Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1983, Blaðsíða 15

í tilefni af Tyrkja-Guddu sem verður jólaleikrit Þjóðleikhússins
Skáldskapur veröur ekki mældur
á mælikvaröa sagnfræöinnar
Tyrkja-Gudda, Guðríður Símonardóttir, kemur öðru sinni á fjalir
Þjóðleikhússins nú um jólin. Leikrit Jakobs Jónssonar frá Hrauni um
hana var sýnt á fyrstu árum leikhússins en síðan eru liðin þrjátíu ár og
höfundurinn hefur gert mjög miklar breytingar á verki sínu; næstum
mætti segja að um nýtt leikrit væri að ræða. Það er Steinunn Jóhann-
esdóttir sem fær það hlutverk að túlka Tyrkja-Guddu í þetta sinn, en
alls taka hér um bil tuttugu leikarar þátt í sýningunni og fara með mjög
misstórar rullur. Hér skal aðeins nefndur Sigurður Karlsson sem
leikur Hallgrím passíuskáld Pétursson, lífsförunaut Guðríðar seinni
hluta lífs hennar. Leikstjóri er Benedikt Árnason.
Flestir þekkja söguna um Guddu í stórum dráttum. Henni var rænt
af Tyrkjum svokölluðum og flutt til Algeirsborgar þar sem hún dvaldist
árum saman í þrælkun, en var um síðir keypt laus og komst aftur til
íslands. Hallgrímur Pétursson var fenginn til að uppfræða íslend-
ingana frá Alsír í kristnum fræðum og felldu þau hugi saman. Ekki
meira um það. Afi vildi ekki tala um leikrit í smáatriðum en féllst á að
ræða það nokkuð almennt, svo og um feril sinn sem leikritahöfundur.
Illugi Jökulsson
ræöir viö
séra Jakob Jónsson
„Þegar ég var ungur maður að alast
upp á Djúpavogi þá bar ég alveg tak-
markalausa virðingu fyrir skáldum. Það
var til dæmis ekkert smáræði að sjá
Gunnar Gunnarsson fara ríðandi upp
með túngarðinum — því gleymi ég aldrei.
Það var mikið lesið og hugsað um
skáldskap á mínu heimili, báðir foreldrar
mínir höfðu áhuga á bókmenntum, svo
það má segja að ég hafi drukkið þær f
mig með móðurmjólkinni. Þegar ég
komst á legg dreymdi mig helst um að
skrifa smásögur, og ég skrifaði dálítinn
flokk sagna sem í mínum huga gerðust
allar í sama sjávarþorpinu. Þessar sögur
eru nú farnar veg allrar veraldar, nema
þá ein sem ég skrifaði vestur í Ameríku
og birtist í tímariti Þjóðræknisfélagsins
og hefur síðan verið lesin í útvarp oftar
en einu sinni. Eitt orð úr máli manns-
hjartans hét þessi saga. í Ameríku, en
þar var ég prestur íslendinga á fjórða
áratugnum, fór ég í fyrsta sinn að velta
fyrir mér að skrifa leikrit. Ég hafði haft
áhuga á leiklist frá barnsaldri og tekið
þátt í nokkrum sýningum; á Djúpavogi
lék ég séra Sigvalda og hef líklega verið
einn þeirra fyrstu sem léku hann. Þetta
var í leikgerð Ólafs Thorlaciusar, læknis.
Svo lék maður í Frænku Charleys á
Hornafirði og eitthvað lék ég í Ameríku.
Ég hefði líklega ekki orðið reglulega góð-
ur leikari og ég skal segja þér hvers
vegna. Þegar Brynjólfur heitinn Jóhann-
esson kom frá ísafirði og byrjaði að leika
hér í Reykjavík — í leikritinu Stormum
— þá var okkur háskólastúdentum boðið
að vera statistar í leikritinu. Það fjallaði
um verkalýðsdeilu og við stúdentarnir
áttum meðal annars að vera verkamenn
sem hlýddu á ræðu Brynjólfs og hrifust
af henni. Þessi ræða var sannarlega ekki
í anda sósíalisma og ég hætti eftir tvær
æfingar vegna þess að ég hugsaði sem
svo, að það væri ómögulegt fyrir sannan
jafnaðarmann að hrópa „Heyr, heyr!“ við
svona málflutningi. Þarna var pólitíkin
sem sé tekin fram yfir listina!
En vestur í Wynyard var maður sem
hét Árni Sigurðsson, og var frá Akureyri,
og hann átti mikinn þátt í að ég fór að
semja leikrit. Það var töluverð leikhús-
hefð meðal Vestur-íslendinga. Til gam-
ans má geta þess að skáldið Jóhann
Magnús Bjarnason, sem var nú góður
vinur okkar, hafði stundum skrifað leik-
rit sem hann sagðist hafa þýtt. Nafnið á
höfundinum var rússneskt en staðreynd-
in var sú að Jóhnn hafði sjálfur samið
þessi leikrit, og fólk skemmti sér vel á
þeim. Og vestanhafs fór ég sjálfur að
skrifa leikverk. Ég tók eftir því að í ís-
lenskum leikritaskáldskap var lítið fjall-
að um líf fólks við sjávarsíðuna og því
hafði ég hug á að breyta. Þau leikrit sem
við áttum fjölluðu flest um lífið til sveita,
eða þá í Reykjavík, en það var ekkert um
leikrit úr sjóþorpum, eins og því sem ég
ólst upp í. Þá fór ég að skrifa Öldur og um
sama leyti skrifaði Loftur heitinn Guð-
mundsson Brimhljóð. Mér þótti leiðinlegt
að þegar hér var fyrir nokkrum árum
sýnt færeyskt leikrit eftir Jens Pauli
Heinesen, sem fjallaði um þetta efni, þá
skrifaði einn leikdómarinn að það væri
eins og íslensk leikskáld hefðu einhverja
fyrirlitningu á þessu efni. Fyrir utan mig
og Loft, þá veit ég ekki hvar í ósköpunum
er hægt að finna virðingu fyrir sjó-
mannslífi og þessum þjóðháttum öllum ef
ekki í fyrstu leikritum Jökuls sonar míns,
Hart í bak og Sjóleiðin til Bagdad. Það
hefur sem sagt ekki verið gengið framhjá
þessu.
Þetta leikrit, Öldur, held ég að sé ann-
að af tvennu sem kannski má nema stað-
ar við í minni leikritun. Hitt er að síðar
gerði ég tilraun til að skrifa helgileik.
Með því á ég ekki við leik um trúarlegt
efni í sjálfu sér, heldur var ég að reyna að
endurvekja ákveðna forna hefð sem ég
vona að verði tekin upp einhvern tíma
aftur. Þessi leikur hét Bartimeus blindi
og var fyrst fluttur í Bessastaðakirkju
undir umsjón Ásgeirs Ásgeirssonar, for-
seta. Lárus Pálsson var leikstjóri en leik-
arar frá Þjóðleikhúsinu fluttu. Bartimeus
blindi var seinna fluttur í Háteigskirkju
af nemendum Ævars R. Kvaran undir
hans stjórn og enn síðar á Akureyri. Ak-
ureyringar voru hér á árunum ákaflega
hlynntir mér, ef ég má svo segja, og það
var til dæmis sett upp skemmtileg sýning
á Hamrinum mínum þar fyrir norðan.
Það var fyrst og fremst Sigurjóna Jak-
obsdóttir sem stóð fyrir því.“
— En hvernig kom þaö til að þú fórst
að skrifa um Tyrkja-Guddu?
„Ástæðan er í raun og veru tvíþætt. í
fyrsta lagi höfðu Tyrkir komið og rænt á
Djúpavogi og nærsveitum, alla leið til
Breiðdals, og sögurnar um Tyrki lifðu
enn góðu lífi þegar ég var að alast upp.
Maður heyrði talað um þetta, það var
mikið af örnefnum tengdum Tyrkjarán-
inu og ég las allt sem ég komst í um þessa
atburði. Ég man eftir því að mig dreymdi
iðulega að ég berðist við Tyrki: þá notaði
ég vopn eins og kapparnir í Islendinga-
sögunum og þeir lágu dauðir í hrúgum
fyrir framan mig, Tyrkirnir. Eystein
bróður minn dreymdi þetta líka og sjálf-
sagt marga fleiri drengi. Ég get nefnt þér
dæmi um hvað þetta lifði sterkt í manni.
Ég veit ekki hvað ég hef verið gamall
þegar þetta gerðist, bara smáangi held
ég, að ég stóð fyrir utan húsið í glaða-
sólskini, glóbjörtu veðri. Þá varð mér lit-
ið út á fjörðinn og sá að þar kom skríð-
andi inn allstórt gufuskip, kolsvart. Það
kom mikið af skipum á Djúpavog og
venjulega voru þau eitthvað skreytt; rauð
eða græn eða blá og kannski hvítmáluð á
þeim kommandó-brúin, en ég hafði aldrei
áður séð svona kolsvart skip. Mér datt
strax í hug: „Þetta eru Tyrkir." Ég hljóp
ekki burtu og ég kallaði ekki í neinn því
undir niðri bjó einhver grunur um að
þetta væri varla rétt, en samt sem áður
leið mér ekkert vel og ég vappaði þarna
fram og aftur þangað til ég sá að upp-
skipunarbátarnir voru farnir að ganga á
milli — þá fyrst sannfærðist ég um að
Tyrkir væru ekki komnir aftur. Sumar af
þessum sögum úr Tyrkjaráninu eru alveg
blöskrunarlegar við fyrstu sýn. Það var
til dæmis maður sem var að koma úr
kaupstað með tvo hesta, gæðing sem
hann reið sjálfur og burðarjálk sem bar
klyfjarnar. Hann varð var við að það
voru komnir ræningjar í byggðina, og þá
gaf hann sér tíma til að hafa hestaskipti;
setti matvöruna á gæðinginn og hugðist
sjálfur komast undan á jálkinum. Þetta
varð til þess að Tyrkir náðu honum. En
hvað er á bak við þetta? Maðurinn lagði
SJÁ NÆSTU SÍÐU