Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1983, Page 3

Nafnlaust erindi
eftir Else Lasker-Schiiler
Hannes Pétursson íslenzkaði
Ó guð, hví skyldi mitt harmatal hræra þig,
fyrst heiminn byggja menn sem nærfellt allir
í hjarta sínu þunga byrði bera
og börnin svelta í hverjum jarðarreit.
Nú skal og þögnin ná til vara minna.
Neyðin er sár. Ég veit —
Else Lasker-Schiiler (1869—1945) var þýzk skáldkona af
gyðingaættum, framarlega í hópi expressjónista. Hún flýði
að heiman undan nazismanum og settist aö í Jerúsalem.
Erindiö hér á undan, þýtt fyrir tæpum áratug, var ort i
heimsstyrjöldinni síðari. Það er stakt og á sér enga fyrir-
sögn í ljóðasafni skáidkonunnar.
H.P.
Gyðingakona úr helförínni eftír Max Linger
Árið 1900 var Guðmundur að-
stoðarlæknir Guðmundar Hann-
essonar læknis á Akureyri. Sag-
an segir, að bóndi í Eyjafirði
hafi komið til læknanna að
sækja konu sína, sem talin var
heil heilsu, en þegar hann kom,
var hún dáin. Sorg mannsins
var yfirþyrmandi. Þá er sagt, að
um leið og bóndinn fór hafi Guð-
mundur skáld stungið nýortu
kvæði í lófa hans. Það var hið
alkunna ljóð: ;,Taktu sorg mína,
svala haf.“ Átakanlegt harm-
ljóð. Söngur þess hefur áreiðan-
lega oft svalað mörgu hrelldu
hjarta.
Árið 1906 fluttist Guðmundur
til ísafjarðar, gerðist þar bóka-
vörður og blaðaritstjóri. Of mik-
il vínnautn varð honum þar til
hnekkis. En þá gerðist ævintýr-
ið, undursamleg þáttaskil urðu í
lífi hans. Á ísafirði var þá ung,
gáfuð og glæsileg stúlka, sem
Olína hét Þorsteinsdóttir. Hugir
þeirra hneigðust saman, og varð
þá öllum ljóst, að hér var komin
kona, sem skorað gat Bakkus á
hólm. Árið 1908 gerðu þau Guð-
mundur skáld og Ólína brúð-
kaup sitt. Það var hans mesta
gæfuspor. Upp frá því hætti
hann að drekka og gekk í bind-
indi. Við þessi tímamót ævinnar
gerðist hann og mikið trúar-
skáld, helgaði sál sína Guði. Það
sýna sálmar hans og fjöldi ann-
arra jólaljóða.
Eins og áður getur var skáldið
mikill náttúruunnandi, vildi
helst yrkja um sól og vor og
blámóðu fjallanna í sumar-
skrúða. Það sýna hin mörgu
lofdýrðárljóð hans um vorið. En
á ísafirði komst skáldið einnig í
kynni við þá veðráttu, að vetr-
arharðindi geisuðu um vor. Það
sýnir kvæðið ísfirskt vor.
Eins og áður er sagt, varð
heimili skáldsins hamingjuríkur
griðastaður með ástríkri konu
og þremur dætrum eins og
kvæðið „Heima“ sýnir best.
„í hópi hinna auð-
mjúku vitringa“
Guðmundur fluttist með fjöl-
skyldu sína frá ísafirði til
Reykjavíkur 1913 og gerðist nú
ritstjóri blaðsins „Frétta" og
einnig ársritsins „Stjarnan í
austri" og varð síðar formaður
Stórstúku íslands. Árið 1911
kom út ljóðasafnið „Friður á
jörðu“. Fannst þá Þórhalli bisk-
upi Bjarnasyni svo mikið til
koma, að hann kvað höfundinn
verðskulda friðarverðlaun Nob-
els. Hefst það með sálminum al-
kunna: „Friðarins guð er hæsta
hugsjón mín“.
En séra Ragnar Ófeigsson í
Fellsmúla skrifar í frábærri
grein í Suðurlandi 4. des. 1954.
Trúarljóðin komu: „„Friður á
jörðu“, og fjöldi jólaljóða. 1915,
rétt fyrir jólin, barst föður mín-
um í hendur fagurt „Jólablað
Stjörnunnar í austri". Ritstjóri
Guðm. skáld Guðmundsson. Nú
var drengurinn frá Helli orðinn
einn í hópi hinna auðmjúku vitr-
inga, sem eru skyggnir á Stjörn-
una í Austri og gefa óspart gull,
reykelsi og myrru. Nú bárust
austur í Landsveit fregnir af
gæfu skáldsins. Góðir englar
komu til hans. Kona hans bjó
honum griðstað yndislegs heim-
ilis. Hann fann aftur hið glataða
jólakerti. Trúarhelgi vígði hörpu
hans.“
Best sýnir hið stutta, fagra
kvæði: „Ljóðalok" trúarhugsjón
hans. Því næst kemur „Jóla-
bæn“. Ljóðaflokkurinn „Ljósa-
skipti" er söguljóð um kristni-
tökuna á Alþingi, um umskiptin
í andlegu lífi þjóðarinnar um
þær mundir. Sr. Jakob Krist-
insson segir í snilldarlegri rit-
gerð um skáldið: „Hvort heldur
sem blasti við Guðmundi blá-
djúpur fjallafaðmur og brosandi
sveit eða andlitsfegurð og ítur-
vöxtur kvenna, endalaus lit-
breyting hauðurs, hafs og skýja
eða dulúð draumalönd lygnrar
sumarnætur. Þá varð hann jafn-
an gagntekinn sterkri aðdáun.
En forsjónin hafði einnig látið
honum í té meðaumkunarfullt
hjarta. Umkomuleysingjar og
málleysingjar áttu allir bágt í
skáldinu."
Þótti of langorður
og skrúðmáll
En þótt hann nyti mikillar
hylli sem skáld og vinsældir
hans miklar, fór hann þó ekki
varhluta af aðfinnslum og jafn-
vel hörðum dómum. Auðvitað
var sú gagnrýni ekki að öllu
ástæðulaus, hann þótti of lang-
orður og skrúðmáll. Formið
bæri stundum efnið ofurliði. En
formfegurð og bragsnilld brást
aldrei. „Bragsnillingur er hann
og verður," segir Matthías í
bréfum sínum. Kvæðið Gláms-
augun sýnir, hve særður oft
hann hefur verið.
Ekki má gleyma hér þeim
skerf, sem Guðmundur hefur
lagt til söngs og hljómlistar.
Tónskáldin hafa laðast meira að
ljóðum hans til tónsmíða en
nokkrum öðrum kveðskap, alls
hafa verið samin á þriðja
hundrað lög við ljóð hans. Sr.
Jakob segir: „Dulfræðingar
staðhæfa, að öll tilveran búi yfir
hljómum og söng. Það mun
mega fullyrða, að skáldið varð
þess áskynja mun meir en aðrir.
En hann segir sjálfur: „Ég
skorða ekki rím milli skjalda, ég
skrifa ekki ljóð — ég syng.“
Hann söng hið innra með sér,
söngurinn kom fyrst á undan
öllum orðum." Viðhorfið þar
sýnir best kvæðið „Prelodium".
Nokkra ljóðaflokka orti Guð-
mundur úr íslendingasögum t.d.
Flosi og Hildigunnur, Gunnar á
Hlíðarenda og Helga in fagra.
Fjöldi erfiljóða liggur eftir
skáldið. Loks er að geta þess, að
verulegt liggur eftir skáldið
þýddra ljóða og ekki bregst þar
formfegurð eða bragsnilli.
Einn af mörgum sem
létust 1918
Spánska veikin, sem hér gekk
árið 1918, skildi eftir sig djúp
sár, sem seint munu gróa. Einn
úr hópi þess mannvals þjóðar-
innar, sem féll í valinn fyrir
brandi hennar, var Guðmundur
Guðmundsson skólaskáld. Hann
andaðist af afleiðingum hennar
í Reykjavík þ. 19. mars 1919 að-
eins 44 ára að aldri.
Þroskaferill hans er eftirtekt-
arverður og lærdómsríkur, því
úr dýpstu niðurlægingu við
óminniselfu Bakkusar hófst
hann til formennsku bindindis-
samtaka í landinu og varð jafn-
framt sem skáld boðberi friðar
og kærleika. I jólablaði „Stjörn-
unnar í austri" 1918 segir Guð-
mundur meðal annars: „Ég stóð
í stríðustu straumröst efans,
hvarf í hringiðuhylji vantrúar
og vanskyggni, en fyrir óendan-
legt eilíft kærleikans aðdráttar-
afl þitt (meistari) skaut mér
alltaf upp aftur ... Þú barst
mig sem barn á höndum þér,
meistari. — í skuggunum miklu
fann ég hönd þína leiða mig, en
ég sá þig ekki, — og áður en
vissi af stóð ég í skínandi birtu
þinni og hafði frið.“
Sr. Jakob lýsir Guðmundi svo:
„Guðmundur skáld var alla ævi
nærgætinn og Ijúfur í um-
gengni, en við ástríki og glað-
lyndi eiginkonu sinnar og dætra
þróuðust bestu eðliskostir hans.
Hann var að eðlisfari hljóðlátur
og alvörugefinn en þó jafnframt
skemmtilega glettinn og spaug-
samur. Hann var jafnan mál-
svari þeirra, er minni máttar
voru, frjálshuga og fordæma-
laus, bar virðingu fyrir öllu, sem
öðrum var heilagt, gæddur ríkri
lotningartilfinningu. Hann var
glæsimenni i klæðaburði og
háttprúður í hvívetna, svo að af
bar. Málrómurinn var lágur og
hlýr, hláturinn sömuleiðis og
sérstaklega heillandi. En það
sem mest var einkennandi og
áberandi í návist hans var djúp
kyrrð og friður."
Hér að framan hefur verið
vitnað til orða þriggja andans
og kennimanna þjóðarinnar um
verk þessa söngvaskálds —
þessa ljóðræna snillings. Dómur
þeirra var samhljóða. Að enda
þótt verk hans væru ekki galla-
laus, þótt e.t.v. næði hann ekki
hinum hæstu og dýpstu tónum í
skáldskap sínum, þá birtist í
ljóðum hans sterk sýn til Huldu-
Ianda, slíkir töfraheimar dul-
rænnar fegurðar, að þeir elsk-
uðu hann allir.
3