Morgunblaðið - 12.04.2001, Blaðsíða 6

6 D FIMMTUDAGUR 12. APRÍL 2001 MORGUNBLAÐIÐ
ÞÓTT síldarsalan hafi ekki verið
neinn dans á rósum og glíman við
stærstu kaupendurna, Sovétríkin og
fleiri Austur-Evrópulönd á aðalmark-
aðssvæðinu, hafi oft verið nærri jafn-
erfið og Þór reyndist við Elli kerl-
ingu, höfðu Gunnar og hans menn
oftast sigur og sneru heim að austan
með góða samninga.
Það er því ekki nema von að Gunn-
ars sé getið í leyndarskjölum aust-
urþýzkra stjórnvalda sem voru opin-
beruð fyrir nokkru. Þótti fulltrúum
austurþýzka kommúnistaflokksins
Gunnar oft óþægur ljár í þúfu og að
viðskiptafulltrúarnir létu hann kom-
ast of langt í síldarsölumálunum þeg-
ar viðskiptin milli Íslands og Austur-
Þýzkalands voru hvað mest á sjötta
og sjöunda áratugnum.
Gunnar Flóvenz hóf störf sem
sumarmaður hjá Síldarútvegsnefnd á
framhaldsskólaárum sínum og réðst
síðar sem forstöðumaður skrifstofu
Síldarútvegsnefndar í Reykjavík er
sú skrifstofa var stofnuð haustið 1950
að ósk síldarsaltenda. Hann réðst
sem framkvæmdastjóri 1959 og
gegndi því starfi í rúm 30 ár, eða til
1990 er hann tók við formannsstarf-
inu sem hann gegndi síðustu átta
starfsárin.
Félög síldarsaltenda stofnuð
Hvernig var sölu og söltun síldar-
innar stjórnað þegar þú komst að
þessum málum og hverju þurfti að
breyta?
„Sem forstöðumanni Reykjavíkur-
skrifstofunnar var mér orðið betur og
betur ljósir ýmsir annmarkar á því
fyrirkomulagi sem nefndinni var ætl-
að að starfa eftir samkvæmt gildandi
lögum,“ segir Gunnar. „Því var það
að ég gekkst fyrir því 1954 ásamt
nokkrum forystumönnum saltenda á
svæðinu að stofna til sérstakra sam-
taka framleiðenda sem við nefnum
Félag síldarsaltenda á Suður- og
Vesturlandi. Jafnframt breyttum við
nafninu á sunnlenzku saltsíldinni úr
faxasíld í suðurlandssíld sökum þess
hve faxasíldarnafnið hafi fengið á sig
vont orð þegar mikið var saltað af
henni haustið 1935 vegna aflabrests
norðanlands og austan.
Tveim árum síðar, eða 1956, var
stofnað tilsvarandi félag norðanlands
og austan undir nafninu Félag síld-
arsaltenda á Norður- og Austurlandi.
Með stofnun þessara félaga gjör-
breyttist öll starfsaðstaða og á næstu
árunum var tekin upp æ nánari sam-
vinna milli Síldarútvegsnefndar og
saltenda og jafnframt tókst að eyða
ýmsum ágreiningsmálum sem upp
höfðu komið við einstaka saltendur
framan af starfsferli nefndarinnar.
Það var ekki sízt þessari bættu
samvinnu að þakka að sá árangur
náðist að Síldarútvegsnefnd varð ára-
tugum saman stærri útflytjandi salt-
aðrar síldar en þekktist í nokkru
samkeppnislanda okkar,“ segir
Gunnar.
Að mestu í höndum Norðmanna
Síldveiðar við Ísland hófust árið
1868 en það ár veiddi norskur leið-
angur frá Mandal rúmlega 2.000
tunnur sem saltaðar voru á Seyðis-
firði og fluttar út til Stokkhólms þá
um haustið. Óverulegt magn hafði þó
áður verið saltað og flutt út í tilrauna-
skyni.
Söltunin og útflutningurinn á síld-
inni var næstu áratugina að mestu í
höndum Norðmanna og sömuleiðis
eftir að hið eiginlega síldarævintýri
hófst skömmu eftir aldamótin með til-
komu herpinóta- og reknetaveiðanna
en Svíar og Danir bættust síðar í hóp-
inn og urðu Svíar langstærstu kaup-
endurnir.
Hlutur Íslendinga í veiðum og sölt-
un síldarinnar jókst smám saman og
komst að mestu í hendur Íslendinga
einna er Bretar hindruðu útflutning
til Norðurlandanna þegar líða tók á
fyrri heimsstyrjöldina.
Eftir að styrjöldinni lauk hófst
tímabil það sem að lokum leiddi til
stofnunar Síldarútvegsnefndar 1935.
Á þessu tímabili ríkti slíkt öng-
þveiti í framleiðslu- og sölumálum
saltsíldarinnar að framleiðendur
urðu hvað eftir annað að leita til
stjórnvalda um úrbætur og ber
mönnum saman um að síldarsölumál-
in hafi þá flest árin verið meðal erf-
iðustu viðfangsefna sem Alþingi hafði
til umfjöllunar.
„Strandmenn Íslands“
Gerðar voru ár eftir ár margítrek-
aðar tilraunir til að fá saltendur til að
sameinast í einn félagsskap til að
koma skipulagningu á söltunina og
annast sölu síldarinnar. En tilraunir
þessar báru engan árangur þrátt fyr-
ir vilja stjórnvalda og þingmanna úr
öllum stjórnmálaflokkum til að koma
til aðstoðar. Alþingi samþykkti m.a. í
því skyni lög sem heimiluðu ríkis-
stjórninni að veita félagi, sem fram-
leiðendur stofnuðu, einkasölu á allri
saltsíldarframleiðslunni, jafnvel þótt
ekki nema 20 úr hópi þeirra kæmu
sér saman um stofnun slíkra sölu-
samtaka. Þessi tilraun bar heldur
engan árangur enda sagði Jónas
Jónsson frá Hriflu, einn af áhrifa-
mestu þingmönnum þessa tímabils, í
umræðum um síldarsölumálin: „Það
er ljóst að ekki er hægt að meðhöndla
þessa menn (þ.e. síldarsaltendur)
öðruvísi en sem strandmenn. Þetta
eru mestu strandmennirnir í okkar
þjóðfélagi. Þeir hafa ekki einungis
siglt eigin skipum í strand, heldur
komizt nærri því að strandsigla fjár-
málaskútu þjóðarinnar.“ Slíkur var
tónninn í fjölda þingmanna úr öllum
stjórnmálaflokkum.
Í umræðunum um Síldareinkasöl-
una lýsti Ólafur Thors, sem þá var í
stjórnarandstöðu, því yfir í þingræðu
að hann og félagar hans teldu það
„óumflýjanlegt að gera óvenjulegar
ráðstafanir“ til þess að bæta síldar-
verzlunina og kvaðst enn fremur við-
urkenna að „hvergi beri jafnlítið á
kostum og jafnmikið á göllum frjálsr-
ar verslunar og í þessari verzlunar-
grein“.
Kröfur um úrbætur
úr öllum áttum
Svo ótrúlegt sem það kann að virð-
ast í dag, og sem dæmi um ástandið í
síldarsölumálunum á þessum árum,
urðu þau óvæntu tíðindi að einn
þekktasti síldarsaltandinn, Óskar
Halldórsson, gekk svo langt í víð-
kunnri blaðagrein að krefjast þess að
ríkið tæki í sínar hendur bæði söltun
síldarinnar og útflutning hennar.
Kröfur um úrbætur komu úr öllum
áttum í þjóðfélaginu, ef undan eru
skildir sumir þeirra síldarsaltenda
sem „leppuðu“ fyrir ýmsa sænska
síldarkaupmenn sem ólmir vildu
hindra samstöðu síldarsaltenda. Einn
af forsvarsmönnum þessa hóps var
Daninn Andreas Godtfredsen sem
Halldór Laxness nefnir Gottesen eða
Gotta í Guðsgjafaþulu og sem síðar
hrökklaðist af landi brott.
Þetta ástand leiddi til þess að á Al-
þingi voru hinn 15. apríl 1928 sam-
þykkt lög um ríkiseinkasölu á allri út-
fluttri saltsíld og nefndist stofnunin,
sem fékk þetta hlutverk, Síldareinka-
sala Íslands. Stjórn hennar skipuðu
þrír fulltrúar kjörnir af Alþingi, einn
tilnefndur af útgerðarmönnum síld-
veiðiskipa og einn tilnefndur af
Verkalýðssambandi Norðurlands. Af
stjórnarnefndarmönnum Einkasöl-
unnar voru tveir úr hópi helztu síld-
arsaltenda landsins, þeir Ásgeir Pét-
ursson og Björn Líndal.
Árið eftir var gengið enn lengra í
ríkisafskiptum og ný lög samþykkt á
Alþingi, þar sem m.a. var kveðið á um
að sjálf söltun síldarinnar skyldi einn-
ig sett í hendur Einkasölunnarsem
semdi síðan við saltendur um að þeir
tækju að sér söltunina sem einskonar
verktakar fyrir Einkasöluna. Einka-
salan starfaði aðeins í fjögur ár og var
tekin til gjaldþrotaskipta í desember
1931 eftir miklar hrakfarir.
Blómaskeið leppmennskunnar
„Menn hafa löngum deilt um
ástæðurnar fyrir þessum óförum
Einkasölunnar,“ segir Gunnar. „Við
ýtarlega skoðun á fjölda heimilda frá
þessum tíma hlýtur maður að komast
að þeirri niðurstöðu að ástæðurnar
hafi verið margvíslegar og vekur það
furðu að menn skyldu ekki sjá það
fyrir að umrædd viðbótarlög hlytu að
leiða til enn meiri ófarnaðar enda var
mestallt frumkvæði tekið úr höndum
saltenda. Að vísu skal það viðurkennt
að enginn gat séð fyrir heimskrepp-
una miklu sem skall á skömmu eftir
stofnun Einkasölunnar.“
Eftir gjaldþrot síldareinkasölunn-
ar sótti aftur í sama horf og verið
hafði og blómaskeið „leppmennsk-
unnar“ svonefndu hófst á ný. Gerðar
voru á enn einu sinni tilraunir til að
koma á allsherjarsölusamtökum
framleiðenda en um það náðist engin
samstaða frekar en fyrri daginn. Þó
tókst framleiðendum matjessíldar í
skjóli einkasölu, sem þeim var veitt
með bráðabirgðalögum 31. júlí 1934,
að mynda með sér samtök um sölu á
metjessíld en þau samtök leystust
fljótlega upp, m.a. vegna innbyrðis
ósamkomulags framleiðenda. Heift-
úðugar umræður um ástandið héldu
áfram og lögðu margir þar orð í belg
og ekki voru stóryrðin spöruð. Skáld-
ið Steinn Steinarr sagði t.d. í blaða-
grein er hann ritaði á Siglufirði 1933
að senda ætti „alla síldarspekúlanta í
eitt skipti fyrir öll veg allrar verald-
ar“.
Síldarútvegsnefnd stofnuð
Í desember 1934 komu saltsíldar-
málin enn einu sinni til kasta Alþingis
er lagt var fram lagafrumvarp um
Síldarútvegsnefnd og útflutning á
saltaðri síld. Nokkur ágreiningur
varð á þinginu um einkaréttarákvæði
frumvarpsins enda voru hrakfarir
Síldareinkasölu Íslands mönnum þá
enn í fersku minni. Samkomulag náð-
ist þó að lokum um að aðeins yrði um
að ræða heimildarákvæði varðandi
einkaréttinn enda skyldi einn aðaltil-
gangurinn með stofnun Síldarútvegs-
Ekkert land hefur á nýliðinni öld byggt afkomu sína hlutfallslega jafnmikið á útflutningi saltaðrar síldar og Ís-
land. Óhætt er að fullyrða að undir forystu Gunnars Flóvenz, fyrrverandi framkvæmdastjóra og síðar stjórnar-
formanns Síldarútvegsnefndar, hefur mikil björg verið færð í þjóðarbúið. Hjörtur Gíslason ræddi við Gunnar um
silfur hafsins og um aðdragandann að stofnun Síldarútvegsnefndar, hvernig starfsemi hennar þróaðist og hvers
vegna hann lagði til að breyta stofnuninni í hlutafélag í eigu framleiðenda.
Glíman við Rússana var oft hörð og erfið, en oftast komu Gunnar og hans menn með samning heim. Skop-
myndateiknarinn Sigmund sér að vanda skoplegu hliðina á málunum, en myndin er frá árinu 1987.
Silfur hafsins og sam-
skiptin við Austur-Evrópu
Úr leyndarskjölum austur-þýzkra stjórnvalda:
Verzlunarfulltrúinn var harðlega gagnrýndur fyrir að vera í taumi hjá
Gunnari Flóvenz og kaupa allt of mikið af saltsíld frá Síldarútvegsnefnd