Morgunblaðið - 27.04.2002, Qupperneq 38

UMRÆÐAN
38 LAUGARDAGUR 27. APRÍL 2002 MORGUNBLAÐIÐ
HENDI!“ hrópuðu félagarumsjónarmanns í gamladaga þegar hann varsvo klaufskur, óheppinn
– eða ósvífinn – að handleika boltann
í hörðum fótboltaleik á Grænavelli á
Húsavík. Því nefnir hann þetta að
þættinum barst bréf frá ungum
manni, Heimi Frey Viðarssyni,
nema í Fjölbrautaskólanum á Sel-
fossi, þar sem hann gerir beygingu
orðsins hönd að umtalsefni. Heimir
Freyr segir meðal annars:
„… langar mig að vekja athygli
þína á svolitlu sem mikið hefur ver-
ið að angra mig að undanförnu,
jafnt í mæltu máli sem riti (að því er
virðist); þetta er beyging á nafnorð-
inu „hönd“ … en sumir virðast ekki
geta greint á milli þess, hvort nota
eigi nefnifall, þolfall eða þágufall …
og nota þá þágufallið [í öllum til-
vikum].“
– – –
Nafnorðið hönd er að ýmsu leyti
sérstætt í íslensku máli. Það er eina
kvenkynsorðið sem eftir stendur af
þeim beygingarflokki sem heitir
u-stofnar. Eitt aðaleinkenni þessa
beygingarflokks er svokallað
i-hljóðvarp í þágufalli eintölu. Upp-
runalegt sérhljóð í stofni orðsins
hönd er a. Þetta a varð að e í þágu-
falli með i-hljóðvarpi, breyttist í ö í
nefnifalli og þolfalli með u-hljóð-
varpi en finnst enn í eignarfalli,
handar.
Orðið beygist svo: hönd (nf.),
hönd (þf.), hendi (þgf.), handar
(ef.). Hins vegar er nokkuð almenn
tilhneiging til þess að nota þágu-
fallið, hendi, í stað nefnifalls og þol-
falls, hönd, eins og Heimir Freyr
bendir á. Kemur það fram í dæminu
úr fótboltanum en er þó síður en
svo einskorðað við þá göfugu íþrótt.
„Hendin á honum skalf eins og lauf
í vindi,“ er líklega flestum munn-
tamara en „höndin á honum …“.
Sömuleiðis hyggur umsjónarmaður
að „hún tók í hendina á honum þótt
henni væri það þvert um geð“ sé al-
gengara talmál en „hún tók í hönd-
ina …“
Þá eru líka mörg dæmi þess að
ö-ið úr nefnifalli og þolfalli þrengi
sér inn í þágufallið. Helst virðist
það vera í samsettum orðum svo
sem yfirhönd og rithönd. Þá verða
til setningar eins og „bréfið var
skrifað með fallegri rithönd“ og
„KR-ingar náðu yfirhöndinni“.
Strangt til tekið ætti að skrifa rit-
hendi og yfirhendinni í þágufalli.
En viti menn! Svo rótfast virðist
ö-ið vera orðið í þágufalli yfirhand-
arinnar að eftirfarandi klausu má
lesa í riti Jóns Hilmars Jónssonar
málfræðings, Orðastað: „ná yfir-
höndinni það var búist við harðri
viðureign en Svíar náðu fljótt yf-
irhöndinni og
sigruðu örugg-
lega“. Ekki þarf
frekar vitnanna
við, ö-ið hefur
greinilega sigr-
að í þessu tiltekna orði.
Jón Hilmar getur að vísu engra
dæma um þágufallsmyndina rit-
hönd. Umsjónarmaður er þess þó
fullviss að hún sækir mjög á ef hún
er þá ekki þegar orðin allsráðandi,
svo oft hefur hann rekist á hana í
fréttum og greinum í starfi sínu
sem prófarkalesari. Enn er hann að
burðast við að breyta rithönd í rit-
hendi í þágufalli en er þó orðinn úr-
kula vonar um að sú orusta vinnist
enda ekki einsætt að íhaldssemi sé
góður málstaður.
– – –
Ekki er ósennilegt að sérstaða
þessa orðs sé ein af ástæðum þess
að rót hefur komist á beyginguna.
Það hefur ekki haft stuðning af öðr-
um orðum þar sem það er eina
kvenkynsorðið sem beygist svo.
Ekki er heldur ólíklegt að þágu-
fallið hönd sé til orðið vegna áhrifa
frá orðum með óreglulega beygingu
eins og önd og strönd. Þessa tilgátu
styður ritmálsskrá Orðabókar Há-
skólans þar sem finnast dæmi um
fleirtöluna rithandir (sbr. andir og
strandir) frá miðri síðustu öld.
Raunar þykir umsjónarmanni með
ólíkindum að hönd skuli ekki hafa
lagað sig alveg að beygingu téðra
orða – það liggur svo beint við þar
sem einungis þágufallið er frá-
brugðið.
– – –
Umsjónarmann skortir þekkingu
til að geta sagt með vissu hvenær
hönd breyttist í hendi í nefnifalli og
þolfalli. Elsta dæmið í ritmálsskrá
Orðabókar Háskólans er um þolfall
og finnst í tímaritinu Rétti frá 1934:
„Gott kvöld, sagði hann og rétti mér
hendina.“ Gera má ráð fyrir að orð-
myndin hafi náð fótfestu í talmáli
mun fyrr en hún komst á prent.
Elsta dæmi í ritmálsskrá OH um
að „ná yfirhöndinni“ er einnig úr
Rétti, að þessu sinni frá 1926, „… að
Íhald það, sem nú hefir náð yfirhönd-
inni á stjórn landsins“. Reyndar er lít-
ið eitt eldra dæmi um yfirhönd í þgf.
að finna í Sundbók ÍSÍ fyrir hvern
mann, I–II, útg. 1920–21: „Anda skal
að sér, um munninn, þegar yfirhönd-
inni er brugðið í vatnið, en frá sér, um
nefið, þegar undirhöndin er borin aft-
ur.“
Ef marka má ritmálsskrána virð-
ist sögnin ná hafa verið næsta fátíð
með orðinu yfirhönd heldur eru
notaðar sagnirnar fá og hafa en
þær stýra báðar þolfalli.
– – –
Dæmi um rithönd í þágufalli eru
nokkur í ritmálsskránni, raunar
mun fleiri en rithendi, og er hið
elsta úr Ísafold frá 1888: „… það
verði eigi skript kölluð og líkist
engri rithönd“.
Þótt umsjónarmaður telji sig
ekki til ofstopamanna um stein-
gervingu íslenskrar tungu mælir
hann þó með því að enn um sinn
verði allajafna sagt og skrifað hér
er hönd um hönd frá hendi til hand-
ar – jafnvel þótt hendin hafi náð yf-
irhöndinni í fótboltanum.
– – –
Hófstilling – Ég hygg, sem sé, að
allar öfgar í málfarslegum efnum
séu til bölvunar.
[Halldór Halldórsson prófessor,
1964]
Ekki er einsætt
að íhaldssemi
sé góður mál-
staður
keg@mbl.is
ÍSLENSKT MÁL
Eftir Karl Emil Gunnarsson
EINN af fyrrver-
andi formönnum Vík-
ings hefur farið mikinn
á síðum Morgunblaðs-
ins síðustu vikur en
vegna greinar hans síð-
astliðinn miðvikudag er
rétt að benda á eftirfar-
andi. Ég sem formaður
ÍTR hef átt mjög góð
samskipti við núver-
andi formann Víkings
og aðalstjórn félagsins
varðandi uppbyggingu
og aðstöðu fyrir
íþróttafélagið. Ég hef
átt viðræður við Vík-
inga um ýmsis mál þar
með talið bætta að-
stöðu í Víkinni, stúkumál ofl. Á fundi
með þessum aðilum í síðustu viku
var m.a. farið yfir þær beiðnir félags-
ins sem lutu að bættri búningaað-
stöðu og nýjum æfingasal í Víkinni. Í
kjölfar þess fundar lagði ég til að fé-
lagið yrði styrkt til þessara fram-
kvæmda. Sú tillaga var samþykkt.
Því til viðbótar er rétt að upplýsa að
Knattspyrnufélagið Víkingur hefur
verið styrkt um 380 miljónir á síð-
ustu 12 árum vegna ýmissa fram-
kvæmda. Að auki hefur ÍTR greitt
laun starfsmanns hjá félaginu sem
sinnir ákveðnu samþættingarstarfi
innan hverfisins varðandi barna- og
unglingastarf.
Vegna stúkubyggingar þá er ekki
rétt sem haldið er fram af fyrrver-
andi formanni Víkings að ÍTR hafi
synjað félaginu um
styrk. Í fyrrahaust var
samþykkt að veita 10
milljónum til bygging-
ar áhorfendaaðstöðu á
svæði félagsins. Þannig
hefur ÍTR ekki synjað
neinu gagnvart Víking-
um. Þvert á móti, var
stúkubyggingin sam-
þykkt styrkhæf fram-
kvæmd. Það er hins
vegar þannig að í
stefnumörkun borgar-
yfirvalda og íþrótta-
hreyfingarinnar í
Reykjavík eru settar
fram tillögur um fjögur
til fimm afrekssvæði í
borginni sem íþróttafélögin gætu
sameinast um. Á þeim svæðum verði
í framtíðinni byggð upp aðstaða fyrir
afreksíþróttir þar með talið stúku-
byggingar. Það liggur hins vegar
ekki fyrir á þessari stundu um hvaða
svæði verði um að ræða. Mér þykir
miður að þessi fyrrverandi formaður
Víkings kjósi að setja mál sitt fram
með svo villandi hætti, sem raunin
er. Undirrituð hefur aldrei neitað að
ganga til samninga við Víking og
engin U-beygja átt sér stað. Það er
því ekki með nokkurri sanngirni
hægt að halda því fram að Íþrótta-
og tómstundaráð sendi Víkingum
kaldar kveðjur, hvað þá kalda vatns-
gusu.
Víkingur og
Reykjavíkurborg
Steinunn Valdís
Óskarsdóttir
Höfundur er í 4. sæti Reykjavík-
urlistans.
Borgarmál
Það er ekki hægt að
halda því fram, segir
Steinunn Valdís Ósk-
arsdóttir, að Íþrótta- og
tómstundaráð sendi Vík-
ingum kaldar kveðjur.
MEÐ 20 milljarða ríkisábyrgð
til Íslenskrar erfðagreiningar er
öll þjóðin knúin til að taka ábyrgð
á gífurlegri áhættufjárfestingu
sem verulegar líkur eru á að falli á
skattgreiðendur. Í reynd má líkja
þessu við fjárhættuspil þar sem
hver fjögurra manna fjölskylda
hættir um 280 þúsund krónum.
Þetta er jafnvel verra. Í fjárhættu-
spili er þó von um hagnað ef vel
gengur, en í þessu spili rennur
hagnaðurinn alfarið til fyrirtæk-
isins ef viðskiptahugmyndin geng-
ur upp.
Brot á stjórnarskrá
og samkeppnislögum?
Vissulega er Íslensk erfðagrein-
ing þýðingarmikið fyrirtæki í há-
tækniframleiðslu á sviði lífvísinda
sem skapað hefur um 600 hátækni-
störf sem miklu skipta fyrir þjóð-
félagið. Auðvitað er líka mikill
fengur fyrir íslenskt þjóðfélag að
fá inn í landið þau 250–300 störf á
sviði lyfjaþróunar sem talið er að
fylgja muni nýrri starfsemi hjá
fyrirtækinu. En ef ríkisvaldið vill
styðja sérstaklega við þekkingar-
iðnaðinn eða hátæknigreinar til að
skapa hér nokkur hundruð arð-
vænleg störf, þá á ríkið að gera
það með almennum hætti sem ekki
leiðir til ójafnræðis eða samkeppn-
isröskunar innan eða milli atvinnu-
greina. Einnig má benda á að Ís-
lensk erfðagreining sem nú á að
veita 20 milljarða króna ríkis-
ábyrgð sem margir telja að geti
verið brot á stjórnarskránni og
samkeppnislögum, hefur þegar
fengið sértæka að-
stoð hjá íslensku
þjóðinni með einka-
aðgangi að heilsu-
farsupplýsingum
þjóðarinnar.
Ríkisábyrgð-
arlögum vikið
til hliðar
Til marks um
hversu óeðlilega sér-
tæk þessi ríkisábyrgð
er, þá er vikið til hlið-
ar nýjum lögum um
ríkisábyrgð. Þannig
kemst ríkisvaldið hjá
því að uppfylla skil-
yrði laganna sem kveða m.a. á um
að Ríkisábyrgðarsjóður skuli meta
greiðsluhæfi skuldara, afskrifta-
þörf, tryggingar og áhrif á sam-
keppni í viðkomandi greinum.
Ábyrgðarþegi á líka að leggja
fram viðeigandi tryggingar að
mati Ríkisábyrgðarsjóðs. Einnig
þarf að liggja fyrir að
ekki sé hægt að full-
nægja lánsfjárþörf á
almennum markaði.
Öllu þessu er vikið til
hliðar og ekkert er vit-
að um hvað Íslensk
erfaðgreining verður
látin greiða í ábyrgð-
argjald, en samkvæmt
ríkisábyrgðarlögunum
á áhættugjald að nema
frá 0,25%–4% af höf-
uðstól ábyrgðarskuld-
bindingar. Miklu máli
skiptir hve hátt
ábyrgðargjaldið verð-
ur. Lægsta ábyrgðar-
gjaldið gefur ríkissjóði
350 milljónir á ábyrgðartímanum
en hæsta gjaldið gæfi ríkissjóði 5,6
milljarða króna. Spurning er líka
hvort það standist lög að víkja til
hliðar ákvæðinu um ríkisábyrgð-
argjald, þannig að gjaldið sem rík-
ið áformar að leggja á hafi ekki
lagastoð. Ekkert er vitað um alla
þessa mikilvægu þætti málsins.
Þingmenn í
stöðu innherja
Þingmenn eru líka settir í þá
óþolandi stöðu að leggja mat á
hvort eitt fyrirtæki í atvinnugrein
eins og lyfjaþróun eigi að fá fyr-
irgreiðslu umfram önnur. Það er
fjármálamarkaðurinn sem á að
meta áhættuna en ekki þingmenn.
Með þessu eru þingmenn settir í
stöðu innherja, en upplýsingar um
viðskiptaáætlanir og mat á gjald-
þrotalíkum eru forsenda fyrir því
að þingmenn geti af einhverju viti
lagt mat á hættuna á að ábyrgðin
falli á skattgreiðendur. Þær upp-
lýsingar fengust ekki – ekki einu
sinni í trúnaði. Athyglisvert er líka
að fjármálaráðuneytið upplýsti að
bein lánsfjármögnun án ríkis-
ábyrgðar yrði fyrirtækinu það
óhagstæð að álitamál væri hvort
það sæi sér hag í að fara þá leið.
Auk þess er ábyrgðin, sem er 60%
af heildarfjárfestingu fyrirtækisins
í verkefninu, hlutfallslega miklu
hærri en í dæmum af samsvarandi
ríkisábyrgðum innan Evrópska
efnahagssvæðisins.
Fordæmisgefandi
fyrirgreiðsla
Auðvitað er það fjarstæða sem
fjármálaráðherra hefur haldið
fram að þessi sértæka fyrir-
greiðsla sé ekki fordæmisgefandi.
Aðvitað er fyrirgreiðsla upp á 20
milljarða króna til eins fyrirtækis
fordæmisgefandi, enda hefur
a.m.k. eitt annað fyrirtæki á sam-
bærilegu sviði leitað eftir ríkis-
ábyrgð. Þetta fyrirtæki er í sam-
keppni við Íslenska erfðagreiningu
um fjármagn, verkefni og ekki síst
um starfsfólk. Enda kom það fram
hjá fulltrúum a.m.k. tveggja fyr-
irtækja í lyfjaiðnaðinum sem
mættu á fund efnahags- og við-
skiptanefndar Alþingis, að sértæk
fyrirgreiðsla til eins fyrirtækis í
greininni, gæti haft þær afdrifa-
ríku afleiðingar að þeir þyrftu að
flytja til útlanda með starfsemi
sína.
Full ástæða er til að óttast að
þessi ríkisábyrgð komi til með að
vinda uppá sig og kallað verði eftir
meiri ríkisábyrgð, ef gengi bréf-
anna hreyfist lítið á ábyrgðartíma-
bilinu og viðskiptaáætlunin gengur
ekki upp. Þá gæti þingið staðið
frammi fyrir þeim valkosti að
framlengja eða bæta við ríkis-
ábyrgðina eða að hún félli á ríkið.
Áhætta er gífurlega mikil í
lyfjaþróun og getur kostað 50–80
milljarða að koma einu lyfi á
markað. Dósent við Háskóla Ís-
lands hefur metið það svo að veru-
legar líkur séu á því að þessir 20
milljarðar króna hreinlega falli á
ríkissjóð, enda er áhætta fyrir-
tækja í lyfjaþróunariðnaði metin
allt að þrefalt meiri en meðaltals-
áhætta fyrirtækja almennt.
Eina ferðina enn teflir ríkis-
stjórnin fram sérhagsmunum gegn
almannahagsmunum. Nú á að
hætta 20 milljörðum af skattfé al-
mennings í algjöru fjárhættuspili.
Er nema von að mörgum blöskri.
Ekki fannst einn aðili af þeim 40–
50 manns sem funduðu með efna-
hags- og viðskiptanefnd um málið,
sem mæltu með þessari fráleitu
fyrirgreiðslu nema forsvarsmenn
Íslenskrar erfðagreiningar. Gilti
þar einu hvort um var að ræða
fjármálamarkaðinn, efnahagsstofn-
anir eða samtök atvinnulífs og
verkalýðshreyfingar.
Það er kaldhæðnislegt að Sjálf-
stæðisflokkurinn – flokkur sem á
tyllidögum kennir sig við frjáls-
ræði og samkeppni og segist vera
á móti ríkisforsjá og einokun –
skuli vera í forsvari fyrir svona
pilsfaldakapítalisma og gamaldags
vinnubrögð.
Tapið okkar – gróðinn þeirra
Jóhanna
Sigurðardóttir
Áhætta
Líkja má þessu
við fjárhættuspil,
segir Jóhanna Sigurð-
ardóttir, þar sem hver
fjögurra manna fjöl-
skylda hættir 280
þúsund krónum.
Höfundur er alþingismaður.
Nýjar
línur
á
nýjum stað
undirfataverslun
Síðumúla 3-5