Morgunblaðið - 14.06.2001, Blaðsíða 62

SVIPT-
INGAR ein-
kenna kvik-
myndagerð á
sjötta áratugn-
um, bæði fjár-
hagslegar og fram-
leiðsluferlið breytist
til frambúðar. Sam-
dráttur er í kvikmyndaiðn-
aðinum allt frá 1947. Öld-
ungadeildarþingmaðurinn
Joseph McCarthy sér komm-
únista í hverju skoti en framleið-
endur sjá skrattann í eineygða
óvættinum sem hefur verið að
pota sér inná æ fleiri heimili, allt
frá stríðslokum. Heimurinn er ekki
laus við stríðsmartröðina og siglir
inní hráslagalegt andrúmsloft kalda
stríðsins. Á Kóreuskaga berjast
Bandaríkjamenn og hermenn, frá
fimmtán öðrum þjóðum, við hlið Suð-
ur-Kóreubúa, gegn bræðrum þeirra í
norðurhlutanum og kínverskum bak-
hjörlum þeirra.
Sjónvarpsbyltingin
Hversu kaldhæðnislega sem það
hljómar, þá er það engu að síður sjón-
varpið sem færir Hollywood uppí
hendurnar nokkur bestu handrit ára-
tugarins. Jafnframt nýtur hún góðs
af starfskröftum ungra og upprenn-
andi leikstjóra, sem hlutu eldskírnina
í sjónvarpsmyndum og leikritum sem
voru send út beint. Sá skóli er talinn
með þeim hörðustu í greininni, og
mikill styrkur fyrir Hollywood að fá
menn einsog John Frankenheimer,
Robert Mulligan, Sydney Lumet og
Delbert Mann, til liðs við sig.
Fyrsta lausnin sem Hollywood
kemur til hugar er „meira er betra“.
Stórmyndir komust á fullt skrið, alls
kyns nýjungar, mismerkilegar,
stungu upp kollinum. CinemaScope
reynist með þeim jákvæðari á meðan
þrívíddarmyndir koma og fara, án
þess að marka spor umtalsverð í sög-
una. Þriðja tækniundrið er Cinerama,
þrjár sýningarvélar varpa myndinni á
risatjald. Saumarnir eru áberandi,
jafnvel í rússíbana-stuttmyndinni,
sem síðar er sýnd í Laugarásbíó (við
talsverða hrifningu), eftir að forminu
var breytt fyrir venjulegar sýning-
arvélar. Cinerama var athyglisverð
nýjung en hittir ekki í mark. Kvik-
myndaframleiðandinn Mike Todd
markaðssetur Todd-AO, sem krefst
70 mm filmu. Það skrimtir í nokkra
áratugi en nær ekki að festast í sessi.
Aðrar áberandi breytingar um
miðja öldina er krafa fremstu leik-
stjóranna, að taka myndir sínar í
réttu umhverfi (on location), yfirgefa
bakgarða og tökusvið. Því fylgir mik-
ill kostnaður, en þetta eru breytingar
til frambúðar.
Stungið á graftarkýlum
Annað bjargráð er einnig sjónvarp-
inu að þakka. Auglýsendur eru mjög
varkárir hvað snertir siðferð-
ismörkin, enda stórir hópar áhorf-
enda, ekki síst í Biblíubeltinu, ofur-
viðkvæmir fyrir ósiðsemi
Hollywoodborgar. Kvikmyndaiðn-
aðurinn eygir ljós í myrkrinu, alla tíð
rígbundinn úreltum, gamaldags hug-
myndum, og leggur til atlögu við fá-
ránleg mörk, sett af þröngsýnum sið-
ferðispostulum. Kossaflangs má
aðeins standa í vissan sekúndufjölda
– og kyssitauið skal vera samanbitið,
samkvæmt mælistiku postulanna. At-
riði í hjónaherbergi fylgja hefð-
bundnum reglum; konan öðrum meg-
in í rúminu, karlinn í siðsamlegri
fjarlægð. Annað eftir þessu. Það var
Otto Preminger sem fyrstur gefur
fornfálegum reglugerðunum langt
nef í The Moon is Blue (’54), og ekki
til baka snúið.
Bandaríkjamenn fara einnig að
stinga á gömlum graftarkýlum, end-
urskoða afstöðu sina til ýmissa rétt-
lætismála sem oftlega voru fótum
troðin á fyrri hluta aldarinnar. Frum-
byggjarnir fá uppreisn æru í vestr-
anum Broken Arrow (’50), kyn-
þáttamisrétti fær á baukinn í
myndum á borð við Í hlekkjum – The
Defiant Ones (’58); önnur tímamóta-
mynd, The Man With the Golden
Arm (’54), tók á eiturlyfjavánni. Ung-
lingavandamál voru tekin til með-
ferðar í fjölda mynda, einsog The
Blackboard Jungle (’55). Blinda aug-
að er að opnast.
Stjörnur skína
Stjörnurnar skína sem aldrei fyrr.
Bette Davis á sinn besta leik á ferl-
inum í All About Eve, Judy Garland á
sögufræga endurkomu í A Star is
Born. Ingrid Bergman fær fyrirgefn-
ingu syndanna og hlýtur Ósk-
arsverðlaunin fyrir túlkun sína á
Anastasiu. Fred Astair dustar rykið
af dansskónum og hefur ferilinn að
nýju, með glæsilegum árangri.
Stjörnuverksmiðjan malar á fullri
ferð: Rock Hudson, Ava Gardner,
Burt Lancaster, Kirk Douglas, Tony
Curtis, Elizabeth Taylor, Audrey
Hepburn, Grace Kelly og margir
fleiri eru komnar til að vera. Horaður
stórsöngvari slær einnig, og nokkuð
óvænt, í gegn á hvíta tjaldinu. Blá-
eygður, þunnhærður og heitir Frank
Sinatra. Dean Martin og Jerry Lew-
is, Danny Kaye, ofl. góðir trúðar, kitla
hláturtaugar bíógesta, en meistara
Chaplin fatast flugið og flyst til Evr-
ópu á öndverðum áratugnum.
Gróska í klassíkinni
Ef grannt er skoðað, kemur í ljós
að fyrri hluti sjötta áratugarins er eitt
frjósamasta tímabil sögunnar hvað
snertir sígildar myndir. Þær hrann-
ast upp. John Huston frumsýnir Afr-
íkudrottninguna með Humphrey
Bogart og
Katharine
Hepburn ’51;
All About Eve
’51, er meist-
araverk Josephs
L. Mankiewicz,
Anne Baxter og Ge-
orge Sanders, auk þess
sem undurfögur, ljóshærð
bomba, Marilyn Monroe að
nafni, kemur við sögu. Elia Kazan á
perlurnar Á eyrinni og Sporvagninn
Girnd. George Stevens gerir Risann.
Fred Zinneman á gósentíma og ger-
ir m.a. tímamótamyndina Héðan til
eilífðar – From Here to Eternity. Ein
þeirra mynda sem kemur hvað mest
á óvart er Marty, gerð af sjónvarps-
manninum Delbert Mann, með Er-
nest Borgnine ógleymanlegum í aðal-
hlutverki slátrarans á horninu.
Vestrinn fer hamförum, undir vök-
ulu auga George Stevens, Fred Zin-
neman, John Ford og Henry King:
Shane, með Alan Ladd; High Noon
með Gary Cooper og Grace Kelly;
The Searchers með John Wayne og
The Gunfighter með Gregory Peck.
Þá má ekki gleyma Bad Day at Black
Rock, snilldinni þeirra John Sturges
og Spencer Tracy, sem fer fyrir
hreint út sagt dýrðlegum leikhópi.
MGM lyftir söng- og dansamynd-
inni á hærri stall með An American in
Paris og Singing in the Rain.
Hitchcock liggur ekki á liði sínu og
galdrar m.a. tvær af sínum bestu
myndum fram úr erminni; Strangers
on a Train og Gluggann á bakhliðinni
– Rear Window. Samanlagt vega
þessar myndir milljón tonn.
Gæfa og gjörvileiki
Ungar, uppreisnargjarnar raddir
kveðja sér hljóðs í hópi rithöfunda í
Bandaríkjunum á sjötta áratugnum,
þær er einnig að finna í röðum leikara
og annarra kvikmyndagerðarmanna.
Fremstur í flokki Marlon Brando,
hann fer sigurför um heiminn í kvik-
myndagerð Elia Kazans á leik-
húsverki Tennessee Williams, Spor-
vagninum Girnd – A Streetcar
Named Desire (’51). Hinn 27 ára
gamli leikari þekkir rullu Stanleys
Kowalski mæta vel, hefur holdi klætt
það á Broadway árum saman, við ein-
róma lof áhorfenda og gagnrýnenda.
Kvikmyndagerðin er ekkert síðri og
vinnur til fjölda Óskarsverðlauna,
þótt Akademían sniðgangi stjörnuna
og þungamiðju myndarinnar. Frá
upphafi er Brando erfiður í taumi,
sérviska og hæfileikar móta allt hans
líf. Konur heillast af honum og karlar
dá hann í myndum einsog Viva Za-
pata! (’52), Sporvagninum, The Wild
One , Á Eyrinni – On the Waterfront
(’54), og Guys and Dolls (’55). Brando
hefur alla tíð verið í listrænum sjálfs-
morðshugleiðingum, hlutverkaval
hans og hegðun er oft með ólíkindum
og líf hans enginn dans á rósum.
Helsti keppinautur Brandos, er Ja-
mes Dean, skólabróðir hans og félagi
úr The Actor’s Studio. Dean fer með
aðalhlutverkið í aðeins þremur mynd-
um; Austan Eden – East of Eden,
Syndum feðranna – A Rebel Without
a Cause (báðar ’55), og Risanum –
The Giant (’56). Þær nægja til að gera
hann ódauðlegan í kvikmyndasög-
unni. Dean ferst aðeins 24ra ára í bíl-
slysi, 30. september ’55. Átrún-
aðargoð ungs fólks um allan heim,
verður goðsögn á sama augnabliki.
Þriðji tragíski stórleikarinn um
miðja öldina er hinn hæfileikaríki en
því ógæfusamari Montgomery Clift.
Hann vekur strax athygli og er til-
nefndur til Óskarsverðlauna fyrir
The Search, fyrstu myndina. Það
endurtekur sig þrisvar, fyrir frammi-
stöðu hans í From Here to Eternity,
A Place In the Sun og Judgement in
Nuremberg. Clift á við mikla erf-
iðleika að etja í einkalífinu, er sam-
kynhneigður, en hættir sér ekki út á
bersvæðið, frekar en flestir í hans
sporum á þessum tíma. Smám saman
tóku eiturlyf og áfengisneysla sinn
toll og hann þótti óalandi og óferj-
andi. Reiðarslagið kom ’57, er frítt
andlit hans afmyndaðist í bílslysi.
Eftir það var stefnan aðeins niður á
við. Clift var á sjötta áratugnum leik-
ara glæsilegastur, skynsamastur og
færastur.
Ekki verður skilið við ógæfusamar
stjörnur kvikmyndaheimsins um
miðja öldina, án þess að geta Marilyn
Monroe. Fox tók hana á samning rétt
liðlega tvítuga og óþekkta, árið 1946.
Hafði átt erfiða æsku og einkalíf en
var að ná fótfestu sem ljósmyndafyr-
irsæta. Frægðin kom hægt en örugg-
lega og með tímanum varð hún vin-
sælasta stjarna kvikmyndaversins og
festi sig í sessi sem æðsta kyntákn
kvikmyndanna um aldur og ævi. Kyn-
þokkinn skyggði á aðra hæfileika
Monroe, þannig varð hann hennar
gæfa og böl. Monroe þótti hún aldrei
metin að verðleikum og átti í miklum
vandræðum í einkalífinu. Þrátt fyrir
alla velgengnina í myndum einsog
Gentlemen Prefer Blondes, The Se-
ven Year Itch, Some Like It Hot og
The Misfits, var hún óhamingjusöm
og einmana. Monroe lést aðeins 36
ára gömul, árið 1962, undir umdeild-
um kringumstæðum, illa farin af
áfengis- og fíkniefnaneyslu. Hún
varð, líkt og Dean, samstundis goð-
sögn.
Hollywood fer á flakk
Framundir 1950 var það nánast
óþekkt fyrirbrigði að bandarísku
risaverin tækju myndir utan heima-
landsins, hvar svo sem þær áttu að
gerast á hnettinum. Í flestum til-
fellum létu þau jafnvel stúdíótökur
duga – fóru tæpast úr húsi. Nú renna
upp breyttir tímar með framsæknari
kröfur. Það reynist mun hagkvæm-
ara fjárhagslega að gera myndir í
Evrópu en heima fyrir. Myndirnar
verða því ekki aðeins mikilfenglegri
og trúverðugri, heldur mikið ódýrari.
John Huston er maður sem fær sínu
fram, hann heldur til Afríku um miðja
öldina og uppskeran, The African
Queen (’51), verður ein af perlum sög-
unnar. Kvikmyndagerðarfólk flýgur
til Rómar að taka Three Coins in the
Fountain (’54), Hong Kong var bak-
grunnur Love is a Many Splendoured
Thing (’55), annarrar vinsællar
myndar. Þróunin varð ekki stöðvuð.
Huston tekur Rauðu mylluna – Moul-
in Rouge í París, David Lean heldur
til Austurlanda fjær og kemur til
baka með Brúna yfir Kvæfljótið, eina
bestu stríðsmynd allra tíma. Svo
mætti lengi telja.
Stórbrotnustu og vinsælustu
myndir Breta á áratugnum, eru einn-
ig gerðar á söguslóðum, oft í sam-
vinnu við heimamenn. Þannig verða
þær til Helen of Troy og Stríð og frið-
ur (báðar ’55). Einn af fylgifiskum
breytinganna er uppgangur evr-
ópskra kvikmyndastjarna. Allt í einu
verða nöfn einsog Gina Lollobrigida,
Sophia Loren, Anna Magnani, Horst
Buchholz, Romy Scneider og Brigitte
Bardot á hvers manns vörum.
Misjafnt gengi í Evrópu
Um miðja öldina eru Frakkar bún-
ir að vinna sig út úr þrengingum og
eftirköstum stríðsáranna. Jacques
Becker gerir Casque d’Or (’52), René
Clément lýkur við Gervaise (’54); Ro-
ger Vadim, öllu frekar Brigitte Bar-
dot, setur heimsbyggðina á annan
endann með Og Guð skapaði konuna
(’55). Landflótta listamenn snúa aftur
heim: Max Ophuls, sem frumsýnir la
Ronde (’50) og la Plaisir (’52). Jean
Renoir filmar French CanCan (’54)
og Élena et les hommes (’56).
Ungu mennirnir vekja þó mestar
vonir og væntingar. Robert Bresson
gerir Dagbók sveitaklerksins (’51);
H.G. Clouzot vekur mikla athygli með
Öldum óttans – Le Salair de la Peur,
á Cannes (’53), og ekki minni með
spennumyndinni Les Diboliques
(’55). Jaques Tati fær heiminn til að
hlæja að sér í Mr. Hulot fer í frí (’53).
Uppúr ’50, krefjast ungir og fram-
sæknir gagnrýnendur nýstofnsetts
kvikmyndatímarits, Cahiers de Cin-
ema, róttækra breytinga. Engir
reynast betur til þess fallnir en ein-
mitt þeir sjálfir. Claude Chabrol,
Francois Truffaut, Alain Fresnais og
Jean-Luc Godard, eiga allir eftir að
setja mark sitt á kvikmyndirnar,
stefnan sem þeir marka kallast Ný-
bylgjan.
Í Englandi gengur á ýmsu. Ealing
heldur áfram að skemmta gestum
með sínum sögufrægu gam-
anmyndum: The Lavender Hill Mob,
The Man In the White Suit (báðar
’51), The Lady Killers (’55), ofl. Síðan
fer hróður þess minnkandi. Bretar
fást lítið við samtíðina, líta þess meira
aftur til stríðsáranna, með eft-
irminnilegum árangri; Brimaldan
stríða – The Cruel Sea (’53), The Col-
ditz Story (’54), The Dam Busters
(’55). David Lean kveður sér hljóðs
með verkum á borð við The Sound
Barrier (’52) og Hobson’s Choice
(’55).
Um miðja öldina er ítalska ný-
bylgjan að renna út í sandinn. Al-
menningur, langþreyttur á hörm-
ungum stríðsins og ömurlegum
eftirhreytum þess, biður um léttmeti,
gamanmyndir og hugguleg meló-
drömu. Luigi Comencini vekur mikla
ánægju með Brauð, ást og draumar
(’53), og Brauð, ást og afbrýði (’54),
sem gerði alþjóðlega stjörnu úr Ginu
Lollobrigidu. Í myndinni leikur einn-
ig Vittorio de Sica, sem sjálfur slær í
gegn hjá alþýðunni sem leikstjóri
Kraftaverks í Mílanó (’51), en síðasta
nýbylgjulistaverkið hans, Umberto D
(’52), nýtur lítils brautargengis. Á
meðan þræðir Roberto Rosselini leið-
ina til glötunar, ásamt Ingrid sinni
Bergman. Saman gera þau Evrópa
’51 (’52), Ferð til Ítalíu (’53), og Ótti
(’54), allar slegnar af hjá almenningi
og gagnrýnendum.
Ljósið í myrkrinu er Fellini, sem
vekur heimsathygli með La Strada
(’54), og Calabriunóttum, tveimur ár-
um síðar. Báðar vinna þær nýstofn-
sett Óskarsverðlaun fyrir bestu er-
lendu mynd ársins.
Í augum kvikmyndahúsgesta sem
gagnrýnenda eru Pólland, Indland og
Svíþjóð einræðisríki. Í Svíþjóð ríkir
Ingmar Bergman (Bros sumarnæt-
urinnar – Sommarnattens leende,
Sjöunda Innsiglið – Det sjuende in-
siglet, Villt jarðarber – Smultron-
stället). Í Póllandi stjórnar Wajda og
á Indlandi Satyajit Ray. Enn austar, í
Japan, er uppgangur. Kurosawa
heillar heiminn með Sjö samúræjum
(’54), Kinugasa kemur með meist-
araverk sitt, Hlið Heljar, sama ár.
Mizoguchi og Ozu kveðja sér hljóðs. Í
Sovétinu gerist ekkert markvert und-
ir kverkataki Stalíns, ástandið breyt-
ist til batnaðar er Khrústsjov tekur
við stjórninni eftir miðjan áratuginn.
James Dean og Elizabeth
Taylor voru sjóðheit þegar
þau léku saman í Risanum.
Gene Kelly og Debbie Reynolds
léku, dönsuðu og sungu saman í
regninu.
Bíóöldin1951–1955
eftir Sæbjörn Valdimarsson
Associated
PressMarilyn
Monroe í
frægri vind-
kviðu árið
1954 vegna
myndarinnar
The Seven
Year Itch.
Breytinga-
skeiðið
FÓLK Í FRÉTTUM
62 FIMMTUDAGUR 14. JÚNÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ