrossins" (Þingstefnu), sem var
málgagn Sjálfstjórnarflokksins, flokks Jó-
hannesar eins og þá var. Annars varð Sverri
ritstjórnarstarf ekki fast í hendi. Honum lét
betur að starfa sem óháður rithöfundur og
blaðamaður og skrifa um fjölbreytt efni og
einskorða sig ekki við listsnauðan blaða-
áróður á heimavígstöðvum.
Sem fyrr segir var hann oft langdvölum
utanlands. Þar flutti hann fyrirlestra um
færeysk málefni og skrifaði kynstrin öll af
greinum og sögum í erlend blöð, einkum
norsk og dönsk, og orti jafnvel lofkvæði um
Færeyjar í dönsku blöðin — að sjálfsögðu á
dönsku. Þetta „landkynningarstarf" Sverris
er merkilegur þáttur í lífsstarfi hans, og
með því vann hann þjóð sinni mikið gagn.
Norðmenn höfðu Sverri Patursson í miklum
metum. Er í frásögur fært að Hákon Nor-
egskonungur, sem flúið hafði land eftir inn-
rás Þjóðverja vorið 1940, fól Sverri að koma
á framfæri við Norðmenn í Færeyjum sér-
stakri konungskveðju 17. maí 1941. Slíkur
höfðingi var Sverri Patursson.
III
Sverri Patursson skipar þann virðulega
sess í bókmenntasögu Færeyinga, að hann
er talinn fyrsti maður, sem semur smásögur
og listræna frásöguþætti á færeyska tungu.
Hann er að þessu leyti tímamótamaður í
færeyskri menningarsögu. „íslandsferðin"
er meðal fyrstu verka hans af þessu tæi,
minnisstæð þjóðlífsmynd úr Færeyjum um
aldamótin áður en bændaþjóðfélagið forna
hafði verið lagt fyrir róða, en þó látin gerast
um þær mundir sem breytingaskeið nútím-
ans er nokkuð á veg komið, skútuöld er haf-
in með sókn á fjarlæg fiskimið, ekki síst við
ísland. Sú þjóðlífsmynd, sem dregin er upp í
„íslandsferðinni", er að sjálfsögðu ekki fær-
eyskur veruleiki dagsins í dag, en hugstæð
mynd eigi að síður og hefur sitt sögulega og
menningarlega gildi. Hún vísar til upphafs-
ins i nútíma bókmenntasögu Færeyinga, en
bendir einnig fram á veginn.
Færeyska skútuöldin, sem stóð frá því um
1870 fram á allra síðustu áratugi að segja
má, tengist íslenskri sögu á sérstæðan hátt,
en er þó að ýmsu leyti ókannað rannsóknar-
efni hér á landi það ég best veit. Það á við
um samskipti þjóða eins og flest annað að
þau hafa tvær hliðar. íslendingar sjá málin
frá sinni hlið í þessum samskiptum, ef út í
það er farið, og Færeyingar skynja þessi
samskipti á sinn hátt. Þessi smásaga Sverr-
is Paturssonar, íslandsferðin, sem er ákaf-
lega einföld í sniðum, ætti að geta sýnt að
nokkru þá hlið þessara tengsla, sem snertir
viðhorf Færeyinga í því efni, þar sem ísland
er fjarlægt og ópersónulegt, en þó hluti af
tilveru færeyskra sveitamanna, sem einnig
voru sægarpar og allt að því landkönnuðir
að sínu leyti. Þessi yfirlætislausa frásaga
Sverris Paturssonar leynir á sér eins og
fleira í bókmenntum og listum Færeyinga.
hann hefði ekki fengið neitt svar við bréf-
unum með greinunum, og því hefði hann
látið öðrum þær í té og reyndar allmörg-
um lærðum inönnum. En það gat þó ekki
hafa gerzt fyrr en eftir nokkurn tíma, því
að hann hlýtur að hafa ætlað biskupun-
um rúman tíma til að svara. Er það hugs-
anlegt, að Lúther hafi frá 1517 og til
æviloka gefið vísvitandi ranga lýsingu á
því, hvernig þetta bar til? Að hann hafi
þannig blekkt páfann, Friðrik vitra og
alla aðra? Því hefur reyndar verið haldið
fram, að Lúther hafi „hagrætt“ gangi
málsins eftir á, en engin skynsamleg rök
styðja slíka aðdróttun. Hún er aðeins
dæmi um kynlegar tilraunir ýmissa
fræðimanna til að halda með öllum ráð-
um í gamalkunna frásögn af því, er Lúth-
er negldi mótmælagreinarnar á kirkju-
hurðina. Lúthersfræðingurinn Heinrich
Steitz segir, að það taki margan sárt, að
það sé ekki hægt .lengur. En þótt sýna
beri slíku skilning, þá sé jafnsjálfsagt að
vara við slíkri sjálfsblekkingu. Það sé
fyrir neðan virðingu vísindamanna að
viðurkenna ekki hugsanlegar skekkjur.
Svo langt hefur jafnvel verið gengið,
þegar ekki hefur verið stætt lengur á
neinu því, sem hingað til hefur verið litið
á sem sannanir, að velta sönnunarbyrð-
inni yfir á þá, sem haldi því fram, að
Lúther hafi ekki fest greinarnar á kirkju-
hurðina!
í handriti því, sem minnzt var á í upp-
hafi og eignað hefur verið þjóni Lúthers,
segir, að Lúther hafi lagt fram greínar
sínar „samkvæmt gömlum háskólavenj-
um“. Nú er vitað, hvaða reglur giltu þar
að lútandi í háskólanum í Wittenberg á
þessum tíma. Samkvæmt þeim er alveg
óhugsanlegt að prófessor festi sjálfur upp
greinar þær, sem hann vill efna til kapp-
ræðna um. Þær varð fyrst að afhenda
deildarforseta, sem varð að samþykkja
þær. Síðan annaðist hann birtingu aug-
lýsingar, sem háskólaþjónn framkvæmdi
með því að festa tilkynningar á allar
kirkjuhurðir i Wittenberg, en ekki aðeins
hurð hallarkirkjunnar. Reglur háskólans
mæla þannig einnig gegn þjóðsögunni um
Lúther og kirkjuhurðina.
Þjóðsaga eftir
dauða Lúthers
Á því getur ekki Ieikið neinn vafi leng-
ur, að það sé þjóðsaga, sem hafi fyrst
orðið til eftir dauða Lúthers, að hann
hafi neglt hinar 95 greinar á hurð hallar-
kirkjunnar í Wittenberg. Það gerði Lúth-
er aldrei.
Rannsóknir Klemens Honselmanns,
kaþólsks sagnfræðings, á því, hvernig
birtingu á greinum Lúthers var hagað,
hafa leitt til sömu niðurstöðu. í fyrri
gerðinni voru þær 93, og Lúther sendi
þær handritaðar til biskupanna, en þeir
sendu þær síðan, að því er Lúther segir,
til Tetzels aflátssala. Tetzel svaraði þeim
síðan í desember 1517 með öðrum grein-
um, sem voru prentaðar, og það var fyrst
eftir það, sem Lúther lét vinum sínum í
té greinar sínar og bætti þá tveimur við
fyrri gerð, og það var að undirlagi þeirra,
en ekki hans sjálfs, að þær voru prentað-
ar. Það var í janúar 1518. Og það er fyrst
í þeirri gerð, sem Lúther birtir þann
ásetning sinn, að um þær fari fram kapp-
ræður.
Lúther hóf hinar frægu greinar sínar
með orðunum: „Af ást á sannleikanum og
í leit minni að honum ...“ Spurningin um
það, hvort Lúther hafi fest þær á kirkju-
hurðina daginn fyrir allraheilagramessu
1517, varðar einnig sannleikann. Eigi að
síður geta menn efast um, hvort slíkt
smáatriði skipti yfirleitt nokkru máli eft-
ir meira en fjóra og hálfa öld. Er ekki
útkoman ein, það er siðbótin, það sem
öllu varðar? En hér er um sögu siðbótar-
innar að ræða, og aðdragandi að atburð-
um hlýtur alltaf að skipta máli, auk þess
sem hafa ber jafnan það, sem sannara
reýnist.
Og einmitt í þessu sambandi er upp-
hafið mjög mikilvægt. Um langan aldur
var litið á Lúther sem uppreisnarmann,
sem óhikað lét koma til slita við Róm.
Það var svo smám saman við nánari
rannsóknir á sögu siðbótarinnar, sem ný
mynd tók að birtast af Lúther, mynd um-
bótamanns, sem gæddur var ríkri
ábyrgðartilfinningu. Gangur mála 31.
október 1517 sker úr um það, að fyrir
Lúther hafi það alls ekki vakað að segja
skilið við hina kaþólsku kirkju. Það var
vegna hinnar ábyrgðarlausu afstöðu
kirkjuhöfðingjanna, og þá fyrst og fremst
Albrekts erkibiskups, sem óttaðist um
tekjur sínar, að til klofnings kirkjunnar
kom.
Á afmælisárinu hefur ekki
verið efast um neglinguna
Spurningin er nú einnig sú, hvort menn
ætli að halda því fram eftir sem áður, að
gangur mála hafi verið allur annar 31.
okt. 1517 en raun ber vitni, samkvæmt
því sem segir í þessari grein. En hvaðan
eru þá heimildir mínar og má treysta
þeim?
Fyrir nokkrum árum frétti ég af bók,
sem hafði komið út í Þýzkalandi og bar
heitið: „Enginn hló að Kólumbusi“, en
undirtitill hennar var: „Falsanir og þjóð-
sögur í mannkynssögunni leiðréttar". Ég
varð mér úti um þessa bók og síðan fleiri
eftir sama höfund, sem er dr. Gerhard
Prause, sem numið hefur bókmenntir og
sögu og skrifaði þá reglubundið í hið
virta vikublað DIE ZEIT. Hér er um að
ræða sagnfræði í fyllstu alvöru, þótt
margt kyndugt komi í ljós og óvænt. Um-
sagnir allra helztu blaða í Vestur-Þýzkal-
andi bera það með sér, að mikill fengur
hefur þótt að þeirri bók, sem er aðal-
heimild mín að þessari grein, og að höf-
undur njóti virðingar og álits fyrir skrif
sín um sagnfræðileg efni.
Bókin kom út 1966, svo að síðan eru 17
ár, og nú er afmælisár Lúthers senn á
enda. Margar greinar hafa birzt um hann
í íslenzkum blöðum, en hvergi hefur gætt
nokkurs votts efasemdar um, að Lúther
hafi neglt greinarnar á hurð hallarkirkj-
unnar í Wittenberg 31. október 1517.
Þvert á móti. Það hefur aldrei verið lögð
meiri áherzla á það. Það er ekki ofsagt,
að leiðréttingar eigi oft erfitt uppdráttar.
í upphafi greinarinnar vitnaði ég í
kennslubækur í sögu, en nú er hægt að
vitna í nýskrifaðar greinar, sem hamra á
hinu sama í orðsins fyllstu merkingu.
Það er greinilegt, að mönnum er þessi
atburður einkar hugstæður, þegar Lúther
á að vera að festa upp greinarnar á
kirkjuhurðina. En ef það er rétt, sem dr.
Gerhard Prause og margir fleiri halda
fram, að það hafi aldrei gerzt, þá á slíkt
heima í leikriti, en ekki kennslubókum í
sögu eða sagnfræðilegum greinum. Hér
er ekki verið að gera veg Lúthers minni,
nema síður sé, heldur verið að leita að
sannleikanum í anda hans og skýra frá
honum, hvort sem mönnum líkar betur
eða verr.
Árið 1917 kom út ævisaga Marteins
Lúthers eftir Magnús Jónsson, prest á
ísafirði, síðar prófessor og alþingismann.
Hann segir að sjálfsögðu á hefðbundinn
hátt frá festingu greinanna á kirkjuhurð-
ina, en svo hugþekk er hún höfundi, að í
lok ævisögunnar segir hann:
„Lúther hvílir í hallarkirkjunni í Witt-
enberg, fast við dyrnar, þar sem hann
festi upp greinar þær, er kveiktu bál sið-
bótarinnar."
Nú á að gefa út ævisögu Lúthers á ný á
íslenzku. Samkvæmt auglýsingu á hún að
heita: „Hér stend ég.“ Með heitinu er vís-
að til setningarinnar, sem Lúther á að
hafa sagt í ríkisþinginu í Worms 1521:
„Hér stend ég, ég get ekki annað.“ En
sagði hann þetta virkilega? Um það verð-
ur fjallað i annarri grein.
Sveinn Ásgeirsson
19