Morgunblaðið - 09.01.2002, Page 27

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 9. JANÚAR 2002 27
Í UPPHAFI tuttugustu aldartengdist Ísland alþjóðlegupeningakerfi, gullmyntfætin-um. Myntsamband var á milli
Norðurlanda, verðgildi allra Norð-
urlandakrónanna var hið sama, og
voru þær í umferð í löndunum öll-
um. Um sérstakt gengi íslensku
krónunnar var ekki að ræða, né
neina óháða stefnu í peningamál-
um. Þetta kerfi raskaðist að fullu í
fyrri heimsstyröld, eins og alkunn-
ugt er. Að styrjöldinni lokinni var
gengi gjaldmiðla í Evrópu fljótandi
og ákvarðaðist eftir markaðsvið-
skiptum frá degi til dags. Það var
almennt talið miklu skipta að ná að
nýju því öryggi sem föst gengis-
skráning fæli í sér og sem hvar-
vetna myndi örva viðskipti og auka
framfarir.
Ekki kom mönnum þá annað í
hug en tenging við gull, eins og áð-
ur hafði verið. Hins vegar var um
það ágreiningur hvort hverfa skyldi
að sama gullgildi og verið hafði fyr-
ir styrjöldina eða halda sig við það
gullinni-hald hverrar myntar sem
orðið var um þessar mundir. Með
því að hverfa aftur til fyrra gull-
gengis myndi sparifjáreigendum
bætt það tjón er þeir höfðu beðið af
völdum verðbólgu sem alls staðar
hafði verið mikil á styrjaldarárun-
um, þótt í mismunandi mæli væri.
Átti sú skoðun sterku fylgi að
fagna, að siðferðilega skyldu bæri
til að ná hinu fyrra gullgengi, auk
þess sem það eitt gæti skapað tiltrú
á stefnufestu til framtíðar. Á hinn
bóginn töldu margir að slíkt aft-
urhvarf til fyrra gullgengis væri of
dýru verði keypt. Atvinnulífið
myndi ekki standast þá raunhækk-
un skulda og verðfall afurða sem af
gengishækkun leiddi og afleiðingin
verða kreppa og atvinnuleysi, að
minnsta kosti um nokkurt skeið. Í
hópi þessara manna voru kunnir
hagfræðingar svo sem Svíinn Gust-
av Cassel, sem var þá einn helsti
sérfræðingur í peningamálum í álf-
unni, og Bretinn John Maynard
Keynes sem barðist ötullega gegn
hækkun sterlingspundsins. Niður-
staðan varð þó sú að fyrri leiðin
varð ofan á bæði í Bretlandi og á
Norðurlöndum, öðrum en Íslandi
og Finnlandi.
Hér á landi voru gengismálin
mikið ágreiningsefni allan þriðja
áratuginn. Fjallaði sú umræða í
raun um þau sömu grundvallarat-
riði sem nú eru á dagskrá, það er
hvernig Íslendingar, sem þá höfðu
nýlega öðlast fulla sjálfstjórn, gætu
best skipað stjórn gengis- og pen-
ingamála í ljósi þess sem væri að
gerast í öðrum löndum álfunnar.
Um þetta tókust á tvær fylkingar,
hágengismenn, sem vildu hverfa til
fyrra gullgengis, og stýfingar-
menn sem vildu festa gengið á
ríkjandi gullgengi. Þeir fáu hag-
fræðingar sem þá voru hér á landi
tóku lítinn þátt í þessum um-
ræðum, en þeir stjórnmálamenn,
sem mest létu til sín taka ræddu
málin af þekkingu og skilningi. Má
í þeirra hópi einkum nefna Jón Þor-
láksson, sem var einarður forsvari
hágengisstefnunnar, og þá Ásgeir
Ásgeirsson, Tryggva Þórhallsson
og Pétur Halldórsson, síðar borg-
arstjóra, sem allir voru stýfingar-
menn. Athyglisvert er að Jón Bald-
vinsson, forseti Alþýðusambands-
ins og leiðtogi jafnaðarmanna,
fylgdi Jóni Þorlákssyni að málum.
Gagnstætt því sem varð í ná-
grannalöndunum, lyktaði um-
ræðunni um gengismálin hér á
landi án endanlegrar niðurstöðu.
Gengi krónunnar hafði verið fljót-
andi frá því að gengisskráning var
tekin upp í bönkunum á árinu 1922
og þar með viðurkennt að ekki væri
lengur unnt að halda jafngengi við
dönsku krónuna. Árið 1924 var með
lögum skipuð sérstök gengisnefnd
er átti að stuðla að hækkun krón-
unnar í samræmi við þá stefnu sem
mest gætti erlendis um þessar
mundir. Fór gengið þá mjög hækk-
andi um skeið, öllu fremur þó
vegna áhrifa góðra aflabragða og
bættra viðskiptakjara, en fyrir at-
beina nefndarinnar. Fór svo fram
uns mikillar and-
spyrnu tók að gæta
á árinu 1925 af
hálfu útflutningsat-
vinnuvega, sjávar-
útvegs og landbún-
aðar. Var þá
lögunum breytt og
fulltrúum þessara
tveggja atvinnu-
greina bætt í
nefndina, sem um
leið var falið að
stefna að „varlegri“
hækkun krónunn-
ar. Fylgdi nefndin
þessu eftir með því
að festa krónuna
við sterlingspund á
genginu 22,15 í október 1925. Enda
þótt þessi ákvörðun hefði ekki verið
hugsuð til frambúðar, hélst þetta
gengi óbreytt til ársins 1939.
Umræðurnar um gullmyntfótinn
héldu hinsvegar áfram allt til árs-
ins 1931. Snemma á því ári voru
lögð fram tvö frumvörp um þessi
mál á Alþingi. Var annað þeirra
flutt af þeim Jóni Þorlákssyni og
Birni Kristjánssyni, þar sem gert
var ráð fyrir hækkun krónunnar í
fullt gullgengi, með þeirri undan-
tekningu þó að skuldbindingar frá
árunum eftir 1914 skyldu gerast
upp á lægra gengi. Hitt frumvarpið
var flutt af Einari Árnasyni, fjár-
málaráðherra, og fylgdi því grein-
argerð sem Gustav Cassel hafði
samið að beiðni ráðherra, en þar
var lagt til að horfið yrði til gull-
innlausnar miðað við þáverandi
gullgildi krónunnar. Hvorugt frum-
varpið kom til afgreiðslu á því
þingi, og áður en þing kom saman
að nýju hafði dregið til mikilla tíð-
inda er heimskreppan hafði skollið
á af fullum þunga og Englands-
banki neyðst til þess að hverfa frá
gullinnlausn í septembermánuði
1931.
Í þeirri umræðu sem hér hefur
verið lýst kom ekki annað til álita
en að Íslendingar stefndu að föstu
gengi og fylgdu þeirri endurreisn
gullmyntfótarins sem var að kom-
ast á í öðrum löndum álfunnar.
Hágengismenn vildu að þetta yrði á
grundvelli fyrra gullgengis, þrátt
fyrir það að íslenska krónan hefði
fallið meira í verði en myntir ná-
grannalandanna. Skoðanir þeirra
voru bornar uppi af miklum sið-
ferðilegum þunga og ríkum þjóð-
armetnaði. Myntina ætti ekki að
svíkja og Íslendingar ættu ekki að
vera eftirbátar annarra þjóða. Þeir
ættu að reynast nýfengins sjálf-
stæðis verðugir, ekki með því að
halda sjálfstæði í gengis- og pen-
ingamálum, heldur með því að
verða að fullu þátttakendur í því
peningakerfi sem aðrar þjóðir voru
að kom á. Stýfingarmenn voru ekki
andvígir slíkri þátttöku, en þeir
vildu komast hjá tímabundnum
örðugleikum með því að sættast á
lægra gullgildi krónunnar.
En hvernig töldu menn þá að
bregðast mætti við innan vébanda
gullfótarins, þegar á bjátaði af
völdum viðskiptakreppu eða ann-
arra áfalla? Það gat ekki orðið með
breytingu gengisins. „Það er talið
óleyfilegt í hverju þjóðfélagi að
grípa til þess að svíkja gjaldeyri
landsins til þess að afstýra afleið-
ingum venjulegrar viðskipta-
kreppu“, sagði Jón Þorláksson í
umræðum á Alþingi 1926. Á hinn
bóginn taldi Jón að beita mætti
stjórn fjármála til þess að draga úr
spennu í góðæri og örva athafnir
þegar ver áraði. Reyndi hann að
fylgja fram slíkri stefnu í tíð sinni
sem fjármálaráðherra, allmörgum
árum áður en John Maynard Keyn-
es gerði slíkar hugmyndir alkunn-
ar. En það sem menn töldu mestu
skipta var þó sveigjanleiki atvinnu-
lífsins. Fyrirtæki yrðu að geta
lækkað kostnað sinn þegar á bját-
aði, bæði með hagræðingu og með
beinum launalækkunum. Það mátti
heita almenn skoðun á þessum tíma
að laun hlytu að vera breytileg eftir
aðstæðum, þrátt fyrir vaxandi áhrif
verkalýðsfélaga. Annað átti þó eftir
að koma í ljós, og hér á landi gat
verkalýðsforinginn Jón Baldvins-
son ekki fallist á sveigjanleika
launa, enda þótt hann teldi það
áhugamál verkamanna að peninga-
málum þjóðarinnar væri komið á
fastan grundvöll, eins og hann
komst að orði á Alþingi 1926.
Heita má að almennur glundroði
hafi orðið í fjármálum heimsins
þegar Englandsbanki hvarf frá
gullinn-lausn haustið 1931. Flest
önnur lönd freistuðu þess að halda í
gullgengið, en urðu frá því að snúa,
sum von bráðar en önnur að nokkr-
um árum liðnum. Nágrannaþjóðir
okkar á Norðurlöndum reyndu í
fyrstu að halda í gullgengið og þar
á eftir að forðast eins mikla geng-
islækkun og sterlingspundið hafði
sætt. Sú stefna varð þó fljótlega of-
an á í þessum löndum að bráðar
þarfir atvinnulífsins skiptu meira
máli en stöðugleiki, og í samræmi
við það var gengi gjaldmiðla þeirra
látið lækka meira en pundið hafði
gert, mismunandi þó eftir löndum,
en mest í Finnlandi og Danmörku.
Í stuttu máli má segja að sérhvert
land hafi á þessum tíma reynt að
bjarga sér sem best það kunni, þeg-
ar ekki tókst að ná samstöðu með
öðrum löndum. Það var ekki fyrr
en í lok síðari heimsstyrjaldar að
árangur náðist við að endurreisa al-
þjóðlegt peningakerfi og að greiða
götu frjálsra viðskipta í heiminum.
Hér á landi urðu viðbrögðin önn-
ur en í nágrannalöndunum. Hér var
ekki frá gullinnlausn að hverfa. Á
hinn bóginn hafði krónan verið
bundin við sterlingspundið, en í
þeirri mynt fór meginhluti við-
skipta landsins fram. Ákvað geng-
isnefnd að sú skipan skyldi standa.
Um þetta var enginn ágreiningur,
og fylgdi krónan pundinu, eins og
fyrr segir, allt til ársins 1939. Má
því telja að gagnstætt því sem
gerðist annars staðar hafi hér á
landi verið haldið í þá fastgengis-
stefnu sem í raun hafði verið al-
menn samstaða um árin á undan.
Ásgeir Ásgeirsson, sem þá var orð-
inn fjármálaráðherra og formaður
gengisnefndar, lét svo um mælt að
sterlingspundið væri hinn eiginlegi
gullfótur krónunnar og í tengslum
við pundið væri fólgin trygging fyr-
ir verðgildi hennar og festu.
Á síðari tímum hafa margir talið
að fastgengisstefnan hafi verið ein
helsta ástæða þess hversu örðug og
langvinn kreppan varð hér á landi.
Þannig segir Guðmundur Magnús-
son, prófessor, að „með því að
fylgja sjálfstæðri stefnu í gengis-
málum og ríkisfjármálum á árunum
1930–1939 hefði mátt örva útflutn-
ingsstarf-semina, glæða atvinnu og
flýta fyrir umbótum í atvinnumál-
um“. Að auki varð fastgengisstefn-
an til þess að gjaldeyris- og inn-
flutningshöftum var komið á og
sífellt á þeim hert eftir því sem leið
á áratuginn. Launamálin reyndust
það sker sem fastgengisstefnan
steytti á. Af hálfu vinnuveitenda og
flestra stjórnmálamanna var ráð
fyrir því gert að laun hlytu að
lækka á árinu 1932, enda fór inn-
lent vöruverð lækkandi. En verka-
lýðsfélög snerust af hörku gegn
lækkun launa og meiri og alvarlegri
átök urðu á vinnumarkaði en áður
höfðu þekkst.
Í Danmörku urðu einnig miklar
sviptingar á vinnumarkaði um
þessar mundir, og var fylgst náið
með þeim atburðum hér á landi.
Reyndu danskir vinnuveitendur á
árinu 1932 að ná fram almennri
launalækkun sem verkalýðsfélög
vörðust af fullum mætti. Var svo
komið í ársbyrjun 1933 að allsherj-
arverkfall vofði yfir, samfara al-
mennu verkbanni. Tókst þá í lok
janúarmánaðar, fyrir atbeina rík-
isstjórnar jafnaðarmanna í sam-
vinnu við helsta stjórnarandstöðu-
flokkinn, að ná samkomulagi á
vinnumarkaði sem fól í sér nokkra
gengislækkun, umfram það sem
þegar var orðið, samfara bindingu
launa og framgangi ýmissa velferð-
armála. Reyndist þetta upphaf þess
að Danir ynnu sig út úr kreppunni
á tiltölulega skömmum tíma. Á Ís-
landi var hins vegar enginn grund-
völlur fyrir slíkri þjóðarsátt, enda
þótt Jón Baldvinsson léti svo um
mælt að slíkt hefði getað komið til
greina ef staða verkalýðshreyfing-
ar og jafnaðarmanna hefði verið
eins styrk og hún var í Danmörku.
Í raun má telja að nauðsyn hafi
borið til samkomulags hér á landi
er náð hefði bæði til helstu stjórn-
málaflokka sem og til vinnuveit-
enda og verkalýðsfélaga, hvort sem
gengi hefði verið fellt eða því haldið
föstu.
Reynsla áranna 1931 til 1939,
þegar gengi krónunnar var loks
fellt, er vitnisburður um það hversu
vara-samt geti verið að fylgja ekki
sjálfstæðri stefnu í gengismálum.
Það ber þó að hafa í huga að á þess-
um tíma voru Íslendingar að reyna
að halda í stöðugleika sem aðrar
þjóðir höfðu um sinn látið fyrir
róða. Viðhorfin hlutu að verða önn-
ur þegar að nýju var hafist handa
um að endurreisa stöðugleikann
eins og stefnt hefur verið að allt frá
lokum síðari heimsstyrjaldar, eftir
ýmsum leiðum og með misjöfnum
árangri. Þeir miklu kostir stöðugs
gengis, sem menn lögðu svo mikla
áherslu á hér á landi snemma á lið-
inni öld, fara ekki á milli mála. Ekki
fer það heldur á milli mála hvers
virði það sé Íslendingum að reynast
ekki eftirbátar annarra þjóða í
stjórn peningamála. Aðild að evr-
unni stendur okkur ekki til boða að
sinni. Það er því tími til stefnu til að
ígrunda hvort sá stöðugleiki innan
alþjóðlegs peningakerfis sem vakti
fyrir mönnum á fyrstu áratugum
fullveldisins gæti orðið að veruleika
í upphafi nýrrar aldar. Er nú að
finna meðal þjóðarinnar allrar,
meðal stjórnmálamanna hennar, og
ekki síst á meðal aðila vinnumark-
aðar, þann skilning og það víðsýni
sem nægir til að forðast þau sker
sem fastgengisstefna fyrri tíma
steytti á?
Evran og krónan
Rætt er um það nú hvort sé affarasælla
fyrir Íslendinga að taka upp evruna eða
halda í krónuna. Í þeirri umræðu hefur lítt
eða ekki komið fram, að á fyrri hluta nýlið-
innar aldar stóðu Íslendingar í svipuðum
sporum. Jónas Haralz og Magnús Sveinn
Helgason rifja upp helstu atriði þeirrar
umræðu sem þá fór fram.
Jónas H.
Haralz
Magnús Sveinn
Helgason
Jónas Haralz er hagfræðingur og
er fyrrverandi bankastjóri. Magnús
Sveinn Helgason er sagnfræðingur,
sem nú stundar framhaldsnám í
Bandaríkjunum.
eru alveg
og Frjáls-
ir ákvæði
í jafnrétt-
skilgreina
vernig því
ernig það
ttisáætlun
mur fram
gi að vinna
kynsins sé
eiga því að
leiðarljósi
lista,“ út-
mhverfis-
msóknar-
luninni er
sæti hvort
ún við. Siv
ð fara eft-
t sé hvort
ð uppstill-
höfum þó
ætlun t.d.
s og erum
ægðar með
lokum að
narkvenna
rstjórnar-
i sem ber
nu og fyr-
kir fundir
nur
rjálslynda
kt var á
ðasta ári,
mboðslista
að hlutur
kynjanna verði sem jafnastur. Mar-
grét Sverrisdóttir, framkvæmda-
stjóri flokksins, segir að þótt það
komi ekki fram í jafnréttisáætlun-
inni sé það þó vilji forystu flokksins
að hafa svokallaða fléttulista. „Það
sem gerir okkur þó erfitt fyrir er það
að erfiðara er að fá konur til að taka
sæti á framboðslista en karla,“ segir
Margrét og bætir því við að það
megi þó að einhverju leyti útskýra
með því að flokkurinn leggi höfuð-
áherslu á sjávarútvegs-
mál. Þau mál virðist
m.ö.o. höfða síður til
kvenna en karla.
Að sögn Kristínar
Halldórsdóttur, fram-
kvæmdastjóra Vinstri-
hreyfingarinnar – græns
framboðs, er stefnt að
jöfnu hlutfalli kynjanna
við val á framboðslista
flokksins, þótt ekki sé
sérstaklega kveðið á um
slíkt í lögum eða áætlun-
um flokksins. „Það var
unnið eftir þessari
stefnu við uppsetningu
framboðslista fyrir al-
þingiskosningarnar síð-
ustu og tókst það nokk-
uð vel, þ.e. við vorum t.d. með konu í
efsta sætinu í þremur kjördæmum
af átta. Og í mínu kjördæmi, Reykja-
neskjördæmi, vorum við með ekta
fléttulista,“ segir hún.
Kristín bendir á að í upphaflegum
lögum VG hafi verið kveðið á um
jafnan hlut kynjanna en það ákvæði
hafi verið tekið út á síðasta lands-
fundi flokksins. „Mönnum fannst svo
sjálfsagt að stefna að jöfnu hlutfalli
kynjanna að óþarfi væri að taka það
sérstaklega fram í lögum,“ útskýrir
Kristín. Hún leggur áherslu á að rík-
ur skilningur sé á því að jafnræði ríki
á framboðslistum VG, hvort sem um
sé að ræða jafnræði milli kynjanna
eða annarra þátta eins og t.d. at-
vinnu eða aldurs. „Við stöndum hins
vegar frammi fyrir því að það er erf-
iðara að fá konur á lista en karla. Við
erum ekki lengra komin í jafnréttinu
en það að konur eru bundnari heim-
ilinu og ýmsum aðstæðum.“
Meðvitandi um jafnan hlut
Engin ákvæði eru heldur í lögum
eða reglum Sjálfstæðisflokksins sem
kveða á um jafnan hlut kynjanna á
framboðslistum flokksins að sögn
Kjartans Gunnarssonar, fram-
kvæmdastjóra flokksins. Hann segir
þó alla flokksmenn sér meðvitandi
um jafnræði kynjanna og það end-
urspeglist í flokksstarfinu. Þar sé
mjög jöfn þátttaka karla og kvenna.
Kjartan bendir einnig á að í síð-
ustu sveitarstjórnarkosningum hafi
um 43% þeirra sem áttu sæti í þrem-
ur efstu sætum á framboðslistum
flokksins verið konur. „Þetta finnst
mér stórglæsilegur árangur því oft
er talað um að konur séu hafðar í
uppfyllingarsætum. Þarna eru þær
hins vegar í efstu sætunum,“ segir
hann og bætir því við að fyrrgreint
hlutfall gefi einnig til kynna hlutfall
sjálfstæðiskvenna í sjálfum sveitar-
stjórnunum þar sem flokkurinn hafi
nánast hvergi færri en þrjá fulltrúa í
sveitarstjórn.
Kjartan bendir einnig
á í þessu sambandi að
Landssamband sjálf-
stæðiskvenna vinni heil-
mikið að þessum málum
í aðdraganda kosninga,
þ.e. það hvetji konur til
þess að gefa kost á sér. Auk þess
hvetji flokkurinn konur áfram m.a.
með námskeiðum sem sérstaklega
eru ætluð konum. „Þá hafa starfað í
flokknum hópar eins og Sjálfstæðar
konur sem örugglega hafa haft
hvetjandi áhrif á þátttöku kvenna í
prófkjörum og uppstillingum.“
rnarkosningum
tur einn
ulista
ganna
r um
séu
þátt-
öðu
um.
arna@mbl.is
Margrét
Sverrisdóttir
n
rdóttir
Sjálfsagt að
stefna að jöfnu
hlutfalli
kynjanna