Morgunblaðið - 21.02.2001, Qupperneq 29

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 21. FEBRÚAR 2001 29
AFSTAÐA manna til tung-unnar er eins og pendúllsem sveiflast. Fyrir ekkisvo mörgum árum höfðu
fáir áhyggjur af stöðu málsins, nú
hafa menn ekki aðeins vaknað til
vitundar um mikilvægi þess að
halda því við heldur gera sér einnig
æ betri grein fyrir hvernig hægt er
að nýta það í pólitískum tilgangi.
Þegar pendúllinn sveiflast aftur til
baka verður hægt að ræða um
vinnutungumál og ráðandi tungu-
mál án þess að menn rjúki upp til
handa og fóta, segir breski málvís-
indamaðurinn David Crystal. Í
millitíðinni reyna stofnanir á borð
við Evrópuráðið að þróa tungu-
málakennslu og skilning almenn-
ings á mikilvægi hennar með at-
hyglisverðum nýjungum á borð við
það sem nefnt hefur verið Evrópski
tungumálapassinn.
David Crystal var einn ræðu-
manna á ráðstefnu sem Evrópuráð-
ið efndi til í Lundi í Svíþjóð í tilefni
formlegrar opnunar tungumálaárs-
ins. Þar voru saman komnir sér-
fræðingar alls staðar að úr Evrópu
sem starfa á einhvern hátt með
tungumálið og hafa brennandi
áhuga á að halda það í heiðri þótt þá
greini á um aðferðirnar. Hvort
tungan eigi að vera hrein og óspillt
af erlendum áhrifum og hvort fáein
útvalin vinnumál, t.d. í stórum
stofnunum, stefni minni tungumál-
um í voða.
Vigdís Finnbogadóttir talaði fyr-
ir hönd Íslands og annarra smá-
þjóða sem leggja sig fram um
verndun tungunnar. „Málið er við,
við erum málið,“ sagði Vigdís en
lagði jafnframt áherslu á tungu-
málanám, þar sem það gerði mönn-
um betur grein fyrir mikilvægi
þeirra eigin máls.
Ekki eru þó allir á því að aukið
tungumálanám sé af hinu góða, yfir
70% Evrópubúa telja það t.d. meira
en nóg að læra eitt erlent tungumál.
„Svo virðist sem meirihluti fólks
sé andvígur því að ýtt sé um of und-
ir fjölbreytileika mála og vitnar
m.a. í Babelsturn biblíunnar sem
upphaf og endi fjöltyngi og svo
trúna á heimsfrið sem verði ekki
ekki náð nema við tölum öll sama
mál,“ segir Crystal. „Hvorugt
stenst, það eru t.d. ótalmörg dæmi
um stríð sem háð eru af fólki sem á
sér sama móðurmál. Tungumála-
kunnátta kemur ekki í veg fyrir að
menn drepi hverjir aðra.“
Tungan verður
að þróast
Crystal minnti á að nú eru um
6.000 tungumál töluð í heiminum en
mörg þeirra hverfa nú með ógnar-
hraða. Sagði hann eitt tungumál
hverfa á hálfs mánaðar fresti. „Ótt-
inn við að þetta sé að eiga sér stað
er tiltölulega nýtilkominn. En töl-
urnar tala sínu máli, mál sem
100.000 manns tala getur horfið
með tveimur kynslóðum. Sem er af-
ar dapurlegt, því lykillinn að því
sem við eigum sameiginlegt liggur í
fjölbreytileika okkar.
Þótt Crystal tali sig heitan gegn
því að mál fái hreinlega að deyja út,
segir hann jafnframt að of langt sé
gengið í þá átt að vernda tungumál-
ið, það verði að fá að þróast. „Ensk-
an er besta dæmið. Hún hefur
hreinlega ryksugað upp orð úr öðr-
um tungumálum, 350 talsins, og
engum dettur í hug að segja að
hætta sé á því að hún deyi út. Svo
sjáum við mörg skondin dæmi um
hreintungustefnu, t.d. þegar
Frakkar vilja banna tökuorð úr
ensku sem eru upprunnin úr
frönsku.
Tungumál til
samskipta
Sú röksemd var m.a. nefnd að
tungumálið væri eitt, samskipti
annað og að vel mætti nota sameig-
inlegt mál til að eiga samskipti við
fjölmörgum bannað að tala eigið
mál, t.d. mitt eigið móðurmál,
welsku. Nú hefur þetta snúist al-
gerlega við, menn krefjast réttar
síns, vilja fá málin þýdd eins oft og
kostur er og óttast mjög erlend
áhrif á þau. Ég trúi því staðfastlega
að önnur tungumál séu ekki ógn en
sýnist ljóst að við þurfum að bíða í
eina kynslóð til viðbótar áður en sú
skoðun verður útbreidd,“ segir
Crystal.
Hann segir þjóðernishyggju og
tungumál oft blandast og að hún
hafi oft áhrif á afstöðu manna til
tungunnar. Þjóðernishyggjan hafi
tilhneigingu til að stöðva þróun
tungunnar og beita henni fyrir sig í
pólitískum tilgangi. Gott dæmi sé
gamla Júgóslavía þar sem þjóðirnar
sem áður töluðu sama mál leggi nú
allt kapp á að gera mál landanna
sem ólíkust. „Það er ekki hægt að
stöðva þróunina en tilhneigingin er
sterk til þess. Það sést vel á því að
eldra fólki finnst unglingar tala
vont mál og gagnrýna þá fyrir það.
Í Wales slettir ungt fólk ensku,
þeim eldri til mikillar raunar. Þeir
gagnrýna unga fólkið sem ver sig
með því að welska með enskuslett-
um sé eina welskan sem það kunni.
Ef hún er ekki nógu góð geti það al-
veg hætt að tala hana og tekið upp
ensku.
Varar við ensku
sem menntamáli
Hann viðurkennir þó að í vissum
tilfellum sé ástæða til að hafa
áhyggjur af því að enska taki yfir
mál. Eitt sé að fá að láni orð, enskan
hafi t.d fengið þrjú af hverjum fjór-
um að láni, annað sé að nota hana
sem menntamál.
„Mál þróast og breytast en þetta
er ekki eðlileg þróun. Hættan er sú
að farið verði að nota ensku of mikið
í einstökum fögum og æ meira við
kennslu á háskólastigi. Það kann að
leiða til þess að einstök tungumál
eigi sér engan orðaforða í æðri
menntun og í vissum fögum. Gerist
það hefur heildin raskast, málið
verður æ takmarkaðra og á minni
möguleika á að þróast.“ Crystal tel-
ur þó ekki mikla hættu á ferðum,
svo fremi sem fólk geri sér grein
fyrir hættunni og bregðist við.
Umfangsmiklar
þýðingar
Eitt þeirra efna sem nefnt hefur
verið er hagkvæmni þess að hafa
vinnumál, vegna kostnaðarins, um-
stangsins og skorts á skilningi sem
sé óhjákvæmilegur þegar málin eigi
í hlut. Evrópusambandið hefur
geysistóra túlkaþjónustu, um 1.200
manns starfa við þýðingar og túlk-
un. Kostnaðurinn við hana nemur
um 686 milljónum evra, um 6 millj-
örðum ísl. kr., sem þó er minna en
1% af rekstrarkostnaði ESB.
Enginn vafi hefur hins vegar
leikið á því að þýða ætti skjöl ESB
yfir á tungumál aðildarþjóðanna,
einfaldlega vegna þeirra mörgu
lagasetninga sem sambandið sendir
frá sér. Ekki sé hægt að ætlast til
þess að borgarar ESB hlíti lögum
sem séu ekki á þeirra máli, auk þess
sem þýðing slíkra skjala, svo og um-
ræðna, sé einfaldlega lýðræðisleg
krafa borgaranna og nauðsynlegt
eigi fólk að geta leitað til stofnana
sambandsins. Raddir sem leggja til
að dregið verði úr þýðingum á fund-
um ESB og vinnumálunum fækkað,
hafa hljóðnað mikið til.
Þær hafa þó aðeins látið á sér
kræla nú þegar stækkun ESB
stendur fyrir dyrum og túlkaklef-
unum fjölgar úr 15 í 23. Katrin
Cunningham, yfirmaður túlkunar-
deildar ESB, hefur hins vegar litlar
áhyggjur af því. „Aukið umfang
túlkunar og fjölgun mála er alls
ekki ómöguleg. Þetta er bara
spurning um skipulag. Við höfum
gert þetta áður og munum endur-
taka það.
þær nýju útgáfur mála sem sprottið
hafa upp í tenglsum við Netið, mál
sem hafi í upphafi verið tilraun tak-
markaðs hóps til að vera svalur og
öðruvísi en hafi náð meiri útbreiðslu
en nokkurn hafi órað fyrir.
Mismunandi
tilgangur
Um 1.500 tungumál fyrirfinnast á
Netinu og stöðugt dregur úr áhrif-
um ensku þar. Telja margir mál-
fræðingar að þar eigi mörg tungu-
mál sér von um að lifa. „Við megum
þó ekki gleyma því að heimspeki
tungumála varir ekki að eilífu. Mál
verða til og hverfa og mál eru notuð
í mismunandi tilgangi. Í Nígeríu
eru t.d. töluð um 400 tungumál og
þau eru notuð á ýmsan hátt; það
myndi til dæmis ekki hvarfla að
fólki að tala sama mál í kirkjunni og
þegar það kaupir í matinn.
Um 250 tungumál eru töluð í
Evrópu og mikil vakning hefur orð-
ið hvað varðar réttindi manna til að
tala móðurmál sitt. „Þetta er eins
og pendúll, fyrir 50-100 árum var
aðra. „Því fleiri mál sem við lærum
og því fleiri sem læra mál, því auð-
veldari verða samskiptin. Sameig-
inleg mál verða til þess að við tök-
um á okkur nýja ímynd án þess að
við töpum okkar eigin sem tengd er
móðurmálinu,“ segir ungverski pró-
fessorinn Peter Medgyes, einn
þeirra sem telur ekki að tungumálið
sem samskiptatæki sé ógn við
menningararfleifðina sem felst í
móðurmálinu.
Aðrir, t.d. Lucija Cok, mennta-
málaráðherra Slóveníu, telja að
málin eigi að vera hrein, annars
verði til prentsmiðjumál, blöndur
sem séu hvorki eitt né annað. „Slík
prentsmiðjumál þurfa alls ekki að
vera af hinu vonda,“ segir Crystal
hins vegar og nefnir sem dæmi
„singelsku“, blöndu kínversku og
ensku sem töluð er í Singapore. Mál
sem lúti ákveðnum reglum og sé
orðinn hluti af ímynd Singapore-
búa þótt sumum þyki það í hæsta
mála óeðlilegt.
Ungverski málfræðingurinn Pet-
er Medgyes minnti einnig á allar
Á SAMA tíma og tekist er á um
ágæti enskunnar og annarra
ríkjandi mála hafa Evrópusam-
bandið og Evrópuráðið prufukeyrt
hinn svokallaða Evrópska tungu-
málapassa sem er ætlað að hvetja
börn og fullorðna til dáða í tungu-
málanámi og til að gera almenn-
ingi betur grein fyrir mikilvægi
tungumálakunnáttu. Passinn
fylgir eigandanum og gert er ráð
fyrir að bætt sé við hann eftir því
sem við á, alla ævi.
Tungumálapassinn saman-
stendur af mati á tungumálakunn-
áttu sem er samræmd á milli landa
og gefur möguleika á að meta mál
bæði út frá skilingi, lestri og hæfi-
leikanum til að tala og skrifa þau.
Enn fremur er gert ráð fyrir að
nemendur geri sjálfir grein fyrir
tungumálakunnáttu sinni, hvaðan
hún sé fengin og hvernig hún hafi
nýst. Að síðustu er nokkurs konar
sýnisbók þar sem handhafi pass-
ans kemur fyrir skjölum, upp-
tökum eða öðru sem er til marks
um getu hans eða hennar í erlend-
um tungumálum.
Gerðar hafa verið tilraunir með
tungumálapassann í fimmtán Evr-
ópulöndum og á fundi mennta-
málaráðherra Evrópuráðsins sl.
haust í Póllandi var samþykkt að
hvetja til þess að passinn yrði tek-
inn í notkun.
Að sögn Maríu Gunnlaugs-
dóttur, deildarsérfræðings í
menntamálaráðuneytinu, er verið
að skoða möguleikana á því á Ís-
landi en sú vinna er nú komin
skammt á veg.
Heimspeki tungunn-
ar varir ekki að eilífu
Evrópska tungumálaárið var formlega
sett í Lundi í Svíþjóð á mánudag og
komu þar fram mismunandi sjónarmið
á hættunni sem málum stafar af ensku
og öðrum ríkjandi tungumálum. Urður
Gunnarsdóttir fylgdist með umræðunum.
Evrópski
tungumálapassinn Að sögn Þórólfs er áhyggjuefniað sniff er algengara á Íslandi en íhinum löndunum, eða 11% saman-
borið við 9%. Hann telur að sér-
stakt fræðsluátak, þar sem þær
hættur og varanlegur skaði sem
tengist sniffi sé kynntur, verði lík-
legt til að skila árangri. Neysla á
róandi lyfjum án lyfseðils og neysla
áfengis með lyfjum er meira en
meðaltalið, eða 10% samanborið við
7–8%. Engin haldbær skýring er á
þessu en stúlkur eru fleiri en
drengir í þessum hópi.
Vitneskja sem nýtist í forvarn-
arstarfi framtíðarinnar
Sambærileg könnun var fyrst
gerð árið 1995 og er því einnig litið
á þróunina sem hefur orðið á vímu-
efnaneyslu í flestum þessara 30
landa frá 1995 til 1999. Þórólfur
segir eina meginniðurstöðu könn-
unarinnar vera að um aukna neyslu
áfengis og vímuefna sé að ræða í
Evrópu og sker Ísland sig því úr
hvað þá þróun varðar.
Könnunin var gerð á vegum
Áfengis- og vímuvarnarráðs og
Rannsóknar og greiningar, og voru
það félagsfræðingarnir Inga Dóra
Sigfúsdóttir og Þóroddur Bjarna-
son sem höfðu umsjón með Íslands-
hluta hennar. Þóroddur situr einnig
í stjórn verkefnisins. Ráðgert er að
endurtaka rannsóknina árið 2003
og er vonast til að enn fleiri Evr-
ópuþjóðir taki þá þátt.
Kannanir sem þessi, sem teknar
eru á sama tíma með sömu aðferð-
arfræði, gefa yfirgripsmiklar og
öðru fremur sambærilegar upplýs-
ingar um áfengis-, tóbaks- og vímu-
efnaneyslu evrópskra nemenda. Til
langs tíma litið er mikilvægasta
markmið könnunarinnar að rann-
saka og kortleggja neyslumynstur
unglinga í Evrópu og bera það sam-
an við aðrar þjóðir. Vitneskjan sem
fæst með þessu nýtist til forvarn-
arstarfs í framtíðinni þar sem
breytingar á neyslu í einu Evrópu-
landi geta gefið vísbendingar um
hver þróunin á eftir að verða í hin-
um löndunum.
nni voru
einnig
ort þeir
ið áfengi
yngri og
áfengis-
rna hafa
í Noregi
minnkað
kra ung-
jafnaldra
ur og Ítal-
landanna
rengir en
t áfengis
á Íslandi
gi á milli
rjú lönd
ssum lið,
Finnland,
lönd og
ðal barna
nnuninni
f gegn
da
fna hefur
ulöndum,
n tvöfald-
helmingi
fur dregið
Færeyjum
ði að sögn
árið 1998
rið 2000.
t sú sama
%, sem og
m, 5%.
sem fyrr
ar komast
n í fyrstu
num eða
r ástæður
ynnum af
er svar
tttakenda
að koma í
vímuefn-
em nauð-
ðlegu for-
i hægt að
ri baráttu
um og vímuefnaneyslu
orrænna
gjuefni
4/4647484 4 /4 64 74


 
 
 
 





( 


 9
 ,

#

 '
$ 

 !"

+



%
 
 #+

:+

 
 9 
  

 (

')*
" 
*
;
2

-/3-"-
-<.=-
-!2-*2 


- 2-< -2"-/000=
          
% 
 
 )

* 
 
+