Morgunblaðið - 01.03.2003, Blaðsíða 28

HEILSA
28 LAUGARDAGUR 1. MARS 2003 MORGUNBLAÐIÐ
HÖFUÐBORGARSVÆÐIÐ
Ósvinnur maður
vakir um allar nætur
og hyggur að hví-
vetna.
Þá er móður
er að morgni kemur,
allt er víl sem var.
Góður svefn veitir
þreyttum manni
hvíld, frið og endur-
næringu. Algeng or-
sök streitu er sú að
fólk vanrækir þörf
líkamans fyrir svefn.
Í erindi Hávamála
hér að ofan er bent á
að ekki sé viturlegt
að vaka yfir vanda-
málum á nóttunni.
Maður vakni ein-
ungis þreyttur og
mæðan sé óbreytt
eftir sem áður.
Svefnþörf er mis-
munandi sem nemur 1–2. klst en meðalsvefnþörf fullorðinna er talin sjö og
hálf klst. Gæði svefnsins skipta einnig máli. Öruggasti mælikvarðinn á góð-
an svefn er að vakna úthvíldur og líða vel yfir daginn. Dagsyfja þýðir alltaf
svefnskuld. Börn og ungmenni þurfa meiri svefn en fullorðnir. En sjónvarp,
myndbönd, tölvur og gemsar stela gjarnan svefntíma. Nemendur sem koma
óhvíldir í skólann hafa skerta námsgetu.
Auk endurnærandi áhrifa svefnsins er m.a. vitað að vaxtarhormón mynd-
ast í djúpum svefni fyrri hluta nætur. Vaxtarhormónin stýra vexti þeirra
sem ungir eru en einnig hraða endurýjunar á frumum í líkama þeirra eldri
og hægja líklega á Elli kerlingu.
Flestir vita að það er skaðlegt heilsunni að svipta fólk svefni. Athygli og
einbeiting skerðist, líkamleg streitueinkenni koma í ljós, einbeiting, hugsun
og tímaskyn brenglast, misskynjanir og ofskynjanir glepja fólk og endalaus
vaka leiðir til dauða. Færri gera sér grein fyrir heilsufarslegum áhrifum
þess að spara við sig svefn. Hægt og hljótt safnast fyrir þreyta sem fólk
áttar sig ekki á að þurfi að leiðrétta. Þreytunni fylgir aukin spenna sem
getur dulið þreytuna og fólk notar gjarnan örvandi efni til að þrauka dag-
inn. Smám saman byggist upp streituástand; vítahringur spennu, svefn-
skorts, þreytu og kvíða (sjá mynd).
Streituástand birtist sem líkamleg einkenni, s.s. vöðvaspenna, verkir,
meltingartruflanir, hjartsláttarónot og hækkaður blóðþrýstingur. Þau ein-
kenni trufla svefn enn frekar. Draumar sem verða að martröðum vegna
streitunnar vekja fólk upp með andfælum. Langvarandi streita lamar
ónæmiskerfið sem aftur eykur líkur á sýkingum og fleiri sjúkdómum. Líkur
aukast einnig á hjarta- og æðasjúkdómum af öllu tagi sem og ótímabærri
elli.
 Gefum okkur því tíma til að njóta nægrar hvíldar. Háttum snemma.
 Skynsamlegir lífshættir, hreyfing og slökun greiða fyrir svefni.
 Svefnlyf eiga rétt á sér í hrakningum þreytu og streitu. Mörg eru alls
óskaðleg.
 Gleymum ekki í leit okkar að góðu lífi að það eru lífsgæði að fá góðan
svefn.
Ingólfur Sveinsson geðlæknir
Anna Björg Aradóttir hjúkrunarfræðingur
Heilsan í brennidepli
Svefn er næring
Flestir vita að það er skaðlegt heilsunni að
svipta fólk svefni
Spurning: Hver eru áhrif kódeins á
lifur? Ef teknar eru 6–8 töflur af t.d.
parkódíni á dag, hvaða áhrif hefur
það og hver eru einkennin? Hvað er
lifrin lengi að jafna sig eftir að töku
kódeinlyfja er hætt?
Svar: Parkódín inniheldur tvö
verkjastillandi lyf, paracetamól og
kódein. Í parkódíntöflu eru 500 mg
af paracetamóli og 10 mg af kódeini.
Einnig eru á markaði lyf sem inni-
halda 500 mg af paracetamóli og 30
mg af kódeini í hverri töflu og þau
heita parkódín forte og panocod.
Sum þessara lyfja eru einnig til sem
endaþarmsstílar. Til eru nokkur lyf
sem innihalda einungis paracetamól
(t.d. panodil og paratabs) en engin
lyf eru á markaði sem innihalda ein-
ungis kódein. Paracetamól verkar
svolítið svipað og magnýl eða aspirín
og hefur verkjastillandi og hitalækk-
andi verkun. Þetta lyf er mikið notað
bæði fyrir börn og fullorðna og er
það ýmist notað eitt sér eða í blönd-
um. Kódein er skylt morfíni og
breytist reyndar að hluta til í morfín
í líkamanum. Kódein verkar í heil-
anum og hefur verkjastillandi verk-
un. Kódein er stundum misnotað
sem fíkniefni og þekkt eru dæmi um
að viðkvæmir einstaklingar verði
háðir lyfinu eftir venjulega notkun í
fáeina daga. Notkun kódeins í venju-
legum verkjalyfjum er því talsvert
áhyggjuefni og sérstaklega í ljósi
þess að notkun þessara lyfja hefur
vaxið mjög mikið á undanförnum ár-
um. Um 15% þeirra sem taka
verkjalyf af þessu tagi fá aukaverk-
anir sem flestar eru af völdum
kódeinsins. Þessar aukaverkanir eru
einkum þreyta, ógleði og hægða-
tregða og síðan hættan á ávana og
fíkn eins og áður er getið en kódein
er ekki talið hættulegt fyrir lifrina.
Færri fá aukaverkanir af paraceta-
móli en einstaka fá ofnæmi og útbrot
og grunsemdir eru um að langtíma-
notkun geti valdið nýrnaskemmd-
um. Í ráðlögðum skömmtum er ekki
talið að paracetamól hafi skaðleg
áhrif á lifur og er þá verið að tala um
skammta sem eru allt að 4 g á sólar-
hring fyrir fullorðna (8 töflur á 500
mg hver). Ef svona stórir skammtar
eru teknir daglega í nokkurn tíma
getur þó verið hætta á ferðum sér-
staklega ef viðkomandi misnotar
áfengi, er með alvarlegan sjúkdóm
eða tekur sum önnur lyf. Ef einhver
sturtar í sig stórum skammti af
paracetamóli (t.d. 10–15 g) má búast
við alvarlegum veikindum með lifr-
arskemmdum sem geta leitt til
dauða. Við bráða paracetamóleitrun
fara einkenni venjulega að gera vart
við sig 12–48 klst. eftir inntöku yf-
irskammts og má þá búast við slapp-
leika, ógleði og uppköstum, kvið-
verkjum og vaxandi gulu.
Eiturverkanir á lifur ná síðan há-
marki 4–6 sólarhringum eftir inn-
töku lyfsins. Til er móteitur sem ver
lifrina ágætlega ef það er gefið innan
10 klst. frá inntöku paracetamóls en
eftir það dregur hratt úr gagnsemi
þessa móteiturs. Sumir þeirra sem
lifa af svona eitrun geta verið fljótir
að ná sér að fullu en aðrir eru mjög
lengi að ná sér og verða kannski
aldrei jafngóðir. Dauðsföll af völdum
yfirskammta af paracetamóli koma
iðulega fyrir úti í heimi og eru einnig
vel þekkt hér á landi.
Hvaða áhrif hefur
parkódín á lifur?
MAGNÚS JÓHANNSSON LÆKNIR SVARAR SPURNINGUM LESENDA
 Lesendur Morgunblaðsins geta spurt lækn-
inn um það sem þeim liggur á hjarta. Tekið
er á móti spurningum á virkum dögum milli
klukkan 10 og 17 í síma 5691100 og bréfum
eða símbréfum merkt: Vikulok. Fax 5691222.
Einnig geta lesendur sent fyrirspurnir sínar
með tölvupósti á netfang Magnúsar Jóhanns-
sonar: elmag@hotmail.com.
Notkun kódeins
talsvert
áhyggjuefni
ER NEFIÐ STÍFLAÐ?
Fæst í apótekum
og lyfjaverslunum
STERIMAR
er náttúrulegur
nefúði sem losar stíflur
og léttir öndun.
Fyrir 0-99 ára.
ÚT ER komin starfsáætlun
fræðslumála fyrir árið 2003 með
áherslum Reykjavíkurborgar í
skólamálum á árinu og framtíðar-
sýn til næstu 10 ára. Stefán Jón
Hafstein, formaður fræðsluráðs,
segir að „stórkostleg bylting“ muni
eiga sér stað í ár og á næstu tveim-
ur árum í byggingarmálum skól-
anna. Stefnt sé að því til að mynda
að 3,4 milljarðar fari í stofnfram-
kvæmdir og byggingaframkvæmdir
á næstu tveimur árum.
Meðal verkefna sem liggja fyrir á
þessu ári er bygging mötuneytis-
eldhúsa í tíu skólum. Slík eldhús
eru nú í helmingi skóla og er stefnt
að því að í lok árs verði þau í 75%
grunnskóla borgarinnar og að verk-
efninu ljúki á næsta ári. 100 millj-
ónir króna fara í breytingar vegna
eldhúsa á þessu ári og 150 milljónir
á næsta ári. Lengja á skóladag
nemenda í 2.–4. bekk í Grafarvogi
og ÍTR mun hefja þar rekstur frí-
stundaheimila fyrir nemendur í
1.–4. bekk.
Þá verður á árinu lokið við við-
byggingar Árbæjarskóla, Folda-
skóla, Hlíðaskóla, Hólabrekkuskóla,
Klébergsskóla, Laugalækjarskóla
og Seláskóla. Lokið verður við
byggingu Víkurskóla; nýs skóla í
Víkurhverfi, og framkvæmdir hafn-
ar við viðbyggingu Langholtsskóla,
sem verður lokið á næsta ári og
Ingunnarskóla; nýjan skóla í Graf-
arholti. Þá verður á árinu bætt við
húsnæði Hamraskóla og hefja á
undirbúning að viðbyggingu og inn-
anhússbreytingum í Breiðagerðis-
skóla, sem á að ljúka á næsta ári og
Seljaskóla, en ekki er ljóst hvenær
þeim framkvæmdum lýkur.
Staðaskóli tekinn
í gagnið 2005
Þá verður farið í breytingar á
bókasafni o.fl. í Réttarholtsskóla og
unnið að hönnun viðbyggingar við
Laugarnesskóla og nýs skóla í
Staðahverfi, en hann á að vera
kominn í gagnið árið 2005, að sögn
Stefáns Jóns. Samkvæmt fjárhags-
áætlun fyrir árið 2003 fara um 70
milljónir króna til Staðaskóla á
þessu ári sem mun nýtast í hönn-
unarvinnu og til að hefja fram-
kvæmdir. Að sögn Stefán Jóns
verður væntanlega farið í alútboð
til að flýta fyrir framkvæmdinni.
Hann segir að enn séu nokkrir
óvissuþættir, eins og hversu stórt
íþróttahús verði byggt og hvernig
menn sjái skólastarfið fyrir sér í
smáatriðum.
„En viljinn er kominn og fyr-
irheitið er þarna þannig að það
verður bara gengið í þetta,“ segir
hann.
Samkvæmt starfsáætluninni eru
heildarframlög til skólamála á veg-
um Reykjavíkurborgar á árinu 10,2
milljarðar króna, þar af fara um 8,3
milljarðar til reksturs grunnskóla
og 1,5 milljarðar til stofnfram-
kvæmda. Til viðbótar hafa 225
milljónir verið settar í bygginga-
framkvæmdir.
Á næsta ári er áætlað að verja
1,7 milljörðum króna í stofnfram-
kvæmdir og byggingaframkvæmd-
ir, eða samtals 3,4 milljörðum á
tveimur árum.
Skimunarpróf í stærðfræði
Að gerð starfsáætlunar koma
auk fræðsluráðs og Fræðslumið-
stöðvar, skólastjórnendur og for-
eldra- og kennararáð allra skól-
anna. Í henni er greint frá
nokkrum meginmarkmiðum grunn-
skóla til lengri tíma.
Stefnt er að því að lesskimun fari
fram í lok 2. bekkjar í öllum grunn-
skólum eins og á síðasta ári til við-
bótar við lesskimunarpróf í 4. og 7.
bekk. Skimunarpóf eru notuð til að
greina stöðu sérhvers nemanda í
tilteknu fagi. Meginmarkmiðið er
að 98% nemenda sem ljúki 10. bekk
geti „lesið sér til gagns“ eins og það
er orðað, þ.e. útskrifist læs úr
grunnskóla. Þá er stefnt að því m.a.
að leggja fyrir skimunarpróf í
stærðfræði í lok 2. bekkjar auk
þess sem skimunarpróf verða lögð
fyrir í öllum skólum í upphafi 1.
bekkjar, þ.m.t. hreyfiþroskapróf og
kannanir á hugtakaskilningi.
Útnefndir verða tveir móðurskól-
ar, í listum og verkgreinum, sem
eiga að veita öðrum skólum ráðgjöf
á því sviði. Nokkrir móðurskólar í
ólíkum greinum hafa starfað í
Reykjavík á undanförnum árum,
s.s. Austurbæjarskóli, sem er móð-
urskóli í fjölmenningarlegum
kennsluháttum og Grandaskóli sem
er móðurskóli í upplýsingatækni.
Þá á áfram að þróa fjarnám í ensku
og dönsku fyrir nemendur á ung-
lingastigi sem hafa forskot í þess-
um tungumálum.
Að sögn Stefáns verður áfram
unnið að því að draga úr sérkennslu
í sérskólum og færa þroskahamlaða
nemendur í auknum mæli inn í
skólana. Þá verður sjálfstæði skól-
anna áfram aukið auk þess sem
treysta á samstarf ólíkra skóla í
sama hverfi.
Þá á sömuleiðis að færa tónlist-
arnám í auknum mæli inn í skólana,
stuðla áfram að því að tónlistar-
skólar bjóði upp á forskóla tónlist-
arskóla sem val eftir skóladag í
fleiri grunnskólum.
Morgunblaðið/Halldór Kolbeins
Stefán Jón Hafstein, formaður fræðsluráðs, kynnti í gær starfsáætlun
fræðslumála Reykjavíkurborgar fyrir árið 2003.
3,4 milljarðar í
skólabyggingar
á tveimur árum
Reykjavík
Hönnun og framkvæmdir við Staða-
skóla munu hefjast á þessu ári