Morgunblaðið - 14.06.2001, Blaðsíða 53

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 14. JÚNÍ 2001 53
ALDREI höfum við verið eins fá-
tæk og nú á þessum dögum hagsæld-
ar. Aldrei höfum við verið eins sið-
laus og nú á þessum dögum
siðvæðingar. Aldrei höfum við verið
eins fáfróð og nú á þessum dögum
þekkingar. Aldrei höfum við verið
eins ófrjáls og nú á þessum dögum
frelsis.
Fátæk því við erum fátæk í anda.
Siðlaus því við virðum ekki aðra. Fá-
fróð því við vitum það eitt sem kemur
okkur sjálfum í hag. Ófrjáls því við
erum þrælar nautna okkar.
Hagmælskan og þagmælskan eru
ekki túkalls virði lengur, fáir geta
sett saman vísu skammlaust, enn
færri þagað með stíl. Ekki er nóg
með að siðareglur séu vanvirtar,
málfræðireglur fá sömu meðhöndl-
un. Mér kæmi ekki hið minnsta á
óvart þótt þar sé samhengi á milli, ef
börnum er ekki innprentuð virðing
fyrir viðurkenndum málreglum þá er
ekki ólíklegt að virðing fyrir siða-
reglum fari sömu leið. Sú staðreynd
að fæstir foreldrar reyna að kenna
börnum sínum að tala skýrt kann að
draga úr virðingu ungviðisins fyrir
öðru fólki því það að vera þvöglu-
mæltur er að vanvirða viðmælandur
sína. Mig skyldi heldur ekki undra
þótt minnkandi orðaforði ólæsra,
sjónvarpsóðra ungmenna geri þau
ofbeldishneigðari en ella. Verði
manni orðs vant þegar tilfinningar
ólga er freistandi að láta hnefana
tala. Sé þetta rétt þá er málrækt sið-
rækt en ekki bara fordild í fólki sem
hefur ekki meðtekið fagnaðarboð-
skapinn um eðlilega þróun tungu-
mála. Ég hef áður gagnrýnt boðskap
þennan og vil bæta við fyrri rök að ef
eðlileg þróun er þróun í átt skilvirk-
ari boðskipta þá er núverandi þróun
íslensku ekki eðlileg. Margir leggja á
sig ómælt erfiði við að segja „email
adressa“ í stað hins stutta og laggóða
„netfang“. Fáum eru orð eins og „tal-
hlýðinn“ töm á tungu og nota því
mikla orku við að segja „hún er alltof
sammála þeim sem hún talar við“ í
stað hins einfalda „hún er talhlýðin“.
Svo er sú mín heilög sannfæring að
ef þróun íslenskunnar er eðlileg þá
er þróunin frá manni til apa það líka.
Ástæðan er sú að æ fleiri
málvillingar tjá sig með
fettum og brettum vegna
þess að þá skortir orða-
forða. Nær má geta hvort
þessi þróun verði efna-
hagslífinu lyftistöng á
dögum þekkingariðnað-
ar. Við má bæta að ef
málræktarleysið á ein-
hvern þátt í auknu ofbeldi
þá þýðir það stórútgjöld
fyrir samfélagið. Mál-
rækt kann því að vera
efnahagslega hagkvæm,
það er varla herkostnað-
ur af íslensku en mál-
ræktarleysið kann að
vera þess dýrara.
þessu tengd er sú staðreynd að
þær hröðu breytingar sem íslenskan
virðist vera að taka kunna að reynast
okkur dýrkeyptar. Ef svo heldur
áfram sem horfir verður stór hluti ís-
lenskra texta, sem skrifaðir voru fyr-
ir miðja síðustu öld, flestum Íslend-
ingum illskiljanlegur innan tíðar.
þannig gætu mikilvægar uppýsingar,
sem gætu styrkt ábatasamar erfða-
fræðirannsóknir, farið forgörðum.
Breytist umhverfi lífvera mjög
hratt fá þær ekki tíma til að aðlagast
aðstæðum og deyja út. Því gæti
snögg upphitun jarðar leitt til stór-
fellis tegunda. Eitthvað svipað hlýtur
að gilda um tungumál, mjög snögg
breyting þeirra getur leitt til menn-
ingar- og efnahagsslysa. Sagt er að
danskir stúdentar geti varla lesið
H.C. Andersen lengur, algert kæru-
leysi Dana um málrækt hefur leitt til
þess að danskan hefur tekið stakka-
skiptum á fáeinum áratugum. Með
þessu móti rofna tengsl Dana við for-
tíðina og slíkt getur leitt til rótleysis
og vanlíðunar. Flest
bendir til þess að Ís-
lendingar fari sömu
leið, ekki verða
strætin öruggari fyr-
ir vikið því sú er mín
heilög sannfæring að
unglingar sem eru
tengslalausir við for-
tíð þjóðar sinnar
verði rótlausir og of-
beldishneigðir.
Líkja má hrein-
tungustefnunni við
Kyoto-sáttmálann.
Verði sáttmálanum
ekki framfylgt verð-
ur kannski umhverf-
isslys, verði hreintungustefnan látin
fokka verður menningarslys. Þess
utan stuðlar þessi stefna að menn-
ingarlegu jafnræði. Víða erlendis
skilur almenningur ekki bofs í mál-
flutningi menntamanna vegna þess
að þeir nota svo mikið af grísk- og
latneskættuðum orðum. Reynsla mín
sem heimspekikennari í Noregi sýnir
mér að nemendur skilji boðskap
minn þess betur sem ég nota fleiri
gagnsæ norsk orð, færri orð af er-
lendum toga. Nefna má að orðaforði
mælskulistarinnar er allur af grísk-
um og latneskum toga spunninn og
orðin eru ótrúlega erfið bæði í fram-
burði og stafsetningu. Hver getur
borið fram, stafsett, já eða skilið orð
eins og „omnopoeitikon“ og
„prosopopeia“? Hljóta þau ekki að
þýða eitthvað djúpt og óskiljanlegt?
Öldungis ekki, fyrrnefnda orðið þýð-
ir „orð sem er hljóðlíking“, t.d. er
orðið „gaukur“ myndað sem hljóðlík-
ing við hljóðið sem gaukurinn gefur
frá sér. Síðarnefnda orðið þýðir
„manngerving“, t.d. þegar við mann-
gerum Ísland og köllum það „Fjall-
konuna“.
Ekki má skilja orð mín svo að ég
amist við öllum „slettum“, öðru nær.
„Slettur“ á borð við „fíll“, „kirkja“,
„straujárn“ og „nápleis“ prýða ís-
lenska tungu. En mér er að mæta
þegar erlend orð ógna góðum og
gegnum íslenskum orðum. Þess eru
dæmi að menn noti orðasambandið
„U.S. dollarar“ í stað „bandarískir
dollarar“ og eru slíkir menn rétt-
nefndir „U.S. Íslendingar“. Svo
segja óljúgfróðir menn að hið en-
skættaða óyrði „innkoma“ ryðji
„tekjum“ úr vegi (eru til háinnkomu-
menn, samanber hátekjumenn?).
Hverfi orð eins og tekjur verða
textar sem innihalda þá óskiljanleg-
ar Íslendingum og mikilvægar,
gróðavænlegar, upplýsingar geta
farið forgörðum.
En víkjum aftur að siðrækt og
málrækt. Samræðusiðfræðin kveður
á um að grundvöllur siðferðisins sé
frjálsar og opnar samræður jafnrétt-
hárra mann sem hafa staðgóða þekk-
ingu á viðfangsefninu. Ljóst má
þykja að fáfróður tölvuleikjafíkill
með takmarkaðan orðaforða getur
aldrei orðið þátttakandi í slíkri sam-
ræðu. Augljóst er að ef aðeins lítill
hópur manna hefur vald á ógegnsæj-
um útlenskt ættuðum orðaforða
verða þátttakendur í rökræðum ekki
jafnréttháir. Því er málræktin for-
senda frjálsra samræðna.
Aðeins ef við ræktum málið getum
við öðlast frelsi sem máli skiptir,
þekkingu sem hald er í. Án mál-
verndar verðum við aldrei sannar
siðverur.
Málrækt og
siðrækt
Stefán Snævarr
Höfundur kennir heimspeki í
Noregi.
Málrækt
Aðeins ef við ræktum
málið, segir Stefán
Snævarr í fyrri gein
sinni, getum við öðlast
frelsi sem máli skiptir,
þekkingu sem hald er í.
EKKI eru allir sáttir við að það
sé (fyrir löngu) komið í lög að ekki
megi mæra ákveðnar tóbakstegund-
ir í fjölmiðlum eða stunda launa-
uglýsingar með vörukynningum.
Ákvæði um þetta var í lögunum frá
1996. Það ákvæði kom til m.a. vegna
þess að hér um árið birti tímaritið
Samúel grein (vörukynningu) um
ákveðna sígarettutegund. Auðvitað
var þetta ekkert annað en dulbúin
auglýsing svo reynt var að koma í
veg fyrir dreifinguna með tilvísun í
þágildandi lög um bann við að aug-
lýsa tóbak. Úrskurðurinn var að
ekki væri um lögbrot að ræða þó
engum gæti dulist að þetta var ekk-
ert annað en auglýsing. Það er
slæmt þegar túlkun laga brýtur í
bága við almenna réttarvitund og
heilbrigða skynsemi. Auðvitað væri
best að siðgæðisvitund blaðamanna
væri á svo háu stigi að svona kæmi
ekki fyrir, en ekki eru allir englar í
Paradís, eins og sagan sannar.
Hvað er þá til ráða?
Faraldur
Skerðing tjáningarfrelsis er al-
varlegt mál. En allar heilagar kýr
verða að lúta einhverjum höftum.
Hver getur sætt sig við að áhuga-
menn um kynmök við börn (sam-
anber samtök pedofíla í Bretlandi)
hafi tjáningarfrelsi til að réttlæta
atferli sitt í fjölmiðlum? Fáum kem-
ur í hug að amast við að bannað sé
að skrifa um mál sem talið er að
varði öryggi þjóða og menn eru
dæmdir fyrir landráð ef
þeir gera sig seka um
slíkt. Í Svíþjóð er bann-
að með lögum að skrifa
greinar þar sem reynt
er að espa upp stemmn-
ingu móti ákveðnum
hópum t.a.m. gyðingum,
innflytjendum og nýlega
voru samkynhneigðir
teknir undir sama
verndarvæng. Þarna er-
um við komin að kjarna
málsins þ.e. verndar-
vængnum. Til þess að
réttlætanlegt sé að
skerða tjáningarfrelsi
verður að liggja fyrir að
almannaheill eða vissum hópum
stafi hætta af ákveðinni tegund af
umfjöllun. Í nýlegri samantekt
tímaritsins The Economist kemur
fram að tóbak drap u.þ.b. 80 millj-
ónir á öldinni sem leið en 37 millj-
ónir dóu í öllum stríðum aldarinnar
samanlagt. Ef ekkert verður að
gert er áætlað að u.þ.b. 450 millj-
ónir falli í tóbaksvalinn á næstu 50
árum.
Okkur öllum, ekki síst börnunum
okkar, stafar mikil hætta af tóbaks-
framleiðendum og öðrum sem hagn-
ast af sölu tóbaks.
Siðblinda
Tóbaksiðnaðurinn er siðlaus en
með eindæmum auð-
ugur. Það eru ekki
allir sem láta stjórn-
ast af siðgæði þegar
peningarnir tala,
enda á tóbaksiðnað-
urinn sér sína banda-
menn (umboðsmenn
og aðra) á Íslandi
eins og annars stað-
ar.
Fáir Íslendingar
draga í efa siðleysi
þess að auglýsa tób-
ak en sumir hafa
áhyggjur af gömlum
lagaákvæðum sem
hefta „umfjöllun“ um
ákveðnar tóbakstegundir. Ég efast
þó ekki um að flest séum við banda-
menn í baráttunni fyrir því að okk-
ar eigin börn festist ekki í nikótín-
fíkn.
Fjármagn sem varið er til
fræðslu og gagnáróðurs má sín lítils
í samkeppninni við fjármagn tób-
aksiðnaðarins. Ef við sem vinnum
við tóbaksvarnir fengjum ekki nema
brot af þeirri upphæð sem tóbaks-
iðnaðurinn ver til markaðssetningar
gætum við gert kraftaverk, en þá
þyrfti að auka framlög til tóbaks-
varna um nokkur hundruð prósent.
Í dag verjum við innan við 1% af
tekjum ríkisins af tóbakssölu til
tóbaksvarna. Sú tala þyrfti að vera
nær 50% ef vel ætti að vera.
Í rúm átta ár hafði ég atvinnu af
því hjá Krabbameinsfélaginu að
fylgjast með afstöðu unglinga til
reykinga og reyna að hafa áhrif á
þá í þá átt að byrja ekki að reykja.
Það er mikill misskilningur að halda
að afstöðubreytingin til tóbaks með-
al unglinga hafi gerst af sjálfu sér.
Bakvið liggur áratuga starf. Fyr-
ir hverja krónu sem við höfum úr að
moða til að reyna að fræða unglinga
um skaðsemi tóbaks og gera reyk-
ingar „lummó, hallærislegar, sóða-
legar og púkó“, leggja tóbaksfram-
leiðendur og nótar þeirra fram
milljónir í að reyna að sannfæra
unglingana um hið gagnstæða.
Reykingar eru keyptar inn í bíó-
myndir, framleidd eru töff föt undir
þekktum tóbaksmerkjum, leitast er
við að koma tóbaksvörumerkjum á
framfæri í tengslum við íþróttavið-
burði, blaðamenn eru „hvattir“ til
að skrifa „umfjöllun“ um ákveðnar
tóbakstegundir, vísindamönnum á
sviði læknavísinda eru boðnir styrk-
ir frá tóbaksiðnaðinum, kvikmynda-
stjörnum og poppstjörnum er borg-
að fyrir að reykja og þannig mætti
lengi telja. Tóbaksframleiðendur og
aðstandendur þeirra reyna allt hvað
þeir geta til að snúa þróuninni við.
Tóbaksvarnir og
tjáningarfrelsi
Ásgeir R. Helgason Tóbak
Sumir hafa áhyggjur af
gömlum lagaákvæðum,
segir Ásgeir R.
Helgason, sem hefta
„umfjöllun“ um ákveðn-
ar tóbakstegundir.
Höfundur er sálfræðingur
og faraldsfræðingur.
ATVINNUHÚSNÆÐI
Til leigu á Laugavegi 17
Skemmtilegt húsnæði undir verslun, (baklóð),
áður verslunin Jónas á milli.
Upplýsingar í síma 565 1144.
Til leigu í Hafnarfirði

jög gott 200 fm húsnæði við Dalshraun til
leigu undir verslunar- eða veitingarekstur.
Húsnæðið er fullinnréttar og tilbúið til reksturs
pizzastaðar. Góð bílastæði.
Upplýsingar í síma 565 1144.
HÚSNÆÐI Í BOÐI
Barcelóna
Íbúð í Barcelóna í Sagrada Familia hverf-
inu.
Laus 4.—6. júlí, 7.—13. júlí, 17.—24. ágúst,
11. september—5. október og frá 26. októ-
ber—nóvember—desember.
Uppl. gefur Helen f.h. í síma 899 5863.
KENNSLA
R A Ð A U G L Ý S I N G A R
Nám í læknisfræði 2001
Aðgangur að almennu námi í læknisfræði á
ensku og námi í tannlækningum við University
Medical School of Debrecen í Ungverjalandi.
Námið gefur réttindi til starfsleyfis á Íslandi. Nú
eru fleiri en 160 nemendur frá Skandinavíu og
Íslandi við nám í háskólanum. Viðtöl við einstak-
linga fara fram á Íslandi í Reykjavík í júlí og ágúst.
Viðtölin eru ÁN GJALDS.
Nánari upplýsingar um skólagjöld, tímasetningar og
hvar viðtöl fara fram fást hjá:
Dr. Omer Hamad, M.D., H-4003 Debrecen,
P.O. Box 4, Ungverjalandi.
Sími: +36 209 430 492, fax: +36 52 439 579.
Netfang: omer@elender.hu
Heimasíða: http://www.tinasmedical.com