Morgunblaðið - 17.04.2002, Blaðsíða 32

32 MIÐVIKUDAGUR 17. APRÍL 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
LAGASTOFNUN Há-skóla Íslands efndi tilráðstefnu sl. föstudag áHótel Sögu um þjóð-
lendur og úrskurði óbyggðanefnd-
ar, sem nýlega komst að niður-
stöðu um hvar þjóðlendumörk
ættu að liggja í uppsveitum Ár-
nessýslu. Ráðstefnan var mjög vel
sótt, einkum af lögfræðingum og
laganemum, en þarna voru einnig
fulltrúar bænda, þingmanna,
sveitarstjórnarmanna og dómara
úr lögmannastétt. Umræður voru
líflegar og fram komu mismun-
andi sjónarmið fræðimanna um
þjóðlendur og úrskurði óbyggða-
nefndar.
Dr. Páll Sigurðsson, deildarfor-
seti lagadeildar, setti ráðstefnuna
og sagði hana marka upphaf
kynningarstarfs Lagastofnunar,
þar sem boðið yrði upp á mál-
efnalega og faglega umræðu milli
fræðimanna og almennings um
álitaefni í þjóðfélaginu hverju
sinni. Hann sagði úrskurði
óbyggðanefndar hafa kynt undir
umræðu um verndun auðlinda Ís-
lendinga. Ekki aðeins hagsmuna-
aðilar og þingmenn létu sig þau
mál varða heldur einnig almenn-
ingur. Reiknaði Páll með að um-
fjöllunarefni ráðstefnunnar vekti
fleiri spurningar en ræðumenn
gætu svarað. Næst tók Björg
Thorarensen, prófessor við laga-
deild Háskólans, við fundarstjórn
og bauð hún Eiríki Tómassyni,
starfsbróður sínum við lagadeild-
ina, að stíga fyrstum í pontu.
Eyða þurfti óvissu og
samræma löggjöf um
eignarhald auðlinda
Erindi Eiríks fjallaði um tillögu
auðlindanefndar ríkisstjórnarinn-
ar, sem hann átti sæti í, um eign-
arrétt þjóðarinnar að náttúruauð-
lindum og landsréttinum. Meðal
þess sem hann sagði var að það
væri óeðlilegt að mismunandi lög
giltu í landinu um þessar auðlindir
og réttindi. „Enda verður ekki séð
að neitt réttlæti það í sjálfu sér að
gerður sé greinarmunur í lögum á
aðkomu ríkisins að þjóðlendum,
auðlindum í jörðu, hafsbotninum
og nytjastofnum í sjó. Ennfremur
er mjög brýnt að bundinn verði
endi á þá réttaróvissu sem ríkt
hefur um rétt þeirra sem fengið
hafa leyfi til veiða á grundvelli
laga um stjórn fiskveiða,“ sagði
Eiríkur og bætti við að það hefði
einmitt verið markmið auðlinda-
nefndar að eyða þessari óvissu og
samræma reglur um eignarhald á
þeim auðlindum sem ekki væru
háðar einkaeignarrétti.
Því næst fór Eiríkur yfir tillögu
nefndarinnar um nýtt ákvæði í
VII. kafla stjórnarskrárinnar í
þremur málsgreinum þar sem
náttúruauðlindir og landsréttindi,
sem ekki væru háðar einkaeign-
arrétti, væru lýstar þjóðareign.
Eíríkur sagði það vera sitt mat að
þetta yrði að vera komið inn í
stjórnarskrá áður en sú staða
kæmi upp í framtíðinni að Ísland
færi inn í Evrópusambandið. Ef
eignarhald á fiskistofnum eða öðr-
um náttúruauðlindum og lands-
réttinum væri í lausu lofti væri
voðinn vís.
Þjóðlendur í einkaeign
með stofnun hlutafélaga
Ragnar Árnason, prófessor við
viðskipta- og hagfræðideild Há-
skóla Íslands, tók næst til máls og
fjallaði um þjóðlendur út frá sjón-
armiðum hagfræðinnar. Hann
sagði m.a. að gild hagfræðileg rök
væru fyrir því að séreignarréttur
væri forsenda verulegrar fram-
leiðslu og hagvaxtar. Hagvöxtur
byggðist á uppsöfnun fjármagns
annars vegar og sérhæfingu hins
vegar, hvort tveggja krefðist
sterks séreignarréttar. Ragnar
sagði að án séreignarréttar væru
samfélög fátæk og velferð lítil.
Næst lagði hann mat á reynslu af
ríkisrekstri og ríkiseign. „Yfir-
gripsmiklar tilraunir“ hefðu verið
gerðar á 20. öldinni í sósíalísku
ríkjunum og velferðarríkjum
Vesturlanda og niðurstaðan væri í
fullu samræmi við kenningar: rík-
isrekstur hefði ætíð reynst óhag-
kvæmur og leitt til sóunar. Því
væri alls staðar verið að hverfa
frá ríkiseign og -rekstri þar sem
unnt væri. Einkavæðing færi
fram á öllum sviðum og verið væri
að selja ríkislönd, jafnvel hér á
landi. Tók hann einnig dæmi um
Bandaríkin, þar væri verið að
reyna sölu á landi í ríkiseign.
Reynslan hefði sýnt að þetta land
væri mjög illa notað. Ragnar
sagði umræðuna fyrst um fremst
snúast um hvernig þetta yrði gert
– ekki hvort.
Ragnar sagði að það væri ekki
vænlegur kostur að gera hálendi
Íslands að þjóðlendum. Þjóðlend-
ur hefðu alla ókosti sameignar,
s.s. eins og lágt eignarréttargildi,
ranga hvata og takmarkað aðhald
og ósamhverfan kostnað og ábata.
Ragnar sagði að breyta þyrfti sem
fyrst núverandi þjóðlendum í
einkalendur. Kom hann fram með
þá hugmynd að stofna hlutafélög
um þjóðlendur, jafnvel lands-
hlutatengd. Hlutafélögin ætti að
skrá á markaði og allir landsmenn
ættu að fá jafnan hlut í þessum fé-
lögum. Ragnar sagði kosti þessa
fyrirkomulags ótvíræða. Ókostir
sameignar og ríkisrekstrar hyrfu
að verulegu leyti, notendur yrðu
að kaupa rétt af hlutafélögunum,
umhverfissamtök og aðrir hags-
munahópar gætu safnað hlutum
og nýting hálendisins yrði í betra
samræmi við þjóðarhag.
Endi vonandi bundinn
á aldagamlar þrætur
Að loknu erindi Ragnars
fjallaði Þorgeir Örlygsson, ráðu-
neytisstjóri í iðnaðar- og við-
skiptaráðuneytinu og varamaður í
óbyggðanefnd, um aðdragandann
að setningu laga um þjóðlendur
og markmið lagasetningarinnar.
Markmiðið hefði fyrst og fremst
verið að binda enda á aldagamlar
þrætur og málaferli um eignar-
hald á landi. Hann sagði grundvöll
að þjóðlendulögum hafa verið
dóm Hæstaréttar hinn síðari um
Landmannaafrétt, frá árinu 1981.
Þar var eignatilkalli ríkisins hafn-
að, þar sem það hafði ekki fært
fram heimildir fyrir því. Ríkið við-
urkenndi hins vegar upprekstrar-
rétt. Þorgeir sagði að í framhaldi
þessa dóms hefðu stjórnvöld
að nefnd sem síðar kom m
lögur að lagasetningu um e
hald á landi. Hugtakið þjóð
varð til í meðförum nefndar
en Þorgeir upplýsti að höf
þess hefði á sínum tíma
Magnús Már Lárusson, fy
andi prófessor og háskólarek
Þorgeir gerði einnig grein
eignarréttarlegri stöðu þjóð
og fjallaði um heimildir s
valda og réttindi einstakli
tengslum við nýtingu þjóð
Hann sagði lagalega nauðsy
vera fyrir því að hafa eigan
öllum landssvæðum á Ísland
væri pólitískt mat lögg
hversu langt ætti að ganga h
sinni.
Gjaldtaka af Landsvirk
Nú var fundargestum
tækifæri á að koma með
spurnir til ræðumanna eð
mennar athugasemdir.
þess sem spurt var um var
taka af þeim sem nýttu sér
innan þjóðlendna. Eiríkur
asson var til svara og vék
sínu að Landsvirkjun. Stjór
um væri heimilt samkvæmt
lendulögum að taka gja
Landsvirkjun fyrir að
henni til lands- og vatnsré
innan þjóðlendna. Alþingi
einnig í sjálfsvald sett að á
enga gjaldtöku, innan ramm
anna. Eiríkur sagði það sína
un að auðlindagjald ætti að
af Landsvirkjun, líkt og að
ætti gjald af útgerðinni fy
veiða úr sameiginlegri eign
manna.
Sigurður Líndal, fv. lag
fessor, kvaddi sér einnig hljó
sagðist vilja gera athugasem
hugtakið þjóðlendur. Um væ
ræða hreina og beina rík
með ákveðnum kvöðum og
hann athugasemdir við þær
myndir að setja ákvæði
stjórnarskrá um þjóðlendu
og auðlindanefnd hefði lag
Sagði Sigurður að þetta
komulag minnti sig einna h
stjórnarskrá gömlu ráðstjó
ríkjanna í austri. „Það er ve
láta þjóðina halda að hún eig
hvað sem hún á ekkert í,“
Fullt út að dyrum á ráðstefnu Lagastofnunar Háskó
Skiptar sk
um þjóðle
Ráðstefna Lagastofnunar var fjölsótt, jafnt af lögspekingum s
fremsta bekk má sjá tvo af framsögumönnum, prófessorana Rag
þeirra er einn fyrirspyrjenda, Páll Lýðsso
Á fjölsóttri ráðstefnu sem Lagastofnun
fóru fram líflegar umræður um úrsk
Björn Jóhann Björnsson sat ráðstefnu
mynd um að stofna hlutafélög í eigu alm
HVATNING FREMUR
EN SKYLDA
Meirihluti allsherjarnefndar Al-þingis hefur lagt fram frum-varp til laga um breytingar á
lögum um íslenskan ríkisborgararétt.
Þar er lagt til að útlendingar, sem
sækja um íslenskan ríkisborgararétt,
hljóti hann ekki, nema þeir geti sýnt
fram á að þeir geti haldið uppi almenn-
um samræðum á íslensku. Lagt er til
að dómsmálaráðherra setji nánari
reglur um prófun á íslenskukunnáttu
umsækjenda og vottun um þá kunn-
áttu.
Röksemdirnar fyrir því að allsherj-
arnefnd telur nauðsynlegt að gera
breytingar á lögum um íslenskan rík-
isborgararétt í þessa veru eru þær að
íslenskukunnátta sé forsenda þess að
útlendingar geti tekið virkan þátt í ís-
lensku samfélagi. Því telji nefndin eðli-
legt og mikilvægt að þeir útlendingar
sem veittur er íslenskur ríkisborgara-
réttur, geti sýnt fram á lágmarkskunn-
áttu á íslensku máli. Þorgerður K.
Gunnarsdóttir, alþingismaður og for-
maður allsherjarnefndar, segir í sam-
tali við Morgunblaðið í gær, að aðal-
atriðið sé að útlendingar aðlagist
íslenzku samfélagi sem fyrst og þeim
gefist tækifæri til þess.
Bjarney Friðriksdóttir, fram-
kvæmdastjóri Alþjóðahúss, segir hins
vegar að með frumvarpi í þessari mynd
sé verið að nálgast málið frá öfugum
enda. Hún telji réttara að auka fram-
boð á íslenskukennslu og auðvelda út-
lendingum að læra málið, frekar en að
stilla fólki upp við vegg með þessum
hætti.
Morgunblaðið tekur undir þessa at-
hugasemd. Það hlýtur að vera mögu-
legt að hvetja fólk af erlendu bergi
brotið, sem býr hér og hyggst sækja
um íslenskan ríkisborgararétt, til þess
að læra íslensku fremur en að skylda
það til þess. Það hlýtur að vera í takt
við lýðræðissamfélag að gefa fólki
kosti og möguleika fremur en að koma
á íþyngjandi lögum um skyldu.
Ef marka má ummæli Jóns Thors
lögfræðings í blaðinu í gær og fyrr-
nefndrar Bjarneyjar Friðriksdóttur, er
fremur óalgengt að útlendingar sem
hafa búið hérlendis í nokkur ár, geti
ekki bjargað sér á íslensku. Í ljósi þess
er spurning hvort skylda og prófun á
íslenskukunnáttu sé nauðsynleg?
Hvort það sé ekki val flestra að læra
tungumálið í búsetulandinu, svo fram-
arlega sem þeir hafi tækifæri til þess?
Hvort ekki væri skynsamlegra og
ódýrara fyrir ríkið að gefa aðfluttum
aukin tækifæri til þess að stunda ís-
lenskunám, með því til dæmis að auka
framboð og aðgengi að slíku námi, í
stað þess að skylda þá til náms og láta
þá þreyta próf til að sanna getu sína?
Dæmi eru um íslenska ríkisborgara,
sem við vildum ekki án vera, sem hefðu
á sínum tíma ekki uppfyllt þau skil-
yrði, sem meirihluti allsherjarnefndar
vill nú setja.
NÝSKÖPUNARVERKSTÖÐ LÝÐRÆÐISINS
Ólafur Ragnar Grímsson forseti Ís-lands flutti um margt athyglisverða
ræðu á þemaráðstefnu Norðurlandaráðs
um lýðræði á Norðurlöndum, sem lauk í
Reykjavík í gær. Forsetinn ræddi núver-
andi stöðu lýðræðisins og vék m.a. að því
að stjórnmálaflokkarnir myndu að lík-
indum eiga sífellt erfiðara með að fá
hæfileikaríkt fólk til að gefa kost á sér til
setu í sveitarstjórnum og á þjóðþingum.
„[V]irðist því að helztu stofnanir lýðræð-
isins muni veikjast vegna þess að aðrir –
fyrirtæki, hagsmunasamtök, fjölmiðlar,
fjármálastofnanir og embættiskerfi –
hafi betur í keppninni um þá sem hafa
menntun, þjálfun og hæfileika til að
skara fram úr og sýna frumkvæði á skap-
andi hátt. Ungt fólk hefur nú mun fjöl-
breyttari tækifæri til að svala metnaði
sínum um frægð og frama, spennandi
störf og góðar tekjur. Flokkarnir, þjóð-
þingin og sveitarstjórnirnar – þessar
lykilstofnanir lýðræðiskerfisins – munu
eiga í vaxandi erfiðleikum með að halda
sínu í samkeppni um fólk,“ sagði Ólafur
Ragnar.
Sú þróun, sem forseti Íslands nefnir, á
sér vissulega stað bæði hér á landi og
annars staðar á Norðurlöndum. Mörg
dæmi eru um það frá undanförnum árum
að fólk hafni því að gefa kost á sér til
starfa í þágu almennings vegna þess
mikla álags sem þeim fylgir, návígis í
fjölmiðlum og oft óvægins umtals, en allt
þetta hefur ekki sízt áhrif á fjölskyldu-
og einkalíf viðkomandi. Jafnframt fer
þeim fjölgandi sem hverfa af vettvangi
stjórnmálanna af sömu ástæðum. Segja
má að forystumenn í t.d. stórfyrirtækj-
um og hagsmunasamtökum búi að mörgu
leyti við svipað álag, en á móti kemur að
þeim er alla jafna umbunað með mun
betri launum en kjörnum fulltrúum.
Ólafur Ragnar segir þennan vanda
lýðræðisins hafa að vissu leyti verið
feimnismál og lítið borið á tillögum um
viðnám. Verði hins vegar ekkert að gert
geti það orðið til að veikja stofnanir lýð-
ræðisins. Forsetinn setti í ræðu sinni
ekki fram beinar tillögur til úrlausnar, en
hluti af lausn þessa vanda hlýtur þó að
liggja í þeim sóknarfærum, sem forset-
inn telur að þróun upplýsingatækninnar
skapi. Hann segir þróun Netsins hafa
knúið á um að gera stjórnsýslu opnari og
gegnsærri og aðgang að upplýsingum
greiðari en áður. „Nýir möguleikar hafa
skapazt til að virkja almenning til lýð-
ræðislegrar þátttöku og er mikilvægt að
slík tækifæri verði skoðuð með opnum
huga ef við viljum leitast við að efla lýð-
ræðið og endurnýja á komandi árum,“
sagði forsetinn í ræðu sinni. Hann vísaði
til þess að Norðurlöndin væru framar-
lega í nýtingu upplýsingatækninnar og
hefðu einstakt tækifæri til að verða
„skapandi og spennandi nýsköpunarstöð
lýðræðisins“.
Gera má ráð fyrir að þróist mál þannig
að æ erfiðara verði að fá afburðafólk í
störf kjörinna fulltrúa á þingi og í sveit-
arstjórnum, verði sú krafa háværari – og
eðlilegri – að í stað þess að hinir kjörnu
fulltrúar afgreiði öll mál fái almenningur
beint ákvörðunarvald. Það verður æ
minni munur á fulltrúunum og kjósend-
um þeirra, bæði af fyrrgreindum ástæð-
um og með stóraukinni menntun almenn-
ings, aðgangi að upplýsingum og nú
síðast að nýrri tækni.
Í upplýsingatækninni felast mögu-
leikar til endurnýjunar lýðræðisins sem
full ástæða er til að skoða með opnum
huga. Norðurlöndin hafa löngum verið í
framvarðasveit lýðræðisríkja og eins og
forseti Íslands bendir á er fullkomlega
eðlilegt að þau verði í fararbroddi við
þróun lýðræðis 21. aldarinnar.