Vísir - 16.06.1980, Blaðsíða 9

VÍSIR Mánudagur 16. júnl 1980.
9
1 forystugrein i Visi 10. þ.m.
segir m.a. svo:
„Úr þvi aö yfirlitsgreinar VIsis
um fjárframlög hins opinbera til
rithöfunda hafa oröiö tilefni um-
ræöna um söluskattsmálin meöal
annars, væri ekki úr vegi aö ein-
hverjir talsmenn þessa lista-
mannahóps, sem geta tjáö sig
málefnalega um þessi efni, láti
frá sér heyra á siöum VIsis”.
Ég er aö visu ekki talsmaður
rithöfunda, en ég er starfandi rit-
höfundur og þekkist boöiö sem
slikur. Og mætti ég þá kannski
mér til hægri verka birta aö hluta
eftirmála bókar sem ég gaf út s.l.
haust, minningar Agnars Kofoed-
Hansen, A brattann. Eftirmálinn
er til skýringar á timabundnu út-
lánabanni sem ég setti á bókina,
og sjónarmiöin þar viröast mér
þarft innlegg i umræðuna um sér-
stööu islenskra rithöfunda sem
stéttar, en þaö ætlar aö ganga
hörmulega aö gera þjóöinni þá
sérstööu ljósa:
Ég vil aö lesandinn viti ástæö-
una til þess aö ég grip enn til þess
ráös aö banna útlán á bók sem ég
hef tekiö saman, sbr. bls. 6.
Greiðslan fyrir útlán i söfnum
landsins er svo nánasarleg aö
engu tali tekur u.þ.b. ein daglaun
I ár aö þvi er undirritaðan áhrær-
ir, sumir fá talsvert meira, aörir
minna, allt niöur i ekki neitt. Út-
lánin fást ekki einu sinni skráö,
•höfundar fá þennan piring sam-
kvæmt eintakafjölda i söfnunum.
1975 kom I ljós aö sú upphæö sem
útlánahæsti höfundur Dana bar
úr býtum þaö áriö var nákvæm-
lega hundraðföld sú upphæö sem
kom i hlut þess islenska höfundar
sem flest eintök átti I almenn-
ingsbókasöfnum hér. A hitt skal
lika bent aö seljist bók af svipaðri
gerö og sú, sem lesandinn hefur
nú handa á milli, I fjögur þúsund
eintökum, hirbir rikissjóöur milli
8 og 9 milljónir i sinn hlut i formi
söluskatts, eöa u.þ.b. tvöföld þau
ritlaun sem höfundur getur
vænst. Norömenn, svo ein frænd-
þjóö sé nefnd, fer þveröfugt aö.
Þeir leggja ekki söluskatt á
norskar bækur af þjóöernisástæö-
um, heldur erlendar, tuttugu
sinnum fjölmennari þjóö meö
margfalt stærra málsvæöi en viö
— og greiða leiö yfir á önnur enn
stærri málsvæði. I ár mun rikis-
sjóöur tslands sópa til sin u.þ.b.
hálfum milljarði I söluskatt af is-
lenskum bókum. Ef blóöpeningar
hafa nokkru sinni runniö i rikis-
hitina þá eru þaö söluskattstekj-
urnar af verkum Islenskra höf-
unda, og ég skal skýra hvers
vegna:
Viö búum á minnsta málsvæöi i
veröldinni og hérlendir höfundar
standa frammi fyrir aö heita má
óyfirstiganlegum þýðingarvanda
á önnur mál. Skattheimta rikis-
sjóös hefur brugöiö fæti fyrir
fjölda höfunda, fælt nýjar sköp-
unargáfur frá bókmenntunum,
nálega byggt meö öllu út þýöing-
um erlendra úrvalsrita á Islensku
— og þeir höfundar sem enn
hanga i fagi sinu veriö rændir
vinnugleöinni. Og þessi öfugþró-
un hófst meö sjálfri lýðveldis-
stofnuninni, þegar þjóðin hafði
loks rétt úr kútnum eftir sjö alda
sult og seyru. Einkar smekklegt.
Og lýsi ég hér yfir óendanlegri
andstyggð minni á framferði is-
lenskra stjórnvalda i garö rithöf-
unda þjóöarinnar frá þvi lýðveld-
iö var stofnaö i úrhellinu 1944. 1
staö þess aö efla bókmenntirnar,
stuðla aö þýbingum á þeim, forn-
um og nýjum, á erlend mál, þjóö-
inni til vegsemdar, þótt ekki væri
nema i tilefni af lýöveldisstofnun-
inni, — hafa stjórnvöld allar götur
siöan gert sér bókmenntirnar aö
féþúfu, lagst á þær meö ofur-
þunga og mergsogiö þær. Engin
sambærileg dæmi er nokkurs
staöar aö finna á jöröinni — af
þeirri einföldu ástæöu, aö viö lif-
um á minnsta málsvæðinu og
megum sist allra þjóöa viö þvi að
stjórnvöld niöist á eigin tungu.
Þaö væri strax skref i rétta átt aö
höfundar er þaö kysu eignuöust
persónubundinn rétt til sölu-
skattstekna af bókum sinum gegn
afsali á tilkaili til annarra sjóöa.
Þaö er svo ótalmargt hægt aö
gera jafnvel þótt stjórnvöld geröu
ekki meira en aö láta bókmennt-
irnar i friöi og afsöluöu sér sölu-
skattstekjum af þeim. Til aö
mynda þyrfti aö vinda bráöan
bug aö þvi aö verja söluskatts-
tekjum af fyrndum höfundarétti
útgefinna bóka til aö stofna hér
„Greiöslan fyrir útlán i söfnun landsins er svo nánasarleg aö engu tali tekur”.
ÞJÖfl t ÞRÖM
þýöingarmiöstöö sem þýddi is-
lenskar bækur á ensku, verja til
þess álika upphæö og Reykvik-
ingar eyöa i brennivin á jólaföst-
unni, eöa um 500 milljónum,
ekki miklir fjórmunir aö visu,
en dygöu þó til ab byrja meö.
Milljaröur manna er ýmist mælt-
ur eöa læs á ensku og
nægur mannafli er á Islandi
til aö þýöa á þaö mál og hann
þarft aö virkja og hálauna, bæk-
urnar ætti aö prenta hér og
binda og miöla veröidinni gegn-
um dreifingarkerfi eriendra for-
laga gegn þóknun. Slik kynning á
islenskum anda yröi ekki ónýtt
innlegg i nýja sjálfstæðisbaráttu
sem allt útlit er fyrir aö viö þurf-
um aö heyja uppúr aldamót-
unum, ef miö er tekið af sivax-
andi efnahagsvanda okkar og
skuldum erlendis. Til aö snúa þvi
dæmi viö þurfa tslendingar að
opna augun fyrir þvi, aö 200 þús-
und manna þjóö getur ekki byggt
100 þúsund ferkilómetra lands-
svæöi á timum háþróaörar og
rándýrrar tækni. Þaö þarf að
sprengja i loft upp einar þrjátiu
hafnir og kveikja i jafnmörgum
þorpum, þjappa fóikinu saman,
stytta raf-, sima- og vegakerfi
landsins um helming, og fækka
bændabýlum og fiskiskipum i
sama mæli. En viö eigum engan
Mustafa Kemal, heldur sæg smá-
kónga og kjördæmapotara, og
þess vegna mun ekkert af þessu
veröa gert fyrr en sýnt er aö sjálf-
stæbib er aö ganga okkur úr
greipum og lánadrottnar okkar
setja okkur kostina. Viö getum þá
sagt: Okkur hefur aö visu ekki
lánast aö reka aröbært þjóöfélag,
þótt árleg fæðuöflun okkar dugi til
aö metta fimm milljónir manna
— en viö eigum þó þann rétt til
sjálfstæöis sem heimurinn þekkir
af bókmenntum okkar og kunnar
eru hverjum upplýstum manni
um gervalla heimsbyggöina.
Ég vænti þess ab 1 þessari til-
vitnun komi nokkuö glöggt fram
sérstaöa okkar án hliöstæöu i ver-
öldinni — og þá á ég viö starfandi
rithöfunda, menn sem gegna ekki
öðrustarfiogfæra sönnur á vinnu
sina meb útgáfu bókar árlega,
stundum tveggja, sem mér er
ekki kunnugt um ab höfundar
annarra þjóöa leiki eftir nema I
undantekningartilfellum. Þar
þykir hæfilegur ritunartimi bókar
tvö til þrjú ár.
í áöur nefndri forystugrein
VIsis segir á öörum staö:
„Heldur viröist þaö hæpin
kenning sem talsmenn rithöfunda
hafa sett fram, aö rithöfundar
„eigi” söluskattinn af bókunum
sem gefnar eru út hér á landi....”
Mér dettur ekki i hug aö halda
þvi fram aö sú stétt sem ég til-
heyri „eigi” söluskattinn, enda
væriég meö einar átta milljónir i
höndunum i dag, ef ég heföi
fengiö i hendur minn hluta af hon-
um. En siöferðilegur réttur okkar
til söluskattsteknanna er ótviræö-
ur — og þá erum viö komin aö
sérstööu okkar sem stéttar i is-
lenska þjóöféiaginu og menn-
ingarhagsmunum Islendinga sem
heildar vona ég. Rithöfundar
þurfa söluskattstekjurnar — eins
og þær leggja sig — til aö geta
lifaö og starfað og skrifaö bækur
meö skaplegum hætti. Markaöur-
inn islenski er ekki stærri en þaö
aö dágóö sölubók, jafnvel þrjú
þúsund eintök, seld, skilar höf-
undum ekki árslaunum, ekki einu
sinni byrjunarlaunum mennta-
skólakennara, fjarri þvi — en
meö þvi er ekki öll sagan sögö.
Endanlegt uppgjör fer ekki fram
fyrr en nákvæmlega ári eftir aö
vinnan, handritiö, er lagt fram.
Tölulegar upplýsingar um fjölda
seldra eintaka liggja ekki fyrir
fyrr en i júnibyrjun ár hvert. Mér
er sem ég sæi framan I þá stétt
hér á landi, aöra en stétt rithöf-
unda, segjum prentara eöa bók-
bindara, sem vildi una þvi aö laun
hennar fyrir framlagöa vinnu
væri háö óútreiknanlegum svipt-
ingum jólamarkaöarins ár hvert
— og greiösla ári siöar en vinnan
var innt af hendi — 1 þjóðfélagi
meö 60% verðbólgu.
En Launasjóöur rithöfunda?
kunna menn aö spyrja. Þeir gætu
rétt eins spurt: Hvaö um happ-
drættin, DAS og SÍBS og öll hin?
Þaö er ekki fyrr en 1. mars ár
hvert aö höfundur fær vitneskju
um hvaö hann ber úr býtum þar á
bæ, hvort hann hlýtur tveggja
mánaöa starfslaun, fjögurra, sex
— eöa niu — eöa ekki neitt. Sumir
neðanmáls
Jóhannes Helgi, rithöf-
undur, fjallar hér um
fyrirkomulag á starfs-
launum til rithöfunda,
greiðslur til þeirra fyrir
útlán úr bókasöfnum og
tekjur rikissjóðs af sölu
íslenskra bóka, í fram-
haldi af áskorun Vísis til
rithöfunda um málefna-
legar umræður um þau
mál.
höfundar viröast ab visu geta
gengiö aö veitingu sér til handa
sem vísri, en þeir eru fæstir, afar
fáir. Ég biö lesandann aö abgæta
aö ég er aö tala um fullvaxta
frjálsborna menn eins og hann
sjálfan, menn meö allar sömu
skuidbindingar og hann, menn
sem eru ab biba eftir launa-
greiöslu ýmist fyrir unniö verk —
eða uppi verk sem þeir bera fyrir
brjósti, launum fyrir aöalstarf
sitt. Og þaö eru þrir menn sem
stjórna Launasjóöi rithöfunda,
engir varamenn, þannig aö þær
aöstæöur geta auöveldlega skap-
ast — og þaö meö ýmsum hætti —
aö vald tveggja flytjist yfir á
hendur eins manns, hvort heldur
honum likar betur eöa verr.
Ég vænti þess aö menn sjái aö
þetta fyrirkomulag nær ekki
nokkurri átt. I Noregi eru starfs-
laun veitt höfundum til þriggja
ára. Eg veit ekki um Sviþjóö,
margfalt mannfleiri lönd en Is-
land, tuttugu sinnum, þrjátiu
sinnum. Ég las i blööunum um
daginn aö ungum Svia voru veitt
fimm ára starfslaun — tii aö þýða
islensk verk.
Mér er sem ég'sjái framan i þá
stétt I þessu þjóðfélagi sem vildi
eiga afkomu sina og sinna undir
þeirri margföldu óvissu sem
starfandi rithöfundar búa við.
Sjómenn leysa ekki iandfestar
fyrr en fiskverö hefur verið
ákveöiö. Þeir njóta tekjutrygg-
ingar. Fiskist illa er afkomu
þeirra engan veginn stefnt i voöa.
Fiskist vel — þá njóta þeir þess —
og njóti þeir heilir.
Rithöfundar ganga ekki á neina
auölind. Verk þéirra eru hugverk,
uppspretta auölindar, jöfnum
höndum þökk og endurgjald til
þeirrar þjóðar sem hefur aliö þá.
Ég á ekki von á þvi aö fólk geri
sér ljóst aö starfandi rithöfundar
fleyta sér á vixlum árstiöabundiö,
iangtimum saman, ibja þeirra á
fremur skylt viö fjárhættuspii en
atvinnuveg. Og þökk sé bönk-
unum. An þeirra myndi vanta
margt höfundarverkiö i Islenskar
bókmenntir. Og ég bið menn aö
aögæta aö eðlismunur en ekki
stigs er á útgefendum og rithöf-
undum. Mér er ekki kunnugt um
aö nokkurt Islenskt forlag hafi
fariö á hausinn þann aldarfjórö-
ung sem liðinn er siöan ég hóf aö
skrifa bækur. Útgefandinn hefur
heila linu i sjó, allt uppi fjörutiu
öngla. Hann þarf ekki aö fiska
drjúgt nema á sex til sjö, kannski
átta, kannski ekki nema fjóra,
þeir gera meira en aö vega upp á
móti tregfiski á hina. Fundið fé,
oft uppgrip. Rithöfundurinn hirö-
ir aöeins arð, ef einhver er, af ein-
um, aöeins einum — öngli. Og
hann getur átt — og á þaö oft —
undir verksviti útgefanda sins
hvernig til tekst með þennan eina
öngul. Og þvi miöur gera lang-
flestir útgefendur engan greinar-
mun á vel unnu verki og hálfunnu.
Aö minnsta kosti kannast þeir
ekki vib aö sjá þann mun þegar
um ritlaun er aö ræöa. Þeir bita
sig rigfasta i lágmarksprósent-
una i samningi þeirra viö Rithöf-
undasamband Islands. Ég hlýt þó
aö játa aö ég hef veriö tiltölulega
heppinn meö útgefendur, stund-
um stálheppinn. En ég veit engu
aö siöur vel um vanda starfs-
bræbra minna.
I stuttu máli sagt: Þaö er ekki
seinna vænna aö Islendingar fari i
alvöru aö gera upp viö sig hvort
þeir vilji aö áfram veröi viö lýöi
sú þjónusta viö tunguna og þjóð-
erniö sem vel skrifaöar bækur
eru. Ég þori aö fullyrða aö börnin
okkar sem nýbyrjuð eru aö ganga
i skóla og búa yfir skáldskapar-
gáfum, þau munu ekki skrifa á is-
lensku þegar þau vaxa úr grasi —
nema skjót breyting og hún stór-
felld veröi á högum starfandi rit-
höfunda i þessu landi. Möguleikar
uppvaxandi kynslóðar til aö ná
valdi á öörum tungumálum munu
fara sivaxandi á næstu árum og
eru möguleikarnir þó ærnir fyrir.
I þeim skilningi erum viö aö fær-
ast þétt upp aö stórþjóðum, eink-
um enskumælandi. Höfundar
Wales, þjóðar uppá margar
milljónir, þeir skrifa ekki á
velsku.þeir skrifa á ensku. Wales
liggur þétt að Englandi. Og
heimurinn þéttist meö hverjum
degi. Ég gæti nefnt fleiri dæmi,
mörg fleiri.
Börnin, islensku börnin sem ég
vék aö, þessi börn, þegar þau eru
komin til vits og þroska um næstu
aldamót, þau munu ekki semja
ljóö, leikrit og sögur á islensku —
ef fram heldur sem horfir.
Ég held aö Islendingum sé aö
veröa saman.
En könnun og sundurliöun Visis
á fjárveitingum til rithöfunda var
þarft verk og um margt vel unnib
svo langt sem þaö náöi. En enda-
hnútinn vantar. Þab þarf aö birta
upphæðirnar á ný og jafnframt
ritverkaskrá þeirra þrjátiu og sex
höfunda sem úrtakið náöi til
undanfarin fimm ár, lista yfir
verkin sem lögö hafa verib til
grundvallar fjárveitingunum —
og sérflokka f þeirri úttekt starf-
andi rithöfunda, þá sem gegna
ekki ööru starfi en þjónustu viö
bókmenntirnar I landinu.
Ég skora á Visi aö ljúka verk-
inu.