Morgunblaðið - 22.01.2002, Síða 36

UMRÆÐAN
36 ÞRIÐJUDAGUR 22. JANÚAR 2002 MORGUNBLAÐIÐ
ENN á ný blossar
upp umræða um hækk-
un vísitölu neysluverðs
og enn deila menn um
ástæður þeirra hækk-
ana. Víst er að enga
eina ástæðu er um að
ræða. Á Íslandi hefur á
síðustu árum þróast fá-
keppni á dagvörumark-
aði og er stundum talað
um að risinn í þeim efn-
um hafi u.þ.b. 60% af
dagvörumarkaði lands-
ins. Þessi risi er Baug-
ur. Annað stórt fyrir-
tæki á dagvöru-
markaðnum er
Kaupás. Talið er að
þessi tvö stóru fyrirtæki skipti með
sér u.þ.b. 80 til 90% af dagvörumark-
aði á Íslandi. Auðvitað eru fleiri fyr-
irtæki á þessum markaði sem starf-
að hafa um langt skeið og gefa
risunum lítið eftir í verði. Ekki vil ég
gera lítið úr dugnaði, útsjónarsemi
og framsækni þeirra Baugsmanna,
langt í frá. Í upphafi töluðu forsvars-
menn fyrirtækisins um það að þeir
ætluðu einungis að vera í því sem
þeir væru góðir í, það er verslun. Þau
áform hafa breyst enda eiga fyrir-
tæki sprottin úr Baugi í ýmsum fyr-
irtækjum, s.s. sem starfa að útgerð
og fiskvinnslu, tryggingarmálum, ol-
íusölu, fasteignaviðskiptum o.fl. Nýj-
asta dæmið eru kaup Baugs í er-
lendu verslunarfyrirtæki. Þessi kaup
Baugs minna okkur á hina breyttu
heimsmynd og lýsa áræði og dugnaði
þessara aðila en um leið vakna
spurningar um hvaðan auður þess
tiltölulega unga fyrirtækis Baugs
kemur. Lengi var deilt um stærð
Sambands íslenskra samvinnufélaga
sem í raun var samtök rúmlega
fjörutíu sjálfstæðra
kaupfélaga í landinu.
Ákveðnir menn skrif-
uðu lærðar greinar um
að Sambandið væri
ekkert annað en auð-
hringur. Þessir sömu
menn hafa ekki notað
sömu gífuryrðin þegar
talað er um fákeppni og
eignamyndun Baugs.
Þó svo að fá verslun-
arfyrirtæki geti keppt
við Bónus hvað verð-
lagningu snertir, sem í
upphafi var grunnfyrir-
tækið í Baugskeðjunni,
vakna spurningar um
það hvort það sé nokkr-
um hollt að vera svo stórir á hinum
litla markaði sem Ísland er. Auðvitað
er enn við lýði máltækið sem segir:
„Veldur hver á heldur.“ Það vakti at-
hygli mína að Pétur Pétursson, einn
hinna frábæru Álftagerðisbræðra,
gekk fram fyrir skjöldu rétt fyrir jól-
in og neitaði að gefa Hagkaupum,
sem er enn eitt afsprengi Baugs,
10% afslátt af nýja geisladiskinum
þeirra. Hver var ástæðan? Jú, Pétur
taldi það ekki öruggt að þessi afslátt-
ur myndi skila sér til neytenda.
Ágætur ónefndur kartöflubóndi á
Suðurlandi sagði mér að skilaverð til
sín á kartöflum sl. 10 ár væri um 39
kr. á kíló. Hann þvæði kartöflurnar
og pakkaði, renndi þeim á pallettu
inn í verslunina og síðan væri þeim
rennt af fulltrúum verslunarinnar í
gegnum strikamerkivél og við það
hækkaði verðið um meira en 100%.
Ef verslunin getur ekki selt kartöfl-
urnar einhverra hluta vegna tekur
bóndinn það sem eftir er. Áhættu-
þáttur verslunarinnar er lítill sem
enginn. Ef varan selst ekki í versl-
uninni er henni bara skilað til fram-
leiðandans. Sömu sögu segja fulltrú-
ar ýmissa annarra framleiðslufyr-
irtækja í iðnaði og matvælafram-
leiðslu. Uppi eru kenningar um það
að afsláttur sem framleiðendur veita
þessum verslanakeðjum renni ekki
til neytenda nema að litlum hluta en
stærsti hluti hennar renni til eigenda
fyrirtækisins sem nýti gróðann til
þess að kaupa sig inn í önnur fyr-
irtæki. Opinberlega er sjaldan um
þetta rætt af ótta við að viðkomandi
vörumerki verði útilokuð úr þessum
verslanakeðjum.
En hvað getur fyrirtæki eins og
Baugur gert til þess að sannfæra
okkur neytendur um það að allt sé
með felldu í þessum verslunar-
bransa? Ég hvet stjórnendur jafn-
framsækins fyrirtækis og Baugs og
þess vegna annarra verslunarfyrir-
tækja í landinu til þess að verð-
merkja vörur uppá nýtt. Þannig að
neytandinn sjái hvernig verðmynd-
unin á sér stað. Ákveðinn hluti renn-
ur til ríkis í formi virðisaukaskatts,
ákveðinn hluti rennur til framleið-
enda eða birgja og ákveðinn hluti til
verslunarinnar. Þetta er til þess að
gera auðvelt mál á tölvuöld og mér
er sagt að verðmerkingar sem þess-
ar séu viðhafðar á ákveðnu svæði í
Frakklandi. Það er fullyrt að af-
slættir sem framleiðendur veiti
verslanakeðjunum skili sér ekki til
neytenda. Með þessu móti má af-
sanna þessar kenningar og neytend-
ur sjá hverjir eru hinir raunverulegu
vinir neytenda.
Hverjir eru
vinir neytenda?
Ísólfur Gylfi
Pálmason
Höfundur er alþingismaður.
Dagvara
Er nokkrum hollt,
spyr Ísólfur Gylfi
Pálmason, að vera svo
stórir á hinum litla
markaði sem Ísland er?
NÝSKÖPUNARSJÓÐUR náms-
manna var stofnaður árið 1992 með
það að markmiði að útvega áhuga-
sömum háskólanemum
sumarstörf við metnað-
arfull og krefjandi
rannsóknarverkfni.
Frá þeim tíma hefur
bæði umsóknum um
styrki og úthlutuðum
stykjum fjölgað jafnt
og þétt. Á árinu 2001
bárust sjóðnum 232
umsóknir um styrki en
alls voru 150 verkefni
styrkt og að þeim unnu
180 nemendur síðast
liðið sumar.
Á hverju ári eru ný-
sköpunarverðlaun for-
seta Íslands hápunktur
starfsársins. Til verð-
launanna eru tilnefnd
þau verkefni sem þykja skara fram
úr hvað varðar úrlausn og vinnu-
brögð. Í ár eru 5 verkefni tilnefnd til
verðlaunanna en þau eru nú afhent í
sjöunda sinn á Bessastöðum. Mikil
eftirvænting ríkir meðal þeirra sem
útnefndir eru enda liggur að baki
þessum verkefnum mikil vinna og
rannsóknir sem átt hafa hug nem-
endanna um margra mánaða skeið.
Það verður ekki of mikið úr því
gert hversu mikilvægt það er að
stuðlað sé að nýsköpun bæði fyrir
atvinnulíf og fræðasvið. Slíkt hefur
mikið gildi bæði fyrir
þá námsmenn sem
geta nýtt sumarmiss-
erið til að vinna að
verkefnum tengdum
námi en jafnframt eyk-
ur það tengsl atvinnu-
lífs, háskóla og rann-
sóknastofnana. Það að
þurfa ekki að slíta sig
úr tengslum við námið
virkar hvetjandi og efl-
andi fyrir námsmann-
inn um leið og fyrir-
tæki og
rannsóknastofnanir fá
nýtta þá miklu auðlind
sem áhugasamir og
skapandi háskólastúd-
entar eru.
Í ár er það Háskóli Íslands sem
gefur verðlaunin sem afhent verða í
dag á Bessastöðum. Sérstök dóm-
nefnd sem skipuð er af fulltrúum
menntamálaráðherra, Reykjavíkur-
borgar, Rannsóknarráðs Íslands og
Samtaka iðnaðarins hefur valið þau
fimm verkefni sem koma til greina
en þau eru af ólíkum toga þó að öll
eigi það sameiginlegt að fela í sér
nýsköpun á einn eða annan hátt.
Starf Nýsköpunarsjóðs námsmanna
mun án efa eflast með árunum og
aukinn vitund fyrirtækja, stofanana
og námsmanna gerir það að verkum
að sjóðurinn horfir til bjartrar fram-
tíðar þar sem hugmyndirnar verða
sífellt nýstárlegri og kvikna hver af
annarri. Óþrjótandi uppspretta
nýrra hugmynda er hin trausta und-
irstaða sjóðsins.
Nýsköpun
verðlaunuð
Hanna María
Jónsdóttir
Nýsköpun
Óþrjótandi uppspretta
nýrra hugmynda, segir
Hanna María Jóns-
dóttir, er hin trausta
undirstaða sjóðsins.
Höfundur er framkvæmdastjóri
Nýsköpunarsjóðs námsmanna.
Í GREIN, sem birtist í Morgun-
blaðinu 15. janúar sl., ræðst Hólm-
geir Baldursson, sjónvarpsstjóri á
Stöð 1, á STEF og kallar samtökin
„lögbundið arðræningjafélag“. Í til-
efni af þessum ummælum og öðrum,
sem þar koma fram, vil ég koma eft-
irfarandi á framfæri, til fróðleiks
fyrir lesendur blaðsins.
Samband tónskálda og eigenda
flutningsréttar (STEF) er heiti á
samtökum okkar tónskálda og texta-
höfunda. Samtökin gæta ekki aðeins
réttar okkar innlendra tónhöfunda,
heldur einnig erlendra höfunda.
Fyrir tilverknað samtakanna fáum
við réttlátar greiðslur fyrir not á
þeim verkum, sem við höfum samið,
á sama hátt og menn fá laun fyrir
vinnu sínu eða leigu fyrir afnot á
eignum sínum. Þótt STEF greiði
meira en helming af innheimtum
tekjum til útlanda fáum við íslenskir
höfundar samt sem áður nokkuð í
okkar hlut fyrir not af tónlist okkar
og textum. Þannig var meira en 800
íslenskum rétthöfum úthlutað höf-
undargreiðslum frá STEF á síðasta
ári.
Samkvæmt höfundalögum eigum
við tónhöfundar rétt á því, eins og
aðrir höfundar, að tónlist okkar sé
ekki flutt opinberlega í útvarpi,
hvort sem er í hljóðvarpi eða sjón-
varpi, nema með leyfi okkar eða
samtaka okkar. Ástæðan fyrir skrif-
um Hólmgeirs er líklega sú að hann
hefur neitað að ganga til samninga
við STEF um eðlilegt og sanngjarnt
endurgjald fyrir flutning á tónlist
okkar í útvarpi sínu. Þess í stað hef-
ur hann viljað ákveða einhliða hvað
útvarpsstöð hans greiðir fyrir tón-
flutninginn.
Vegna þessarar afstöðu hefur út-
varpsstöðin nú, um nokkurt skeið,
flutt tónlist án heimildar okkar, sem
eigum höfundarrétt að tónlistinni, og
án þess að greiða endurgjald fyrir
þann flutning. Við tónhöfundar get-
um ekki sætt okkur við
þetta og við ætlumst til
þess að samtök okkar,
STEF, leggi bann við
slíkri lögleysu.
Efni samninga
STEF við einstakar út-
varpsstöðvar er trún-
aðarmál og því ekki
hægt að birta samn-
ingana opinberlega.
Hins vegar hefur
Hólmgeiri, eins og öðr-
um forsvarsmönnum
útvarpsstöðva, jafnan
staðið til boða að fá að
kynna sér samninga
við aðrar stöðvar til
þess að ganga úr
skugga um að fyllsta jafnræðis og
sanngirni sé gætt af hálfu STEF. Að
erlendri fyrirmynd er endurgjald út-
varpsstöðva, jafnt hljóðvarps- og
sjónvarpsstöðva, miðað við tvennt. Í
fyrsta lagi mögulega hlustun eða
áhorf og í öðru lagi raunverulega
hlustun eða áhorf. Í samræmi við
þetta er endurgjaldið annars vegar í
formi grunngjalds og hins vegar
nemur það tilteknu hlutfalli af
tekjum af útvarpsrekstri.
Vegna aðdróttana Hólmgeirs í
garð eins af starfsmönnum STEF vil
ég taka það fram að samtökin hafa
aldrei dregið taum
einnar útvarpsstöðvar
á kostnað annarra
stöðva. Það væru þau
hins vegar að gera ef
stöð Hólmgeirs gæti
haldið áfram að senda
út efni sitt ókeypis,
meðan aðrar stöðvar
greiða STEF umsamið
endurgjald fyrir not á
tónlist í sinni dagskrá.
Jafnframt er rétt að
fram komi að þetta er
ekki í fyrsta sinn sem
Hólmgeir kemur að
rekstri hljóðvarps og
sjónvarps. Hann hefur
áður gert samninga við
STEF um greiðslur fyrir tónflutning
og veit því betur en margur annar
hvaða reglur gilda á þessu sviði.
Að lokum má geta þess að tónlist
er langódýrasta aðkeypta dagskrár-
efnið sem útvarpsstöðvunum býðst.
Vegna þess að Hólmgeir hefur kosið
að gera ágreining sinn við STEF að
blaðamáli skal það upplýst að sam-
tökin hafa boðið honum sömu samn-
ingsskilmála og aðrir hafa sam-
þykkt, þ. á m. hann sjálfur, fyrir
hönd Íslenska sjónvarpsfélagsins
(Skjás eins), meðan hann var í for-
svari fyrir það félag. Nánar tiltekið
er um að ræða greiðslu sem nemur
um 200 kr. á klukkustund, fyrir
heimild til flutnings á ótakmörkuðu
magni tónlistar í sjónvarpi, miðað
við að tekjur af sjónvarpsrekstrinum
séu óverulegar. Þessu boði hefur
Hólmgeir hafnað, en viljað ákveða
sjálfur hvað stöð hans greiðir fyrir
afnot af verkum okkar tónhöfunda.
Það getum við ekki samþykkt og eig-
um því þann kost einn að krefjast
þess að lagt verði lögbann við afnot-
um Stöðvar 1 af þeirri tónlist sem
STEF er í fyrirsvari fyrir.
Sanngjörn greiðsla
Magnús
Kjartansson
STEF
Tónhöfundar eiga rétt
á sanngjarnri greiðslu
fyrir afnot af verkum
sínum, segir Magnús
Kjartansson, í svari við
grein Hólmgeirs
Baldurssonar.
Höfundur er formaður STEF.
Í GAGNMERKRI
grein, sem Hávar Sig-
urjónsson ritaði í Les-
bók Mbl. sl. laugardag
um leikskáldið Tony
Harrison, er skáldskap
Harrisons lýst með
þessum eiginorðum
skáldsins: „Ég vildi
yrkja leiktextann.
Binda textann í stuðla
og rím.“ Og síðar í
greininni eru eftirfar-
andi orð höfð eftir
Harrison: „Stuðlaður
texti er í mínum huga
aðferð til að vinna eyra
áhorfenda á sitt band. Margir eru
fyrirfram haldnir fordómum gagn-
vart slíkum texta… Stuðlar auðvelda
aðgang að innihaldi
texta fremur en hindra
hann. Þeir eru eyranu
tamir og skapa hrynj-
andi sem auðveldar
skilning á heildinni.“
Ég er ekki kunnugur
þessu skáldi og vissi
raunar ekki til þess, að
enskur maður væri að
yrkja undir aga stuðl-
anna og teldi þá góða
„aðferð til að vinna
eyra áhorfenda á sitt
band“. Hávar Sigur-
jónsson gerði mér mik-
inn greiða, ef hann vildi
vera svo vænn að skrifa
meira um þetta góða skáld, sem yrk-
ir með stuðlasetningu, og gott væri
að sjá einhver dæmi um stuðlanotk-
unina. Stuðlar hafa um langt skeið
verið litnir hornauga af mörgum ís-
lenzkum gagnrýnendum, t.a.m. Jó-
hanni Hjálmarssyni, og taldir ómód-
erne, þótt íslenzk skáld telji sér flest
sæmd að því að geta ort undir forn-
um bragarháttum íslenzkum, sbr.
ágætar braghendur eftir Njörð P.
Njarðvík sem birtust í sama Lesbók-
arblaði.
Enskt skáld
notar stuðla
Haraldur Blöndal
Höfundur er hæstaréttarlögmaður.
Bragarhættir
Stuðlar, segir Haraldur
Blöndal, hafa um langt
skeið verið litnir horn-
auga af mörgum íslenzk-
um gagnrýnendum.
Gjafavara – matar- og kaffistell .
All ir verðflokkar.
- Gæðavara
Heimsfrægir hönnuðir
m.a. Gianni Versace.
VERSLUNIN
Laugavegi 52, s. 562 4244.