Morgunblaðið - 03.12.2002, Síða 30

UMRÆÐAN
30 ÞRIÐJUDAGUR 3. DESEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Í
næstliðinni viku sótti ég
leiklestur hjá leiklist-
ardeild Listaháskólans á
leikriti Guðmundar
Steinssonar; Stund-
arfriði. Þar lásu leikritið í bland
leiklistarnemar á öðru ári og at-
vinnuleikarar, sem tóku þátt í
sýningu Þjóðleikhússins á sínum
tíma – lásu samt önnur hlutverk
nú en þeir léku á fjölunum!
Stundarfriður var fyrst sýndur
í Þjóðleikhúsinu 1978 og urðu
sýningar hátt í hundrað talsins
heima og erlendis. Síðan hefur
leikritið verið sýnt víða í veröld-
inni og í Póllandi var það kvik-
myndað. Íslenzka sjónvarpið
flutti sýningu Þjóðleikhússins yf-
ir á skjáinn.
Ég sá sýningu Þjóðleikhússins
á sínum tíma; bæði á sviði og í
sjónvarpi, og
svo rækilega
bólfestu tók
leikritið sér í
huga mínum,
að ég átti í
engum erf-
iðleikum með að kalla fram and-
rúm þess nú; tæpum aldarfjórð-
ungi eftir að ég sá það á sviði.
Allan tímann hef ég búið að þess-
ari miskunnarlausu spegilmynd
eyðslu, græðgi og lífsfirringar,
sem er öðrum þræði svo brosleg
á að horfa en um leið harmræn
um að hugsa.
Stundarfriður segir frá hjón-
unum Haraldi og Ingunni og
börnum þeirra Árna, Mörtu,
Guðrúnu og Magnúsi; sá síðast-
taldi sést reyndar aldrei á svið-
inu, heldur birtist okkur bara í
síma.
Líf fjölskyldunnar er tómur
tvískinningur og leikur allt á
þindarlausum þönum; þau hittast
bara hæ og bæ á heimilinu, sem
er rétt eins og það sé umferð-
armiðstöð, þar sem símar, sjón-
varp og hljómflutningsgræjur
eru stillt á botnlausan hávaða.
Öll bryðja þau pillur; fullorðna
fólkið taugapillur og hjartapillur
ofan í allt annað, unglingarnir
skófla í sig vítamínum.
Árni er allur í boltanum.
Marta er prjálað útlitsfrík og
strákasnati; tveir kærastanna,
Sveinn og Jóhann, koma fram í
leikritinu, en sá þriðji sigrar í
lokin ósýnilegur og giftur. Guð-
rún hefur hrakizt inn í eigin hug-
arheim, þar sem hún situr á
þránni eftir ást foreldra sinna,
sem enga kunna á móti.
Og inn í þetta bjarg ganga svo
foreldrar Haraldar; Örnólfur og
Guðrún; fulltrúar þess tíma, þeg-
ar fólk var nýtið á hlutina og
notalegt hvert við annað. Líkt og
Guðrún yngri lenda þau utan-
veltu í því hraðpínda miskunn-
arleysi, sem hirðir ekkert, en
hendir öllu og kann bara á tæki,
en ekki tilfinningar.
Ysinn og þysinn er slíkur að
það tekst ekki að fá fjölskylduna
alla til borðs í einu; ekki einu
sinni á jólum.
Þessi gegndarlausi hávaði og
hamagangur hlýtur á endanum
að ganga frá fólki. Samt gefst
okkur sú von í lokin, að tilfinn-
ingin megni að brjóta af okkur
hlekki tilgangsleysisins.
Stundarfriður er í mínum
huga langbezta leikrit íslenzkt
um firringu okkar tíma. Og ég
hygg það skipi sér vafalítið í
fremstu röð veraldarinnar, ef til
þess væri litið. Auðvitað er leik-
ritið íslenzkt og barn síns tíma,
en það er um leið síungt og fer
hærra; lyftir þessari íslenzku
fjölskyldu, svo hún verður ekki
einasta spegill fyrir landann,
heldur líka alla hina. Þess vegna
vilja menn horfa í þennan spegil
vítt og breitt um veröldina. Þetta
er spegillinn, sem sýnir okkur,
að hjörtum mannanna svipar
saman á Íslandi og í Japan.
Það var gott að sjá Stund-
arfrið aftur. Það var þörf áminn-
ing. Okkur er nefnilega svo auð-
velt að láta berast með
straumnum og berast af leið;
hlaupa fram og aftur í hamslausu
lífi, án tilgangs – án tilfinninga.
Við sjáum ekki okkur sjálf.
Nema einhver bregði upp spegli,
sem hermir okkur sannleikann
undanbragðalaust og minnir
okkur á, að við eigum, þrátt fyrir
allt, vonina að vopni.
( Guðmundur Steinsson skrif-
aði annað leikrit um þessa sömu
fjölskyldu 15 árum síðar. Það
heitir Stakkaskipti og þegar það
var sýnt í Þjóðleikhúsinu fóru
sömu leikarar með hlutverkin og
í Stundarfriði, að undanskildum
Þorsteini Ö. Stephensen, sem
var þá látinn. Árni Tryggvason
tók við hlutverki afans, sem hann
hafði reyndar hlaupið í í Stund-
arfriði. Hjónin léku Kristbjörg
Kjeld og Helgi heitinn Skúlason,
börn þeirra Sigurður Sig-
urjónsson, Guðrún Skúladóttir
og Lilja Guðrún Þorvaldsdóttir
og Randver Þorláksson lék kær-
asta Mörtu. Guðbjörg Þorbjarn-
ardóttir lék ömmu Guðrúnu í
Stundarfriði, en gamla konan
lifði það leikrit ekki af.)
Mér finnst það liggja í augum
uppi, að Stundarfriður eigi brýnt
erindi við okkur öll. Í raun og
veru ætti engin kynslóð að þurfa
að búa við verri býti fyrir það að
hafa ekki fengið að horfa í þenn-
an spegil Guðmundar Steins-
sonar.
Við þurfum hans svo sann-
arlega við. Við erum svo mörg á
alltof miklu iði; alltaf. Friðlaus í
kapphlaupi eftir hjómi tízku og
tækni. Við erum svo mikið hætt
að hittast. Tölum bara saman í
farsíma. Við erum líka hætt að
haldast í hendur. Við höldum
sambandi með tölvupósti og
SMS-skilaboðum. Við erum fjöl-
skyldan í Stundarfriði. Við
hlaupum um með tvískinnung
hennar á vörum og tilfinn-
ingaleysi hennar í hjarta. Og
alltof mörg okkar eiga enga Guð-
rúnu til að gefa okkur von.
Oft er þörf fyrir stundarfrið,
en nú, þegar sá tími brestur á, að
við göngum í gegn um ys og þys
út af jólum, þá er stundarfriður
okkur lífsnauðsyn.
Jólahaldið á að vera okkur
friður, ekki hamagangur og há-
vaði. Jólin eiga að vera innihald,
en ekki umbúðir. Það skiptir
okkur sköpum að þekkja hald-
reipið, þegar reynir á að vonin
ein er eftir.
Við megum ekki, hvað sem
öllu öðru líður í lífsins ólgusjó,
missa sjónar á jólabarninu í okk-
ur.
Ó, gef mér
stundarfrið
Hér er fjallað um leikrit Guðmundar
Steinssonar; Stundarfrið, og erindi
þess við okkur í dag og alla daga.
VIÐHORF
Eftir Freystein
Jóhannsson
freysteinn@mbl.is
UMRÆÐAN um fíkniefnaneyslu í
íslensku samfélagi verður annað
slagið fyrirferðarmikil í fjölmiðlum.
Það er ekki óeðlilegt, enda er opin og
heiðarleg umræða um þennan vágest
mikilvæg og oftast til bóta. Hún vek-
ur athygli á þeirri hættu fyrir ein-
staklinga og samfélagið í heild sem
neyslan hefur í för með sér og er yf-
irleitt lærdómsrík og upplýsandi fyr-
ir foreldra og aðra. Stundum gerist
það þó að langvarandi svartnætur-
fréttir fjölmiðla dragi upp allýkta
mynd af ástandinu.
Það er nefnilega nauðsynlegt að
undirstrika það rækilega að langflest
ungmenni hvorki prófa né nota fíkni-
efni. Það er nauðsynlegt að halda því
ákveðið til haga. Það skiptir miklu
máli að unglingar almennt fái ekki þá
ranghugmynd, að flestir jafnaldrar
þeirra prófi eða noti fíkniefni. Þannig
er það ekki meðal unglinga í grunn-
skóla. Lítill minnihluti gerir það, því
miður, en sem betur fer hefur sá
fjöldi farið heldur minnkandi. Það má
glögglega sjá á meðfylgjandi töflu,
sem sýnir þróun vímuefnaneyslu
nemenda í 10. bekk á Íslandi árin
1984 til 2002. Þar kemur í ljós að á
síðustu fjórum árum hefur dregið úr
neyslu áfengis hjá þessum aldurs-
hópi, sérstaklega þegar spurt er um
neyslu áfengis síðastliðna 30 daga og
dregið hefur úr reykingum í þessum
aldurshópi. Taflan sýnir að færri
hafa prófað hass nú, en fyrir fjórum
árum; var í 17% árið 1998 en er nú í
kringum 11%. Sama gildir um þá sem
hafa notað hass þrisvar sinnum eða
oftar. 11% voru í þeim hópi 1998 en
eru nú 7%. Miða við þessar tölur má
áætla að um 2–6 unglingar á þessum
aldri í hverjum skóla séu að gera til-
raunir með hass og er mjög brýnt að
finna þessa krakka, styðja þá og
hjálpa þeim. Þá er ekki síður mik-
ilvægt að berjast gegn öðrum teg-
undum af fíkniefnum og vara ung-
lingana við þeim hættum sem stafa af
neyslu þeirra. Það miðar oft hægt í
forvarnastarfi að okkur finnst, en
starfið er í rétta átt og afar mikilvægt
að halda vöku sinni og árvekni og
fækka enn í áhættuhópum. Brýnt er
einnig að vera vakandi gagnvart nýj-
um tegundum af fíkniefnum og gera
ungu fólki grein fyrir þeim hættum
sem þeim fylgja.
Þrotlaus vinna
Við Íslendingar höfum þannig séð
vísi að ákveðnum árangri í barátt-
unni gegn fíkniefnunum. Það er fagn-
aðarefni, en meira þarf til enda er
starf að vímuvörnum þrotlaus vinna
sem aldrei tekur enda. Við höfum
þannig verið að þróa þekkingu í for-
vörnum á undanförnum árum og hafa
þeir sem vinna markvisst að for-
varnastarfi margfaldast. Mikil þekk-
ing er á meðferðarstarfi og löng
reynsla. Aðgengi að meðferð er um-
talsvert og einstaklingar leita sér oft
meðferðar snemma og töluvert er um
endurkomur. Spurning er hvort við
þurfum ekki að efla göngudeildar-
meðferð til að draga úr innlagnar-
meðferð. En umfram allt sýna rann-
sóknir okkur, að með samstilltu átaki
miðar okkur hægt en bítandi í rétta
átt varðandi yngsta aldurshópinn.
Það er ekki vonlaust verk að berjast
við vímuefnadrauginn – forvarnir
skipta máli og skila sér.
Mér finnst hins vegar við hæfi sem
fyrrverandi verkefnisstjóri átaksins
Ísland án eiturlyfja síðustu fimm ár-
in, að líta aðeins um farinn veg nú
þegar því er að ljúka. Starf að vímu-
vörnum er snúið að því leyti að ár-
angur af starfinu er stundum erfitt
að meta. Enginn getur t.d. með vissu
fullyrt hvað gerst hefði ef ekkert
hefði verið að gert. En með hliðsjón
af niðurstöðum þeirra kannana sem
gerðar hafa verið, þá telja flestir að
forvarnarstarf stjórnvalda síðustu
fimm árin hafi skilað árangri og stutt
við starf annarra á þessu sviði. En
það er mikilvægt að áfram verði
haldið, þótt undir nýjum formerkjum
verði.
Í annarri grein mun ég gera nánari
grein fyrir verkefninu Ísland án eit-
urlyfja, sem hófst 1997 og lauk form-
lega nú um mitt þetta ár.
Ísland án eiturlyfja –
samstarf lykilatriði
Eftir Snjólaugu
Stefánsdóttur
„Starf að
vímuvörnum
er snúið að
því leyti að
árangur af
starfinu er stundum
erfitt að meta.“
Höfundur er verkefnisstjóri hjá
Reykjavíkurborg.
#$%
&'( )*+'(
,-..-.-

/0(1 .-.12)(
.101.3-


41,,
5 (..),6-
#$%7
#$8 #$# ## ##9 ##: 

#
$
:
8
9
%
;



<
- -
4 -5'-'
 1.5&
- -
= '&'
3 (,,&.
)
;
3-5-
12,-
3-515-
- -
> 6 -'
?-))
- -
.=*-'
?-))
@ &)/-
1'-
= *-

#
$
:
8
9
%
;



<

 
&





 

ATLAGA að Íslandi er hafin.
Vígtenntar járnskóflur hrúga upp
viðkvæmum jarðvegi undir veg á
Vesturöræfum. Steinum er rutt úr
vegi. Gróðurhula er rofin á Vest-
uröræfum, öræfalandi sem hingað
til hefur verið nánast alveg ósnort-
ið af hálfu okkar mannanna. Ein-
stök gróðurheild miðað við hæð yf-
ir sjó.
Gróðurheild sem ekki grær auð-
veldlega aftur og geri hún það þá
verður sá gróður aldrei eins og sá
sem fyrir var. Örin verða eftir. Í
fararbroddi spellvirkja fer ríkis-
stjórn Íslands. Og þar er Fram-
sóknarflokkurinn driffjöðrin. Þetta
er árás. Þetta er hernaðurinn gegn
landinu.
Hvað viltu gera fyrir fólkið?
Oft er ég spurður þessarar
spurningar þegar virkjanamál á
Austurlandi ber á góma. Ég svara
þessu þannig: Ég vil að minnsta
kosti ekki eyðileggja landið sem
fólkið býr á. Þetta er kjarni máls-
ins. Hvar á fólkið að búa þegar
landið er ónýtt eða fokið burt? Í
Reykjavík? Þetta er aðeins einn
hluti af landeyðingarstefnu ríkis-
stjórnar Davíðs Oddssonar.
Því sannið til: Landið mun á end-
anum fjúka burt. Hvað ætlar
Landsvirkjun að gera við þær 10
milljónir tonna af jökulaur sem
Jökulsá á Dal flytur með sér á
hverju ári og mun að mestu leyti
enda á botni Hálslóns í stað Hér-
aðsflóa. Gera landfyllingu í
Reykjavík? Nei, engar skóflur
munu duga til að moka því magni
af drullu upp úr Hálslóni. Lónið
mun fyllast. Og landið fjúka burt.
Um hugmyndaauðgi
Framsóknarmenn hafa lofað upp
í ermina á sér. Þess vegna eru
framkvæmdir nú þegar hafnar
norðan Vatnajökuls áður en nokk-
uð er fast í hendi varðandi álver.
Þetta er fullkomlega ábyrgðar-
laust. Á meðan versnar samnings-
staðan. Spilunum fækkar í erminni.
Þeir eru í klípu og verða að láta
hendur standa fram úr ermum.
Ákveðinn hávær hópur fólks hróp-
ar á aðgerðir og heimtar fram-
kvæmdir. Hugmyndir ríkisstjórnar
Íslands um álver og virkjun bera
vott um málefnafátækt og hug-
myndaskort. Ég vil benda ríkis-
stjórn Íslands á að til er annars
konar iðnaður í heiminum en áliðn-
aður. Iðnaður sem þarf miklu
minni orku, krefst minni fórna og
minni umhverfisspjalla, minni
stofnkostnaðar og minni áhættu.
En sem meiri sátt ríkir um. Hver
vill ekki þannig iðnað? Þannig iðn-
að vilja Íslendingar. Þess konar
iðnað vill Vinstri hreyfingin –
grænt framboð. Hugleiðið þessi
rök.
Hugmyndir Vinstrihreyfing-
arinnar – græns framboðs
Þegar ég spyr fólk að því hvort
sé framsæknari hugmynd; að reisa
virkjun við Kárahnjúka eða stofna
þar þjóðgarð, er svarið nánast allt-
af það sama: Það er framsæknari
hugmynd að stofna þjóðgarð en
reisa virkjun. Það er framsæknari
hugmynd að vernda land en spilla
því. Með því er meira lagt af mörk-
um til framtíðar en með virkjun.
Ekki svo að skilja að Vinstrihreyf-
ingin sé á móti öllum iðnaði. Við er-
um hlynnt iðnaði sem ekki krefst
röskunar á einstöku landi. Gott
dæmi um slíkan iðnað er til dæmis
tilvonandi röraverksmiðja í Helgu-
vík. Hún þarf tiltölulega litla orku
en skapar mörg störf og kostar
auðvitað margfalt minna er álver.
Einhvers konar iðnaður í þannig
mynd er nokkuð sem allir ættu að
geta verið sáttir við.
Atlaga að Íslandi
Eftir Þórð Mar
Þorsteinsson
„Hugmyndir
ríkisstjórnar
Íslands um
álver og
virkjun bera
vott um málefnafátækt
og hugmyndaskort.“
Höfundur er laganemi og situr í
stjórn Ungra vinstri grænna.