Morgunblaðið - 14.11.2002, Blaðsíða 34

UMRÆÐAN
34 FIMMTUDAGUR 14. NÓVEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
NOKKUR umræða hefur verið á
undanförnum misserum um fram-
tíðarskipan raforkumála en iðnað-
arráðherra hefur haft það að
markmiði að Íslendingar uppfylli
sem fyrst tilskipun Evrópusam-
bandsins um raforkumál. Þessi til-
skipun kveður á um skiptingu raf-
orkumarkaðarins í framleiðslu,
flutning, dreifingu og sölu á raf-
orku. Stefnt er að því að sam-
keppni ríki í framleiðslu og sölu á
meðan flutningur og dreifing er
einokunarstarfsemi sem um gilda
strangar verðlagshömlur.
Tilskipun
Evrópusambandsins
Vert er að rifja upp tilurð þess-
arar tilskipunar Evrópusambands-
ins. Allt fram á miðjan 10. áratug
síðustu aldar einkenndist raforku-
markaðurinn í Evrópu af nánast
afmörkuðum raforkukerfum í sér-
hverju aðildarlandanna. Löndin
voru annaðhvort ótengd eða illa
tengd sem þýddi að veruleg um-
framafkastageta var í hverju landi
um sig til þess að mæta öryggis-
sjónarmiðum. Það var m.ö.o. veru-
leg umframorkugeta á meginlandi
Evrópu.
Það var skoðun Evrópusam-
bandsins að með því að bæta flutn-
ingsgetu og markaðsvæða raforku-
markaðinn mætti bæta framleiðni
raforkukerfisins í heild. Þetta
tókst sem sjá má af því að verð
lækkaði þrátt fyrir aukna eftir-
spurn sem skýrist af því að verið
var að vinna á fyrrgreindri um-
framgetu. Einstaka stórfyrirtækj-
um var skipt upp en algengara var
að samkeppnin næði yfir landa-
mæri. Þannig hefur franska rík-
isfyrirtækið EDF verið í verulegri
útrás á Evrópumarkaði sem og hið
sænska Vattenfall sem er að fullu í
eigu sænska ríkisins.
Þróunin sýnir að víða hefur
orkuverðið hækkað og þá oft langt
umfram það verð sem gilti við
breytinguna. Þetta á ekki hvað síst
við orkuverð til heimila. Í nokkr-
um löndum hefur þjónusta orku-
fyrirtækjanna einnig versnað.
Tilskipunin og
íslenskar aðstæður
Það er ekkert í tilskipuninni
sem kveður á um að stofna þurfi
sérstakt fyrirtæki um meginflutn-
ingskerfi landsmanna með tilheyr-
andi kostnaði. Nægilegt er að til
komi bókhaldslegur aðskilnaður.
Einnig á tilskipun Evrópusam-
bandsins aðeins að litlu leyti við
um íslenskar aðstæður. Ber þar
hæst smæð raforkumarkaðarins og
skort á tengingu við hinn innri
markað.
Íslenska raforkukerfið er ekki
tengt við kerfið á meginlandi Evr-
ópu og litlar líkur eru á slíkri
tengingu í náinni framtíð. Um-
framgeta í kerfinu er nánast engin
og einungis um 35% af raforku-
framleiðslunni fer á almennan
markað á meðan 65% eru seld til
stóriðju. Þetta þýðir m.ö.o. að á
hinum smáa íslenska markaði á
„samkeppni“ aðeins við um lítinn
hluta markaðarins þar sem lang-
tímasamningar við stóriðjuverin
eru ekki innifaldir í markaðnum.
Þá er raforkuverð hérlendis með
því lægsta sem gerist á Evrópska
efnahagssvæðinu.
Kostnaður eykst
– orkuverð hækkar
Það er ljóst að verð hérlendis
mun ekki lækka vegna vannýttrar
framleiðslugetu. Lagabreytingin
mun hafa í för með sér verulegt
eftirlitskerfi umfram það sem fyrir
er og það kerfi mun þurfa að fjár-
magna í gegnum orkuverð eða með
skattfé.
Erlendir fræðimenn hafa haldið
því fram að það þurfi á bilinu 500
þús. til eina milljón kaupenda
(húsnæðis) til þess að markaður
verði virkur. Það er ljóst að þessu
er ekki til að dreifa í okkar 300
þús. manna samfélagi. Það má
segja að ákveðin fyrirtæki hafi
drottnandi markaðsstöðu á hvor-
um enda orkukeðjunnar. Lands-
virkjun framleiðir um 85% af raf-
orkunni í landinu og Orkuveita
Reykjavíkur hefur um 100% mark-
aðshlutdeild á langstærsta mark-
aði landsins.
Ef einhver von á að vera um
virka samkeppni þarf að skipta
þessum fyrirtækjum upp. Hag-
kvæmni stærðarinnar er ekki næg
í þessum fyrirtækjum í dag enda
eru þau bæði smá á alþjóðlegan
mælikvarða. Ef til skiptingar
kæmi myndi það auka enn á
rekstrarkostnað fyrirtækjanna,
fjármagnskostnaður þeirra myndi
hækka og raforkuverð í kjölfarið.
Að ofansögðu má sjá að það er
fátt sem bendir til þess að frum-
varp til orkulaga, sem byggist á
tilskipunum Evrópusambandsins,
verði til þess að lækka raforkuverð
til heimila og fyrirtækja á Íslandi.
Þvert á móti mun það hafa áhrif til
hækkunar og rýra þannig lífskjör
og samkeppnishæfni íslensks iðn-
aðar. Enn er tækifæri til að koma
því þannig fyrir að væntanlegar
lagabreytingar hafi sem minnst
áhrif á raforkuiðnaðinn, sem hefur
um langt skeið séð landsmönnum
öllum fyrir rafmagni á góðu verði.
Óraunhæfar væntingar
Allar fullyrðingar um að virk
samkeppni íslenskra orkufyrir-
tækja muni lækka verð til notenda
eru óraunhæfar. Ekki hefur verið
sýnt fram á forsendur þess í frum-
varpinu. Þó er eitt aðalmarkmið
frumvarps til nýrra raforkulaga að
tryggja hagsmuni neytenda.
Verði frumvarpið óbreytt að lög-
um má segja að raforkumál Ís-
lendinga séu komin á villigötur
með ófyrirsjáanlegum afleiðingum
fyrir orkufyrirtæki og notendur.
Raforkumál á villigötum
Eftir Vilhjálm Þ.
Vilhjálmsson
„Allar full-
yrðingar um
að virk sam-
keppni ís-
lenskra
orkufyrirtækja muni
lækka verð til notenda
eru óraunhæfar.“
Höfundur er borgarfulltrúi og
formaður Sambands íslenskra
sveitarfélaga.
ER staða íslenskunnar nógu
traust þegar horft er til framtíðar í
heimi sem breytist hraðar en
nokkru sinni fyrr? Hvað þyrfti að
gera og hvað væri hægt að gera til
að treysta íslensku enn frekar í
sessi á Íslandi og í samskiptum okk-
ar við umheiminn? Svarið við þessu
er eflaust margþætt og mismunandi
eftir því hvaða svið þjóðlífsins á í
hlut.
Auðvitað byggist árangur í ís-
lenskri málpólitík á því að almenn-
ingur í landinu hafi áfram áhuga á
að nota íslensku, þyki vænt um hana
og finnist hagfelldara að nota hana
en önnur mál. Málstefna án stuðn-
ings þorra landsmanna er ekki
pappírsins virði. Enginn lagabók-
stafur getur gert sama gagn og sá
áhugi á málinu sem almennur er hér
á landi. Samt sem áður ætla ég hér
að vekja máls á einum þætti í efl-
ingu og styrkingu íslenskunnar þar
sem löggjöf gæti þrátt fyrir allt haft
hlutverki að gegna. Hér er átt við
lög og reglur um íslensku sem þjóð-
tungu eða ríkismál.
Er staða íslenskrar tungu sem
eina opinbera tungumálsins á Ís-
landi nægilega tryggð með núgild-
andi lögum og reglum í landinu?
Getur hugsast að Alþingi ætti að
lögfesta með einhverjum hætti eða
binda í stjórnarskrá að íslenska sé
ríkismálið og öll stjórnsýsla og sam-
skipti stjórnvalda við borgara skuli
við venjulegar aðstæður fara fram á
því máli?
Stjórnmálamenn geta svarað því
hvort til þessa væri pólitískur vilji
og lögfræðingar mega velta vöngum
yfir kostum þessa og annmörkum.
Þór Vilhjálmsson, dómari við
EFTA-dómstólinn og fv. hæstarétt-
ardómari, víkur m.a. að þessu efni í
fræðigrein um réttarreglur um ís-
lenska tungu í Líndælu, afmælisriti
Sigurðar Líndals, 2001. Þór bendir
á að þjóðtungan sé ekki nefnd í
stjórnarskránni og það sé fremur
sjaldgæft að gera í okkar heims-
hluta. Það sé þó m.a. gert í Finn-
landi, Frakklandi og Austurríki. Í
finnsku stjórnarskránni segir t.a.m.
að þjóðtungur Finnlands séu
finnska og sænska. (Þetta er stund-
um rifjað upp í málstefnuumræðum
í Svíþjóð og bent á að sænska hafi
að vissu leyti traustari lagagrund-
völl sem opinbert mál í Finnlandi en
hún nýtur í Svíþjóð!)
Þór Vilhjálmsson fer í grein sinni
yfir venjur og lagareglur um ís-
lenska tungu og kemst að þeirri nið-
urstöðu að enda þótt heimilt sé að
nota erlend tungumál á vegum hins
opinbera á Íslandi ef sérstaklega
stendur á þá verði eigi að síður að
skýra venjur og lagareglur um
notkun og eflingu íslensku „á þann
veg að það sé meginregla í íslensk-
um rétti að nota skuli íslensku í op-
inberri sýslu.“ Ég leyfi mér að vitna
enn í grein Þórs: „Spyrja má, hvort
sú venjuregla, að stjórnsýslan skuli
starfa á íslensku, sé stjórnskipunar-
venja. Undantekningar eru svo
margar, að það er vafasamt, en þó
má telja, að takmarkanir séu á hve
langt má ganga með lögum.“
Það væri áhugavert að heyra
sjónarmið stjórnmálamanna og ann-
arra í samfélaginu, þá ekki síst lög-
lærðra manna, um hvort þeir telji
þörf á að verja stöðu íslensku sem
opinbers máls á Íslandi enn frekar
en nú er með lagasetningu eða jafn-
vel stjórnarskrárbreytingu – hvort
það er yfirleitt æskilegt eða fram-
kvæmanlegt og þá hvernig fara
mætti að við það. Hér væri vita-
skuld ekki um það að ræða að setja
slík lög um málnotkun í borgaralegu
lífi (sem stangaðist á við tjáning-
arfrelsi og friðhelgi einkalífs) heldur
hugsanlega almenn ákvæði um þá
meginreglu að nota skuli íslensku á
vegum opinberra aðila og í sam-
skiptum við þá. Væntanlega þyrfti
sérstök ákvæði til að tryggja rétt
t.a.m. heyrnarlausra og útlendinga.
Vera má að mörgum þyki þessar
vangaveltur með öllu óþarfar vegna
sterkrar stöðu íslensku á flestum
sviðum í landinu núna. Ég bið menn
þó að staldra aðeins við og hugleiða
þetta. Gæti það hugsanlega auðveld-
að íslenskum stjórnvöldum, fyrir-
tækjum og einstaklingum að standa
á rétti sínum til þess að nota ís-
lensku á margvíslegum sviðum ef
lagaákvæði um stöðu íslensku sem
eina opinbera málsins á Íslandi
væru enn skýrari en þau eru nú? Ís-
lendingar eiga í geysifjölbreyttum
samskiptum við erlend ríki og fyr-
irtæki og Ísland er aðili að mörgum
alþjóðlegum samtökum. Myndu ís-
lensk stjórnvöld t.d. standa fast á
þeirri kröfu að íslenska yrði eitt af
tungumálum ESB við hugsanlegar
aðildarviðræður þannig að íslenskir
stjórnmálamenn ættu heimtingu á
að mega nota íslensku (og túlk á
kostnað ESB) á fundum sambands-
ins ef til aðildar kæmi? Stæðu ís-
lensk stjórnvöld fast á því í hugs-
anlegum viðræðum að íslenskir
borgarar ættu rétt á að skrifa stofn-
unum sambandsins á íslensku? Væri
staða tungunnar tryggari í hugsan-
legum viðræðum um slíkt ef íslensk
lög kvæðu afdráttarlaust á um að
ríkismál Íslands sé íslenska?
Minnt er á dag íslenskrar tungu,
16. nóvember.
Ríkismál Íslands
Eftir Ara Pál
Kristinsson
Höfundur er forstöðumaður
Íslenskrar málstöðvar.
„Ætti Al-
þingi að lög-
festa eða
binda í
stjórnarskrá
að íslenska sé rík-
ismálið?“
Í NÝLEGU viðtali sem útvarpað
var í hádegisfréttum ríkisútvarps-
ins sagði Rósa Erlingsdóttir, jafn-
réttisfulltrúi Háskóla Íslands, að
breyta þyrfti kennsluaðferðum í
raungreinum til að greiða leið
kvenna að raunvísindum. Orðrétt
sagði hún í viðtalinu: ,,Við þurfum
að opna raunvísindin meira fyrir
hug- og félagsvísindum, […], ég
held að það sé mjög mikilvægt og
þar vísa ég í reynslu margra
tækniháskóla í Evrópu sem að hafa
farið út í sértækar aðgerðir í jafn-
réttismálum.“
Enn fremur sagði hún að nauð-
synlegt væri að draga úr þeim
miklu stærðfræðikröfum sem gerð-
ar eru á fyrsta og öðru námsárinu
til þess að halda konum frekar í
náminu, enda væru sumar konur
hræddar við stærðfræði!
Óhætt er að segja að þessi um-
mæli jafnréttisfulltrúans hafi vakið
hörð viðbrögð í verkfræðideild.
Margt af því sem kemur fram í við-
talinu er varla svara vert en þar
sem um jafnréttisfulltrúa Háskóla
Íslands er að ræða, getum við ekki
orða bundist. Í fyrsta lagi sýnir það
lítinn skilning á raunvísindum að
halda að unnt sé að draga úr kröf-
um um stærðfræðikunnáttu í raun-
vísindanámi, þar sem stærðfræði-
þekking er undirstaða raunvísinda.
Í öðru lagi virðist jafnréttisfulltrú-
inn vera orðinn málsvari gamal-
dags og úreltra kenninga um að
kvenfólk hafi takmarkaða getu til
þess að læra stærðfræði. Með mál-
flutningi sínum er jafnréttisfulltrú-
inn beinlínis að gera lítið úr konum
í raunvísindum.
Þó að hæfileikar fólks liggi á
mismunandi sviðum er ekki einsýnt
að þessir hæfileikar séu bundnir
við kynin, enda varla hægt að halda
því fram að karlar séu betri en
konur í stærðfræði eða öfugt. Með
því að gefa í skyn að breyta þurfi
áherslum í raunvísindum til að
halda konum við efnið er jafnrétt-
isfulltrúinn beinlínis að halda því
fram að hæfileikar séu kynbundnir.
Því eigum við erfitt með að kyngja.
Verið getur að konur hafi minni
áhuga á raunvísindum en karlar en
ef svo er væri miklu nær að reyna
að auka áhuga kvenna á greininni í
stað þess að laga greinina að
áhugasviði þeirra.
Við viljum ekki gera lítið úr því
göfuga markmiði jafnréttisfulltrúa
Háskóla Íslands að jafna kynja-
hlutföll í verkfræðideild enda eru
konur í minnihluta í greininni. En
tilgangurinn helgar ekki alltaf með-
alið og í þessu tilviki beitir jafnrétt-
isfulltrúinn meðali sem getur bein-
línis verið skaðlegt. Það sem
jafnréttisfulltrúinn leggur til kem-
ur ekki einungis niður á greininni
heldur gerir lítið úr þeim konum
sem stunda nám í raunvísindum.
Niðurstöður prófa í verkfræðideild
sýna að konur eru ekki einungis
líklegri til að ná prófunum heldur
er ólíklegra að þær heltist úr lest-
inni eða mæti ekki í próf. Einnig
ber að hafa í huga að verkfræði-
deild er eina deild Háskóla Íslands
sem konur eru í minnihluta og í sjö
af ellefu deildum skólans eru þær
yfir 60% af nemendum, þar á meðal
raunvísindadeild. Þrátt fyrir það
hafa áherslur í jafnréttisumræðu
Háskóla Íslands að miklu leyti snú-
ist um að auka veg kvenna í verk-
fræði sem gefur til kynna að jafn-
rétti kynjanna skipti meira máli í
þessari deild en öðrum deildum
Háskóla Íslands.
Verkfræðideild Háskóla Íslands
gerir miklar kröfur til nemenda
jafnt sem kennara. Nemendur
deildarinnar eiga greiða leið í bestu
háskóla heims og eru eftirsóttir
starfskraftar hér heima sem er-
lendis. Breytingar á verkfræðinámi
eiga að vera á faglegum og vísinda-
legum forsendum, ekki órökstudd-
um getgátum um að stærðfræði-
kunnátta sé kynbundin. Nám í
verkfræði og flestum raunvísindum
er þannig byggt upp að nemendur
læra mikla stærðfræði fyrstu árin
sem er sá grunnur sem seinni fræði
byggja á. Stærðfræði skipar veiga-
mikinn sess í náminu og ef færni og
áhugi á stærðfræði er ekki til stað-
ar á seinni námsstigum er erfitt að
ná árangri.
Vera má að jafnréttisfulltrúa Há-
skóla Íslands gangi gott eitt til með
málflutningi sínum og að hún haldi
í raun og veru að það sé þess virði
að minnka gæði verkfræðináms við
Háskóla Íslands ef það tryggir að
fleiri konur útskrifist úr faginu.
Þrátt fyrir það verður að koma í
veg fyrir orðróm um að stelpur geti
ekki lært stærðfræði. Þær eiga
heima í verkfræðinámi alveg eins
og strákar og eiga jafnmikla mögu-
leika á að standa sig vel.
Þarf að taka tillit til
kvenna í raunvísindum?
Eftir Brynju Sigurðar-
dóttur og Steinunni
Völu Sigfúsdóttur
„Skilgreina þarf upp á
nýtt kennsluaðferðir í
raungreinum ef efla á
áhuga kvenna.“
Brynja er nemi í iðnaðarverkfræði
og Steinunn nemi í umhverfis- og
byggingaverkfræði.
Brynja
Sigurðardóttir
Steinunn Vala
Sigfúsdóttir