Morgunblaðið - 28.06.2003, Síða 28

28 LAUGARDAGUR 28. JÚNÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
F
REGNIR berast nú af
því að fjárhagsvandi
steðji að Landspítala –
háskólasjúkrahúsi og að
á fimm mánuðum hafi
rekstrargjöld spítalans verið um
fjögur hundruð milljónir umfram
fjárheimildir. Enn og aftur virðist
ætla að ganga erfiðlega fyrir þessa
stærstu heilbrigðisstofnun þjóðar-
innar að halda sig innan ramma fjár-
laga, enda þótt fjárveitingar til heil-
brigðismála aukist ár frá ári.
Meðal stærstu útgjaldaliða Land-
spítalans eru innkaup á lyfjum. Þrátt
fyrir hagstæða gengisþróun hefur
lyfjaverð lítið lækkað hér á landi að
undanförnu og vekur hlutur ein-
stakra óskráðra lyfja þar einkum at-
hygli, en þau eru undanþegin verð-
lagseftirliti. Vakna óneitanlega
spurningar um hvort sjúkrahúsin
geti ekki dregið úr notkun slíkra
lyfja, t.d. með öflugra innra eftirliti
með kostnaði og ávísunum.
Margvíslegar ástæður geta verið
fyrir háu lyfjaverði. Svo virðist sem
samkeppni meðal lyfsala sé á und-
anhaldi og færri og stærri lyfsölu-
keðjur setja nú sterkari svip á mark-
aðinn. Þeir sem ekki vilja spila með,
eiga á hættu að reita stóru risana til
reiði, eins og virðist hafa gerst við
Hringbrautina í Reykjavík þar sem
stór lyfsölukeðja hefur nú opnað
útibú við hliðina á sjálfstæðu og vin-
sælu apóteki sem þar hefur verið
rekið um árabil. Sama virðist upp á
teningnum í Mjóddinni, þar sem
brátt verða þrjú apótek. Verður að
telja harla ólíklegt að aukin fákeppni
meðal lyfsala og aukin yfirbygging sé
til þess fallin að lækka verð á lyfjum.
Smæð hins íslenska markaðar hef-
ur vitaskuld einnig sitt að segja.
Kostnaður við flutning og umsýslu er
hlutfallslega meiri fyrir innflytjend-
ur og heildsala, kostnaður við skrán-
ingu og þýðingu fylgiseðla sömuleið-
is. Þannig eiga íslensk sjúkrahús
erfitt með að standa í magnkaupum á
dýrum lyfjum í samvinnu við nor-
rænar heilbrigðisstofnanir vegna
reglna um séríslenskar merkingar
lyfja. Mætti ætla, að með því að slaka
nokkuð á slíkum reglum, væri unnt
að koma kostnaði stærstu sjúkrahús-
anna við lyfjakaup umtalsvert niður.
Ætti þetta ekki að bitna á gæðum
þjónustunnar og öryggisþáttum, þar
sem meðhöndlun lyfja á sjúkrahús-
um er auðvitað í höndum langskóla-
menntaðs fagfólks sem eftir sem áð-
ur hefði aðgang að öllum
nauðsynlegum upplýsingum um
verkun og áhrif lyfjanna. Íslendingar
eru almennt ekki stórtækari í neyslu
lyfja en frændur þeirra á Norður-
löndunum. Hins vegar er sláandi,
hversu fljótt við tileinkum okkur ný
og dýrari lyf án þess þó a
notkun þeirra eldri, svo n
Lyfjanotkun hér á landi
ekki hlutfallslega meiri e
urlöndunum, en samsetn
hlutfall nýrra og dýrari l
reynst ríkissjóði sérlega
hin síðari ár.
Dæmi um lyfjaval, sem
margvíslegar spurningar
Bólgnandi
lyfjaverð
„Þrátt fyrir hagstæða gen
óskráðra lyfja þar einkum
Eftir Björn Inga Hrafnsson
’ Hins vegar er hversu fljótt við
okkur ný og dýra
þó að dragi úr no
eldri, svo neinu n
Á NÆSTU árum þarf að eiga sér
stað víðtæk menntasókn sem tekur
til allra skólastiganna. Skoða þarf
kosti þess að hefja skólaskylduna
fyrr og tryggja samfellu í lífi nem-
andans frá fæðingarorlofsdögum,
þar til hann/hún útskrifast úr skóla.
Samfellu sem gerir hverjum ein-
staklingi kleift að falla í rásir þess
náms sem geta, áhugi og hæfileikar
kalla á. Margvíslegar umbætur verða
að eiga sér stað á skólamálunum til
að okkur takist að byggja upp kraft-
mikið og fjölbreytt samfélag þar sem
besta menntun í veröldinni stendur
því að baki. Mikil vinna bíður á næstu
misserum við að móta nýja skóla-
stefnu sem svarar kalli tímans um
framtíðarsamfélag byggt á þekkingu
og hugviti fólksins í landinu.
18 ára utan skóla
Róttæk menntapólitík næstu miss-
era þarf að eiga sér undanfara í
djarfri og hreinskiptinni umræðu.
Orðræðu um stöðuna eins og hún er
núna og hvernig við viljum sjá mál
þróast á næstunni. Sú umræða og
þróun þarf að sjálfsögðu að eiga sér
stað með og í samráði við skóla-
samfélagið. Frá leikskóla og til há-
skóla. Þar er þekkingin og aflið til að
taka skrefin inn í framtíðina.
Samanburður á ástundun 18 ára
fólks á Norðurlöndunum leiðir í ljós
að Íslendingar á þessum aldri eru
rétt um 65% við nám á meðan sú tala
er yfir 90% í Svíþjóð. Á þessum aldri
eiga sem allra flestir að vera við nám
til að auka möguleika sína í atvinnu-
lífinu og þroska kosti sína og hæfi-
leika til fulls. Brottfall og mann-
auðssóun tekur hins vegar við í allt of
mörgum tilfellum og of fáir snúa til
baka til náms síðar á lífsleiðinni.
Brottfallið er ekki einungis vandi
framhaldsskólanna og þess stakks
sem þeim er sniðinn. Þetta er vandi
skólamálanna í hnotskurn. Uppsafn-
aður vandi metnaðarlausra yfirvalda
sem hafa látið reka á reiðanum árum
saman og ekki svarað kröfum tímans
um breyttar áherslur. Breyttar
áherslur sem ekki síst felast í öflugu
iðn-, tækni- og listnámi. En á und-
anförnum árum hefur verkmennt-
unin lent í miklum vanda sem eykst
stórum þessi árin, enda ekki tekið á
honum.
Gjaldfrjáls leikskóli
Grunnstefið á alltaf að vera jafn-
rétti til náms, óháð efnahag, en mark-
miðið menntun að hæfi einstaklings-
ins. En ekki hagtalna og reiknilíkana.
Sumum hentar hraðbraut á tveimur
til þremur árum til stúdentsprófs.
Öðrum stutt námsbraut þar sem ein-
staklingurinn á hvenær sem er síðar
á lífsleiðinni að geta bætt við frekara
iðn-, tækni-, list- eða háskólanámi.
Þegar og ef honum býður svo við að
horfa. Inn í þetta kemur að sjálfsögðu
fyrirkomulag leikskólanna. Þar á
markmiðið að vera gjaldfrjáls leik-
skóli fyrir öll börn frá eins árs aldri.
Núna er þeim kostnaði velt yfir á for-
eldrana og það er óréttlátt. Það mis-
munar og kemur niður á þeim sem
síst skyldi; unga barnafólkinu sem er
að borga námslánin og koma sér upp
heimili. Þetta er samfélagslegt órétt-
læti sem á að vera forgangsmál að
leiðrétta. Árlegur kostnaður við
gjaldfrjálsan leikskóla er sambæri-
legur og við það að fella niður eigna-
skattinn. Og meti nú hver fyrir sig
hvort er mikilvægara og réttlátara.
Opinn skóli
Menntakerfi framtíðarinnar verð-
ur að bjóða upp á sífellda menntun;
opinn skóla. Opinn skóla þar sem ein-
staklingurinn á kost á að þjálfa upp
nýja hæfni til að verða gjaldgengur á
vinnumarkaði. Þetta er því brýnna
sem haft er í huga að hér á landi ljúka
40% hvers árgangs ekki framhalds-
námi, samkvæmt rannsóknum við
HÍ. Færri Íslendingar stunda því
nám á framhaldsskólastigi en á Norð-
urlöndunum, 81% af hverjum árgangi
hér en um 89% þar. Einungis 56% Ís-
lendinga á aldrinum 25 til
lokið framhaldsskólaprófi
hlutfall er 78% á öðrum No
löndum. Íslendingar hafa l
mun minna fé til menntam
hlutfall af landsframleiðslu
OECD-þjóðir. Munurinn á
næstu þjóðum hefur verið
stig. Þegar við vorum með
6% algengt í nágrannlöndu
þegar hlutdeild okkar varð
voru aðrar þjóðir með 7%.
legt er að setja fram tölule
mið í aukningu útgjalda til
mála. T.d. um 1% aukning
næstu fjögur árin.
Fjársveltur Tæknih
Eftirspurnin eftir tækni
fólki er meiri nú en nokkru
Á dögunum bárust þær fré
vegna fyrirhugaðra fjárfra
næstu ára verði einungis h
taka inn rúmle
nema í tæknin
með að vísa frá
fjárskorts. Þet
menntastefna
stæðis/Framsó
arflokksins í h
Þörfin eftir tæ
menntun er m
henni svarað með fjársvelt
Atvinnulífið er í brýnni þör
með slíka menntun. Það ha
iðnaðarins margoft bent á
yfirvöld til dáða. Enda sko
og tæknimenntun farinn a
íslensks iðnaðar. Samkvæ
Samtaka iðnaðarins árið 2
fyrirtæki í iðnaði nauðsynl
fjölga tækni- og verkfræði
80% á árunum 2000–2005.
er mætt með þessum hætt
sýnilegu tapi fyrir samféla
Slíkt er mikilvægi vitrænn
tækrar menntastefnu fyrir
þjóðfélagsins. Það er óþola
sama tíma skuli 140 áhuga
ungmennum vera vísað frá
vegna skilnings- og metna
stjórnvalda.
Framtíðarskólinn
Eftir Björgvin G. Sigurðsson
Höfundur er þingmaður
Samfylkingarinnar og á sæ
menntamálanefnd Alþing
’ Þörfin eftir tæknimenntuner mikil og henni svarað með
fjársvelti og þögn. Atvinnu-
lífið er í brýnni þörf fyrir fólk
með slíka menntun. ‘
OF LITLAR UMBÆTUR
Í LANDBÚNAÐI ESB
Umbætur þær á landbúnaðar-stefnu Evrópusambandsins,sem landbúnaðarráðherrar að-
ildarríkjanna samþykktu í fyrradag, eru
skref í rétta átt til þess að greiða fyrir
frjálsum viðskiptum með landbúnaðar-
vörur. Engu að síður er ekki nærri nógu
langt gengið í frjálsræðisátt.
Tillögurnar ganga í meginatriðum út
á að rjúfa tengsl landbúnaðarstyrkja og
framleiðslu og þannig er leitazt við að
draga úr hvata bænda til að framleiða of
mikið. Þessi breyting mun væntanlega
lækka hin frægu kjöt- og smjörfjöll
ESB, grynnka í vínlóninu og draga
þannig úr því að framleiðsla ESB sé seld
á undirverði á heimsmarkaði, en slíkt
hefur ekki sízt skaðað hagsmuni þróun-
arríkjanna. Hins vegar er í samþykkt
landbúnaðarráðherranna ekki tekið á
tollum og útflutningsbótum, sem eru
ekki síður skaðlegar hagsmunum þróun-
arríkjanna. Þetta hefur verið gagnrýnt
harðlega, ekki sízt af fulltrúum neyt-
enda í ESB-ríkjunum.
Gera má ráð fyrir að samþykktin komi
hreyfingu á Doha-viðræðurnar á vett-
vangi Heimsviðskiptastofnunarinnar
(WTO) um aukið frjálsræði í viðskiptum
með búvörur. ESB gæti tekizt að snúa
vörn í sókn; til þessa hafa ESB-ríkin og
fleiri reynt að verjast tillögum Banda-
ríkjanna og fleiri ríkja um stórfelldar
tollalækkanir, en nú gætu Bandaríkin
lent í vörn hvað varðar tengsl styrkja og
framleiðslu, sem hafa verið aukin þar í
landi undanfarin ár.
Breytingarnar á landbúnaðarstefnu
ESB hafa ekki í för með sér neina lækk-
un að ráði á styrkjum skattgreiðenda til
bænda, heldur aðeins umbreytingu
þeirra úr framleiðslutengdum og við-
skiptatruflandi styrkjum í svokallaða
græna styrki, sem ekki trufla frjáls við-
skipti með sama hætti. Frakkar og
Spánverjar hafa staðið einna fastast
gegn lækkun styrkjanna, en núverandi
ástand er þó væntanlega skammgóður
vermir fyrir bændur í þeim löndum.
Þegar fjárlög ESB verða tekin upp með
hliðsjón af stækkun sambandsins til
austurs verður ómögulegt að halda
áfram að greiða jafnháa landbúnaðar-
styrki með fjölmenn landbúnaðarríki
eins og Pólland og Ungverjaland innan-
borðs án þess að ríða fjárhag sambands-
ins á slig.
Halldór Ásgrímsson utanríkisráð-
herra segir í Morgunblaðinu í dag að
vænta megi þess að niðurstaða ESB
verði leiðbeinandi um þær breytingar,
sem gera verði á íslenzka landbúnaðar-
kerfinu vegna væntanlegra WTO-samn-
inga. Það má til sanns vegar færa, vegna
þess að gera má ráð fyrir að ekki verði
gengið lengra í viðræðunum en ESB
verður reiðubúið að sætta sig við og þar
af leiðandi verður land, sem eyðir enn
meira fé til landbúnaðarstyrkja en ESB-
ríkin, að laga sig að stefnu þeirra.
Það er út af fyrir sig jákvætt ef fram-
leiðslutengdum styrkjum verður út-
rýmt, en það er ekki sennilegt að ís-
lenzkir skattgreiðendur og neytendur
sætti sig við það til lengdar að borga
áfram hæstu landbúnaðarstyrki í heimi
og borga jafnframt hæsta búvöruverð í
heimi. Framlög skattgreiðenda til land-
búnaðarins verða að lækka. Landbúnað-
urinn þarf að fá aukna samkeppni og til
þess að svo megi verða þarf að lækka
tolla á erlendar búvörur, sem eru fráleit-
lega háir. Ef íslenzk stjórnvöld leggja
slíkt ekki til að eigin frumkvæði verða
neytendur og skattgreiðendur að vonast
til að önnur aðildarríki WTO krefjist
þess. Því miður virðist ekki hægt að
stóla á Evrópusambandið í þeim efnum.
SIGUR Í RÉTTINDABARÁTTU
Hæstiréttur Bandaríkjanna felldi áfimmtudag úrskurð er gæti reynst
mikilvægur áfangi í réttindabaráttu sam-
kynhneigðra. Dómstóllinn komst að
þeirri niðurstöðu í máli Lawrence gegn
Texas að lög í Texas, er banna kynmök
samkynhneigðra, væru í andstöðu við
stjórnarskrá Bandaríkjanna. Málið hafði
verið höfðað af tveimur mönnum er hand-
teknir höfðu verið og sektaðir á grund-
velli laganna en sættu sig ekki við þá nið-
urstöðu. Bentu þeir á að sömu athöfnum
gagnkynhneigðra væru ekki settar
skorður með lögum og því væri verið að
mismuna einstaklingum á grundvelli
kynhneigðar.
Bandaríkin hafa í orði ávallt haft frelsi
að leiðarljósi og stjórnarskrá Bandaríkj-
anna er fyrirmynd flestra þeirra er telja
að frelsi einstaklingsins og réttur hans til
að leita lífshamingjunnar á eigin forsend-
um eigi að vera í öndvegi. Í raun er
bandarískt þjóðfélag hins vegar flóknara
og margslungnara en svo að hægt sé að
alhæfa um Bandaríkin sem land frelsis-
ins. Þar hafa í gegnum söguna togast á
frelsi og stjórnlyndi, frjálslyndi og
íhaldssemi.
Hæstiréttur Bandaríkjanna hefur oft
gegnt lykilhlutverki í því að móta línurn-
ar í þeim menningarstríðum er háð hafa
verið í Bandaríkjunum. Úrskurðir hans
fyrr á árum urðu sumir til að hefta rétt-
indabaráttu blökkumanna. Aðrir úr-
skurðir hafa hins vegar veitt blökku-
mönnum þau réttindi er þeir njóta nú í
dag.
Einhver þekktasti úrskurður Hæsta-
réttar Bandaríkjanna er úrskurðurinn í
máli Roe gegn Wade er varð til að fóstur-
eyðingar voru heimilaðar. Sá úrskurður
er enn í dag gífurlega umdeildur í Banda-
ríkjunum og ítrekað hefur verið reynt að
fá honum hnekkt eða þá að láta Hæsta-
rétt þrengja túlkun sína á rétti kvenna til
fóstureyðinga. Deilurnar um fóstureyð-
ingar eru líklega eitthvert skýrasta
dæmið síðustu árin um þá menningarlegu
togstreitu er einkennir oft pólitíska um-
ræðu og þjóðfélagsátök í Bandaríkjun-
um.
Það sama á við um réttindi samkyn-
hneigðra. Færa má rök fyrir því að í fáum
öðrum ríkjum njóti samkynhneigðir jafn-
mikils frelsis og réttinda og í Bandaríkj-
unum. Jafnframt eru hins vegar dæmi
um, líkt og lögin í Texas sýna, að reynt sé
með pólitískum hætti að þrengja að rétti
þeirra á grundvelli fordóma.
Úrskurður Hæstaréttar Bandaríkj-
anna markar þá stefnu að ekki sé hægt að
leggja hömlur á samneyti tveggja ein-
staklinga séu báðir samþykkir. Í áliti eins
dómarans segir að málið snúist um þann
rétt samkynhneigðra að vera í sambandi.
Það sé niðurlægjandi fyrir samkyn-
hneigða að ganga út frá að samband
tveggja samkynhneigðra einstaklinga sé
einungis kynferðislegt rétt eins og það
væri niðurlægjandi fyrir gagnkyn-
hneigða að halda því fram að hjónaband
grundvallist á réttinum til kynlífs.
Úrskurðurinn er sigur fyrir samkyn-
hneigða en jafnframt alla þá er telja að
það sé einstaklinganna að ákveða hvern-
ig þeir kjósa að lifa sínu lífi en ekki rík-
isvaldsins eða sjálfskipaðra siðapostula.
Um það snýst frelsi.