Morgunblaðið - 05.06.2002, Síða 30

UMRÆÐAN
30 MIÐVIKUDAGUR 5. JÚNÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
H
vernig er fljótlegast
að sameina Evr-
ópu? Með því að
beita þolinmæði,
leiða fólki í lönd-
unum fyrir sjónir að samstarf sé
betra en að hver sé að hokra í sínu
horni, gjótandi tortryggnu horn-
auga yfir til hinna. Benda á að
ekkert sé eðlilegra en að ræða í
friði og spekt við granna sína, rífa
niður gamlar og óþarfar girðingar
og nota hugmyndaflugið við leit að
málamiðlunum þegar skoðanir
eru skiptar. En leggja um leið
áherslu á að hver þjóð fái að ráða
sem mestu í eigin málum, fái að
halda fast við skaðlausar hefðir og
sérvisku sem
gera mósaík-
myndina lit-
ríka og fjör-
lega.
Kannski er
hér dregin
upp allt of mikil glassúrmynd. En
varla skaðar að gera sér einhverja
hugmynd um skynsamlega þróun
þar sem þolinmæði, tillitssemi og
raunsæi verða leiðarljósið. Sumir
vilja hins vegar nýtt risaveldi,
helst á morgun og segja að ella
bíði okkar allra eymd og volæði
vegna þess að Bandaríkjamenn
ætli að gleypa okkur og allan
heiminn. Sameiginlegi óvinurinn,
sem á að fá okkur til að fylkja liði
og flýta fyrir fæðingu risaveld-
isins Evrópu, er því fundinn og
býr í Vesturheimi.
Ofstækisfullir, evrópskir þjóð-
ernissinnar á fyrri hluta 20. aldar
áttu það sameiginlegt að vera tor-
tryggnir í garð Bandaríkjanna og
sumir þeirra hötuðu þessa evr-
ópsku afurð jafnvel enn meira en
Sovétríki bolsévikkanna. Banda-
rísk menning, Hollywood, tyggjó
og kók en einnig tækni, afburða
háskólar og listamenn, ruddist
með látum inn í samfélög sem áð-
ur þóttust ekki standa neinum að
baki. Margir menntamenn, jafnt
til hægri sem vinstri, fóru að líta á
það sem skyldu sína að amast við
þessum áhrifum – jafnvel þótt þau
væru að mestu leyti evrópsk að
langfeðgatali.
Gamalgróin ólundin er enn við
lýði, þykir oft fín og sönnun þess
að maður hafi fágaðan smekk.
Menningin, ég er hún. Mestur er
hljómgrunnurinn meðal nokkurra
örvasa heimsvaldasinna og and-
stæðinga hnattvæðingar. Hins
vegar gekk og gengur enn illa að
fá almenning í löndum Evrópu til
að taka fullan þátt í leiknum.
Hann heldur áfram að þybbast við
og læra af frændfólkinu handan
hafsins, hvergi í álfunni rísa nú
jafnmargir McDonalds-
skyndibitastaðir og í sjálfu Frakk-
landi, kórónu heimsmenning-
arinnar. Og hvergi er jafnmikið
um amerísk-ættaðar enskuslettur
og í Þýskalandi. Amerískar kvik-
myndir laða fleiri að kvikmynda-
húsunum en innlendar og evr-
ópskar minnipokastælingar á
sápunum forheimska okkur öll.
En andspyrnuhreyfingin tygg-
ur það ofan í okkur að gjá sé á
milli „okkar“ og „hinna“, þessara
ódönnuðu fyrir vestan. Stundum
er talað um að kjafta upp eða nið-
ur gengi gjaldmiðils og átt við að
hægt sé að hafa áhrif á gengið
með því einu að endurtaka nógu
oft að ekkert sé að. Eða allt að
hrynja. Sé haldið nógu lengi
áfram að ýkja allan raunveruleg-
an mun, ýta undir alla hugsanlega
árekstra tekst ef til vill að breikka
mjóa sprungu og breyta í gjá.
Hreyfingin fær oft stuðning úr
óvæntri átt. Margir vel meinandi
Bandaríkjamenn líta á það sem
heilaga skyldu að finna að öllu
sem gerist og gert er í landinu og
þá ekki síður því sem ógert er lát-
ið. Þeir halda ekki að ráðamenn
séu allir sem einn illgjarnir og
spilltir, þeir vita það. Aðhald er
auðvitað nauðsynlegt en getur
orðið þreytandi þegar það breyt-
ist í meðvitundarlausan kæk,
nöldur sem hætt er að byggjast á
rökum en á sér aðallega rætur í
einhvers konar sjálfshatri. Stund-
um virðist manni að hið síð-
arnefnda sé raunin. Bölbænirnar
vestanhafs verða oft risaveld-
ismönnum Evrópu skotfæri í bar-
áttunni gegn ameríkaníseringu.
Engir nema draumóramenn
halda að til sé samevrópsk vitund
sem geti senn orðið jafnsterkt lím
í nýju, fjölþjóðlegu risaveldi og
ættjarðarástin er í Bandaríkj-
unum. Hvenær ætla menn að
sætta sig við að Evrópusam-
bandið sé fyrst og fremst efna-
hags- og friðarbandalag? Sumir
heimta að hin nýja og ægilega
Evrópa komi sér í snatri upp
kjarnorkuherafla sem geti jafnvel
hrætt al-Qaeda.
Bandaríkjamenn og Evr-
ópumenn greinir á um margt,
þrátt fyrir skyldleikann og ekkert
óeðlilegt við það. Íslendingar og
Spánverjar eru Evrópuþjóðir. En
munurinn á menningu þjóðanna
tveggja er enn langtum meiri en
það sem skilur á milli okkar og til
dæmis Oregonbúa eða annarra
amerískra sambandsríkja þar
sem skandínavískar velferð-
arhugmyndir hafa náð fótfestu.
Samt er sjálfsagt að við störfum
með Spánverjum í Evrópu fram-
tíðarinnar, leysum með milli-
göngu annarra deilur um fisk,
Kólumbus og Leif lukkulega. En
það er jafnsjálfsagt að Evrópa og
Bandaríkin eigi samleið um að
reyna að tryggja frið og lýðræði
þótt áherslur geti verið ólíkar.
Markmiðin beggja vegna hafsins
eru í stórum dráttum þau sömu
eins og bent var á í leiðara breska
blaðsins Independent nýlega.
Bandaríkjamenn eru öflugri í
heimsmálunum en nokkru sinni
fyrr og vafalaust er það ekki að
öllu leyti hollt fyrir þá. En ef
menn vilja að þeir dragi sig inn í
skel og láti umheiminn afskipta-
lausan er óhjákvæmilegt að velta
fyrir sér hvað tæki við. Valda-
pólitík stórveldanna myndi ekki
hverfa, önnur ríki fengju meira
olnbogarými. Ef menn vilja að
Indland eða Kína taki við forystu-
hlutverki Bandaríkjanna hljótum
við hin að spyrja hvort það muni
efla frið, lýðræði og mannréttindi
í heiminum. En við gætum líka
spurt stéttleysingjana réttlausu á
Indlandi og Tíbetana undir
hrammi Kínverja.
Leitin að
óvininum
Hann heldur áfram að þybbast við
og læra af frændfólkinu handan
hafsins, hvergi í álfunni rísa nú
jafnmargir McDonalds-skyndibitastaðir
og í sjálfu Frakklandi, kórónu
heimsmenningarinnar.
VIÐHORF
Eftir Kristján
Jónsson
kjon@mbl.is
OFBELDI gagnvart
konum er alvarlegt fé-
lagslegt vandamál
bæði hérlendis og er-
lendis. Ofbeldi getur
verið andlegt, líkam-
legt og kynferðislegt.
Svo virðist sem ofbeldi
gegn konum sé að
verða algengara og
grófara en áður hér-
lendis, þar sem t.d.
hópnauðganir virðast
vera að aukast. Það er
því ánægjulegt að
stofnuð hafa veri sam-
tök hér á landi sem
beita sér gegn ofbeldi.
En hvað er til ráða?
Velja mætti ýmsar leiðir til að draga
úr ofbeldi gegn konum.
Sú hugmynd að karlmaður hafi
rétt til að beita konu ofbeldi er talin
vera sprottin úr svokölluðu feðra-
veldi (patriarchy). Samkvæmt fem-
ínistum felur feðraveldi þá hugmynd
í sér að konur séu óæðri verur en
karlar og karlar hafi vald yfir kon-
um. Slík valdastaða eigi sér stað inni
á heimilum og í samfélaginu, t.d. í
skólum og á vinnustöðum. Feðra-
veldi endurspeglist í hugmyndum
okkar um lífið, t.d. var orð eins og
„húsbóndi“ notað mikið áður fyrr
sem endurspeglaði stöðu kynjanna á
heimilinu. Jafnframt hafi feðraveldi
endurspeglast í reglum og lögum,
t.d. þegar konur höfðu ekki kosn-
ingarétt. Því miður virðist sem
feðraveldi sé ennþá til staðar að
vissu marki í okkar samfélagi og í
okkar hugsunarhætti, sem kemur
m.a. fram í því að hefðbundin
kvennastörf eru verr launuð en hefð-
bundin karlastörf og launakjör
kvenna almennt lakari en karla.
Jafnframt eru konur í minni hluta í
stjórnunarstöðum almennt. Vinna
þarf markvisst gegn þeirri hugmynd
að konur séu óæðri körlum með því
að eyða þessum mun. Einnig þarf að
meta hefðbundin
kvennastörf að verð-
leikum, t.d. umönnun-
arstörf og auka jafn-
ræði kynjanna á
heimilum og í sam-
félaginu. Jafnframt er
mikilvægt að sporna
gegn öflum í samfélag-
inu sem gera lítið úr
konum og hlutgera
þær sem kynverur
(objectification). Má
þar nefna auglýsingar
þar sem hálfnakinn
kvenmaður er látinn
auglýsa bíl. Einnig má
nefna sjónvarpsstöðina
Poptíví en hún virðist
hafa upp á takmarkað efni að bjóða
annað en hálfberar stúlkur sem
hreyfa sig á eggjandi hátt um leið og
þær syngja, en foreldrar fá jafnvel
ekki að velja hvort þeir taka inn á
heimili sitt slíkar stöðvar, heldur er
þeim beinlínis þröngvað upp á þá.
Dæmi um grófari hlutgervingu
kvenna eru nektardansstaðir og
vændi. Forvarnir í skólum sem miða
að því að ná til drengja, efla hjá þeim
virðingu gagnvart stúlkum og
ábyrgð á gerðum sínum er mikil-
vægt mótvægi við slíkum hlutgerv-
ingum kvenna.
Sú staðreynd að einungis lítill
hluti karla sem nauðga konum er
kærður og einungis örlítið brot
þeirra fá dóm gefur þá mynd að
samfélagið leggi blessun sína yfir of-
beldi gegn konum. Hið sama á við
um sifjaspellsmál. Rannsóknir er-
lendis sýna að dómarar eru gjarnan
undir áhrifum hugmynda sem eiga
rót í feðraveldi þegar þeir dæma í
nauðgunarmálum. Gerðir karl-
mannsins eru gjarnan réttlættar og
konunni jafnvel kennt um, þrátt fyr-
ir að um grófar nauðganir sé að
ræða. Ekki er ljóst hvort um slíkt er
að ræða hér á landi, en ljóst er að
gerendur í kynferðisafbrotamálum
hér á landi fá væga dóma, þegar á
annað borð er dæmt í málum. Þegar
karlmenn beita konur eða stúlkur
kynferðislegri áreitni eða ofbeldi án
þess að verða dæmdir, eða þeir
sleppa með væga dóma, fá þeir þau
skilaboð frá samfélaginu að það sem
þeir gerðu sé ekki svo slæmt. Þessu
er nauðsynlegt að breyta, ekki síst
vegna þess að það getur haft mikið
meðferðarlegt gildi fyrir stúlkur
sem verða fyrir kynferðislegu of-
beldi og þannig hjálpað þeim að ná
bata eftir hið mikla áfall sem kyn-
ferðislegt ofbeldi er, ef samfélagið
fordæmir það sem gert er á þeirra
hlut, í stað þess að gera lítið úr því.
Meðferð fyrir gerendur líkamlegs
og kynferðislegs ofbeldis er einnig
mikilvægur liður í að draga úr of-
beldi, en slík sérhæfð meðferð er til-
tölulega ný af nálinni hérlendis. Slík
meðferðarúrræði mætti auka og
auka tilvísanir stofnana í samfélag-
inu í slíka meðferð. Jafnframt mætti
hugsa sér að sérhæfð meðferð fyrir
gerendur ofbeldis gæti verið hluti af
dómi.
Að lokum hefur sýnt sig að ýmsir
almennir streituþættir, t.d. fátækt
og atvinnuleysi, auka líkur á ofbeldi
og því er mikilvægt að vinna mark-
visst að því að viðhalda velferðar-
kerfi okkar og bæta það. Í Banda-
ríkjunum er mjög mikið um
ofbeldisglæpi, enda ríkir þar gífur-
legur tekjumunur ásamt almennri
byssueign. Mikilvægt er fyrir okkur
Íslendinga sem erum sífellt að verða
meira og meira fyrir áhrifum banda-
rískrar menningar að taka fremur
hinar Norðurlandaþjóðirnar okkur
til fyrirmyndar hvað velferðarkerfi
varðar.
Það er metnaðarfullt markmið
hinna nýju samtaka gegn ofbeldi að
útrýma alveg ofbeldi gegn konum.
Það að koma í veg fyrir aukningu of-
beldis eða að draga verulega úr því
gætu verið raunhæf skammtíma-
markmið.
Leiðir til
að draga úr
ofbeldi
Freydís Jóna
Freysteinsdóttir
Konur
Það er metnaðarfullt
markmið, segir Freydís
Jóna Freysteinsdóttir,
að útrýma alveg ofbeldi
gegn konum.
Höfundur er lektor í
félagsvísindadeild.
MERKASTI atburð-
ur sveitastjórnakosn-
inganna var sigur
Ólafs F. Magnússonar
í Reykjavík. Hann
sýndi að unnt er að
kvarna úr fylgi Sjálf-
stæðisflokksins af ein-
um saman mannúðar-
og hugsjónaástæðum
og það í sjálfri Reykja-
vík.
Í tvær til þrjár kyn-
slóðir hefur mikill
fjöldi velmeinandi fólks
glæpst til að kjósa
Sjálfstæðisflokkinn í
þeirri trú að hann væri
‘flokkur allra stétta’ og stæði vörð
um hagsmuni hárra sem lágra. Á
allra seinustu árum hafa nokkrir
fyrri fulltrúar hans eins og Ólafur
og Sverrir Hermannsson reyndar
kvartað á fremur broslegan hátt um
að gamli flokkurinn þeirra væri ekki
eins mannúðlegur og áður. Þeir hafa
komist að þeirri merkilegu niður-
stöðu að hann sé orðinn auðvalds-
flokkur!
Það hefur Sjálfstæðisflokkurinn
auðvitað alltaf verið. Hann hefur
aldrei átt frumkvæði að neinum um-
bótum til handa hinum illa settu.
Hinsvegar hefur flokkurinn oft
neyðst til að gera málamiðlanir við
verkalýðshreyfinguna
og önnur félagshyggju-
öfl til að komast í
valdastóla eða halda
þeim. Þannig hefur
ýmislegt gott náðst
fram. Með fjölmiðla-
valdi sínu hefur flokkn-
um síðan ósjaldan tek-
ist að láta líta svo út
sem velferðarkerfi nú-
tímans sé einna helst
honum að þakka! Það
er sjálfsblekking að
halda að almenn sam-
hjálp hafi nokkru sinni
verið ofarlega á boð-
orðalista flokksins.
Hitt er rétt að á seinustu árum hef-
ur hið ómennska ‘frelsi fjármagns-
ins’ orðið enn æðra boðorð en áður,
og er átakanlegt að heyra sæmilega
menn prédika þetta.
Nokkrum sinnum hafa hópar klof-
ið sig frá Sjálfstæðisflokknum og
boðið fram lista hliðar við hann í al-
þingiskosningum, en þeir náðu aldr-
ei árangri fyrr en Albert Guðmunds-
son stofnaði Borgaraflokkinn árið
1987. Þar var aftur á móti um hags-
munaátök að ræða en engan hug-
sjónaágreining, þótt sumir stuðn-
ingsmenn Borgaraflokksins hafi litið
svo á, enda rann það fólk ýmist aftur
inn í gamla flokkinn sinn eða eitt-
hvað út í sandinn. Loks stofnaði
Sverrir Hermannsson Frjálslynda
flokkinn árið 1999 og komst á þing
ásamt Guðjóni A. Kristjánssyni. Þar
má reyndar segja að hafi vottað fyr-
ir hugmyndaágreiningi, einkum út
af kvótakerfinu.
Aldrei fyrr hefur Sjálfstæðis-
flokkurinn klofnað í borgarstjórnar-
kosningum, og klofningurinn er að
þessu sinni á grundvelli hugsjóna,
einkum almennrar velferðar og um-
hverfisverndar. Og þessu fólki tókst
að koma manni í borgarstjórn. Mað-
ur spyr sig hvort hér kunni loks að
vera kominn vísir að vettvangi fyrir
það heiðarlega sjálfstæðisfólk sem
maður þekkir best og vill efla fram-
tak einstaklingsins án þess að belgja
sig upp í einokandi auðsamsteypur
og án þess að troða um leið skóinn
niður af þeim sem eru margir aðrir
hæfileikar betur gefnir en að pota
sjálfum sér áfram.
Sannur sjálf-
stæðisflokkur?
Árni Björnsson
Reykjavík
Aldrei fyrr hefur Sjálf-
stæðisflokkurinn klofn-
að í borgarstjórn-
arkosningum, segir
Árni Björnsson, og
klofningurinn er að
þessu sinni á grundvelli
hugsjóna.
Höfundur er þjóðháttafræðingur.