Vísir - 24.10.1980, Blaðsíða 9

Föstudagur 24. október 1980.
rf
vtsm

Uppruni og ællunar-
verk - iramtíðarsýn
1 sérhverju þekktu mannlegu
samfélagi fyrirfinnst fjöl-
skyldumyndun af einhverju tagi
— fjölskyldan er forsöguleg og
eldri en stofnanir á borö viö rfki
og trúfélög. Aö verki hlýtur aö
vera frumhvati, sem skapar
þörf er best veröi uppfyllt meö
því aö mynda frumhóp likt og
fjölskylduna. 1 raun er fjöl-
skylda samfélag/þjóöfélag I
hnotskurn eöa úr gagnstæöri átt
litiö — þrengdur hópur úr stærri
heild.
Arátta lifveranna til aö viö-
halda sjálfum sér, er viöur-
kennd undirstaöa allrar fram-
vindu. MAÐURINN er engin
undantekning frá öörum lifandi
verum, en umfram önnur spen-
dýr býr hann viö þaö
„óhagræöi” aö afkvæmiö —
BARNIÐ — er veikburöa og
þarfnast nákvæmrar umönnun-
ar i langan tlma, ef þaö á lifi aö
halda og ná þroska.
Sennilega er ekki ofsagt, aö i
nútima samfélagi taki um tvo
áratugi aö hleypa nýjum ein-
staklingi af stokkunum. Enda
þótt sú hafi ekki veriö raunin i
árdaga, tók þaö afkvæmi
mannsins samt mörg ár aö
veröa svo sjálfbjarga aö sleppa
mætti af þvi hendinni.
Af þessu leiddi aö mynda varö
aöstööu eöa koma á fót sama-
staö — HEIMILI — svo þessi
nauösynlega umönnum — UPP-
ELDI — gæti fariö fram. Jafn-
framt þurfti aö tryggja full-
vaxta einstaklinga —
FJÖLSKYLDU — til aö vaka
yfir afkvæminu og fylgja þvl
eftir allan þennan tima. Undan-
tekningarlitiö hefur foreldrum
runniö blóöiö til skyldunnar og
þeir tekiö höndum saman um aö
annast og vernda barniö.
Ljóst er af þvi sem nú hefur
veriö sagt, aö sambýli eöa gift-
ing karls og konu og barns-
getnaöur er frumkveikjan aö
fjölskyldumyndun. Meö öörum
oröum fjölskyldan á uppruna
sinn i þvi aö veita skjól van-
megnugu afkvæmi mannsins.
Ytri skilyröi, svo sem veöurfar,
gróöur, búseta og þróun at-
vinnuhátta marka siöan fjöl-
skyldugeröina á hverjum tlma.
Skilgreining
A okkar timum þekkjum viö
fjölskylduna sem festi sam-
félagsins og þá félagseiningu er
viö fæöumst inn I. En á öllum
tlmum gildir þaö aö börn velja
sér ekki fjölskylduna sem þau
fæöast inn i og foreldrar ekki
þau börn sem þeir geta af sér.
Skilgreiningar á fjölskyldu
eru margvlslegar, svo sem:
Hópur, sem hefur sameiginlega
matseld — en mötuneyti eöa
matarfélög mynda ekki sjálf-
krafa fjölskyldutengsl milli
fólks. Hópur, sem hefur sömu
búsetu — en félagar er hafa íbúö
á leigu saman eöa vistfólk á
sama dvalarheimili tengist ekki
fjölskylduböndum af þeim sök-
um einum.
Alþekkt er eftirfarandi skil-
greining á hvaö sé fjölsky lda og
spannar hún senniiega vel flest-
ar hugmyndir, sem settar hafa
veriö fram um fjölskyldu: Höp-
ur fullvaxinna karla og kvenna,
böm þeirra — jafnt eigin börn
sem ættleidd — og minnst tveir
hinna fullorönu meö sér félags-
lega viöurkennt kynferöissam-
band.
Aðstæður
Enda þótt viö hér á landi og 1
nágrannalöndum okkar, búum
nær eingöngu viö svokallaöa
kjarnafjölskyldu — þaö er for-
eldri/foreldrar og barn/böm —
megum viö ekki álykta svo aö
hér sé hiö eina rétta fjölskyldu-
form. Kjarnafjölskyldan er
viöurkennt afsprengi tækni-
vædds iönaöarsamfélags, þar
sem smáar hreyfanlegar ein-
ingar henta framleiösluháttun-
um.
Hráefni orku og mannafla
þarf aö stilla saman til átaks,
svo framleiösla geti hafist og
sölumarkaöi og samgöngur
veröur aö taka meö I reikning-
inn. Þessu skipulagi hentar vel
aö mannaflinn sé hreyfanlegur
og störir ættbálkar eru þungir i
vöfum.
Andstæöa iönaöarsamfélags-
ins er bænda- eöa kyrrstööu-
þjóöfélagiö þar sem atvinnu-
hættir stuöla aö festu I búsetu og
fjölskyldan er jafnframt hópur,
sem starfar aö sama fyrirtæki
(til dæmis búi) og hefur sam-
eiginlega afkomu I samræmi viö
afrakstur starfseminnar.
Shk tilhögun var aö niestu
rlkjandi á Islandi fram undir
seinustu aldamót. Ef þörf var
fyrirmannafla, umfram sjálfan
fjölskyldukjarnann hlóöust ut-
an á hann ættingjar, svo sem af-
ar og ömmur, þeirra systkini,
systkini húsráöenda og þar
fram eftir götunum. Stundum
var einnig um aö ræöa vinnu-
fólk, niöursetninga, ómaga og
annaö fólk sem ekki myndaöi
sjálft sinn eigin fjölskyldu-
kjarna.
tmynd
Aö vfsu mun þaö vera ein-
hvers konar rómantfsk Imynd
hér á landi aö fyrr á timum hafi
ævinlega veriö stórf jölskyldur á
heimilum. Um þaö eru manntöl-
in frá 1703 og 1801 traustar
heimildir, en þau leiöa I ljós aö
raunverulegar stórfjölskyldur
voru ekki ýkja margar og hin
algenga Islenska fjölskyldu-
stærö ekki langt yfir „vlsitölu-
fjölskyldu” 20. aldarinnar.
Samkvæmt manntölum voru
börn ekki til muna fleiri, en
slöar geröist. Barnadauöi var
mikill, lifaldur fólks skammur
og mjög margir giftust ekki.
Löggjafinn ýtti undir stofnun
hjúskapar og sveitaryfirvöld
héldu fram ströngum efnahags-
skilyröum, sem fólk uppfýllti oft
ekki fyrr en á fertugsaldri og
var þvl giftingaraldur karla og
kvenna hár.
Þegar kom fram á 19. öldina
breyttust ytri skilyröi til batn-
aöar, meöalannars meö aukinni
þekkingu á jarörækt, matargerö
og hollustuháttum. tmynd nú-
timafólks um hina gróskumiklu
islensku stórf jölskyldu á liklega
aömesturætursinar aö rekja til
þess tlma.
Skýring felst einnig I þvi aö
fyrsta kynslóö þéttbýlisfólks á
Islandi átti slnar bernskuminn-
ingar úr sveit. Söknuöur mynd-
aöist vegna þess, sem fólk átti
ekki afturkvæmt til og jafnan er
tilhneiging til aö Iklæöa for-
tlöinaljóma. t endurminningum
þessarar kynslóöar blómgaöist i
ræöu og riti sú sveitarómantík,
sem i marga áratugi setti svip
sinn á innlenda listsköpun.
Sjálfstæðisvilji
A19. öldinni fóru öldur frelsis-
vakningar um alla Noröurálfu,
útaldan náöi til tslands og hjá
ibúunum myndaöist sterkur
vilji til sjálfstæörar tilveru.
Þörfin fyrir afnot af landi til aö
byggja efnahagslega afkomu
slna á óx slfellt, fólkiö var aö
rétta Ur kútnum — aöstæöumar
uröu óyfirstiganlegar og mikill
landflótti brast á.
1 kjölfar haröindakafla laust
eftir miöja öldina, fluttist fjóröi
hver tslendingur vestur um haf
og fóru þá sögur af stórum fjöl-
skyldum sem fluttu héöan— rft
margar saman, tengdar eöa
skyldar. 1 þeim frásögnum
kemur vel fram, annars vegar
ófullnægjandi skilyröi landsins
tilaö brauöfæöa börn sln, miöaö
viö þá atvinnuhætti sem
tiökuöust og hins vegar hversu
„fjölskyldan” sem sllk átti i vök
aö verjast.
Hér veröur ekki neinum get-
um leitt aö þvl hvaöa ástæöur
lágu til þess aö fólk fluttist
hingaö til lands á ofanveröri 9.
öld og öndveröri 10. En tilgáta
hefur komiö fram um, aö ættar-
tengsl og fjölskylduáhrif hafi
ekki ráöiö eins miklu I llfi fólks
almennt og oft hefur veriö taliö.
Tilgátan styöst meöal annars
viö þaö hvernig veldi goöanna
var háttaö og þá endurskipu-
lagningu á innri gerö þjóö-
félagsins sem lýsti sér I stofnun
hreppanna um 1100 aö taliö er.
Fyrstu islensku lögin voru aö
mestu sniöin eftir Gulaþingslög-
um I Noregi og samkvæmt þeim
átti fólk, allt aftur I 5. liö gagn-
kvæmum réttindum og skyldum
aö gegna hvaö viö annaö — jafnt
liöveislu I hernaöi sem hefndir
og til framfærslu. Ættirnar og
fjölskyldur manna skorti styrk
til aö gegna framfærsluhlut-
verkinu — flestir áttu nóg meö
sig. Hrepparnir komu til skjal-
anna, en þeir voru eins konar
framfærslu- og tryggingafélög,
sem lutu landfræöilegum lög-
málum en ekki ættarbanda.
Forn Islensk lög bera meö sér
vilja til skipulegrar sam-
hjálpar, sem enn er viö lýöi og
ber uppi þá tryggingalöggjöf
sem viö búum nú viö.
Uppspretta ein-
staklingsfrelsis
A 20. öld hefur skipt svo um i
einkamálum manna, aö nú
ganga flestir I hjónaband eöa
stofna til sambýlis og mynda
þannig eigin fjölskyldu. Lög-
gjafinn styöur þessa þióun, gift-
ingaaldur hefur lækkaö og er nú
sá sami hjá konum og körlum.
Rýmkuö hafa veriö skilyröi til
hjónaskilnaöa svo tregöa á þvi
sviöi hamlar ekki stofnun hjú-
skapar. Flestir tilheyra tveimur
fjölskyldum, þeirri sem þeir
fæöast hjá — UPPHAFSFJOL-
SKYLDU - og -
HJÚSKAPARFJOLSKYLDU -
sem þeir mynda viö giftingu eöa
stofnun sambýlis. Hvor maki
um sig tengist þvi tveimur fjöl-
skyldum og heyrir til undan-
tekninga ef tveir einstaklingar
tengjast sömu tveimur fjöl-
skyldunum.
Uppvaxin böm úr hjúskapar-
fjölskyldunni — sem er þeirra
upphafsfjölskylda — tengjast
siöan nýjum fjölskyldum, þegar
þau giftast og þannig koll af
kolli. Miöaö viö langlifi og gott
heilsufar fólks nú á timum,
samfara auöveldum sam-
skiptum manna á milli hér á
landi, ætti þetta net „atóma”
sem fjölskyldumar mynda aö
vera opinn farvegur fyrir til
dæmis menningarstraum, fróö-
leik, reynslu og verkkunnáttu.
Til þess aö svo megi veröa,
þarf aö viöurkenna verömæti
slikra samskipta og hlú aö
þeim. Hefö, siövenja og menn-
ing einnar fjölskyldu getur ef
ættartengslin eru ræktuö hlotiö
ómetanlega skirslu hjá annarri
fjölskyldu — öölast samfélags-
legt gildi og bætt heildina. Arf-
leifö kynslóöanna sem eldri ætt-
liöir bera I farangri sinum,
getur náö fram til þeirra sem
yngri eru. Samhjálp, samhugur
og siögæöi hlotiö „prufu-
keyrslu” milli einstaklinga og
sllpast.
Vettvangur fjölskyldu er
einkavettvangur og verndaöur I
stjórnarskránni. Makar upp-
fylla gagnkvæm réttindi og
skyldur innbyröis og viö böm
sin og þeir geta veitt þeim jöfn
tækifæri. Þetta stuölar aö sjálf-
stæöi f ólks og veitir þvl frelsi -— í
raun er þarna uppspretta ein-
staklingsfrelsisins.
tslensk fjölskylda er tiltölu-
lega ungt fyrirbæri eöa rétt
rúmlega þúsund ára gömul.
Hún haföi I veganesti hingaö út
fordæmi sem aölaga varö aö-
stæöum hér og i tslendingasög-
unum úir og grúir af dæmum
um heimilishætti fólks og fjöl-
skyldulíf — sömuleiöis I þjóö-
sögunum.
Fordæmin og ábendingarnar
hafa komiö úr bókmenntunum
frá kirkjunni og bestu mönnum
hverju sinni. Skólunin var i
höndum f jölskyldunnar sem var
eins konar allsherjarstofnun 1
samfélaginu.
9
1
neöanmóis
Hvöt, félag sjálfstæðis-
kvenna hef ur gef ið út bók
um „f jölskylduna í
frjálsu samfélagi". Þar
kennir margra grasa í
samtals 24 athyglisverð-
um greinum. Hér birtist
grein Bjargar Einars-
dóttur sem jafnframt er
formaður Hvatar.
Fjölskyldan stendur á tlma-
mótum. Enda þótt frumorsökin
fyrir myndun fjölskyldu sé
óbreytt eins og hún var skil-
greind I upphafi þessa máls, þá
eru þær ytri aöstæöur sem fólk
lagaöi sig eftir öldum saman
gerbreyttar.
I umbyltingu atvinnulifsins
fyrr á þessari öld, færöist
þungamiöja þjóöllf sins frá
dreifbýli I ört vaxandi þéttbýli.
Viö þessar breytingar hefur
fjölskyldan á vissan hátt lent I
tómarúmi og staöa hennar
krefst endurskoöunar og endur-
mats.
Fjölskyldunni er svift af rót
sinni sem miödepli framleiösl-
unnar og komiö fyrir I efna-
hagskerfinu sem neyslueiningu.
Flest önnur verkefni sem hún
var áöur ein um aö sinna, hafa
veriö fengin öörum. Llkt og
stofnun hreppanna á sinum
tima, varö til aö flytja þunga
framfærslunnar frá fjölskyld-
unniyfir á heildina, þáhefurný-
skipan atvinnumála nú gengiö
nærri fjölskyldunni sem frum-
hópi samfélagsins.
Brýnt er aö ræöa og móta
stefnu i málefnum fjölskyldunn-
ar. Upphaf þess er aö skilgreina
hlutverk hennar I breyttum aö-
stæöum. En áöur en til þess
kemur veröur aö leita svara viö
spurningunni hvort fjölskyldan
sé ef til vill oröin úrelt „sam-
félagslegt festi”.
Þvi er fljótsvaraö aö á meöan
æxlun og umönnun nýrra þegna
á sér sinn vettvang innan vé-
banda fjölskyldunnar — er hún
ómissandi. Og þetta verkefni er
svo mikilsvert aö næsta kröfu-
mótun viö samningageröir hjá
aöilum vinnumarkaöarins hlýt-
ur aö vera — aö þetta sé virt
sem verðugasta verkefniö, þaö
brýnasta aö leysa og lykillinn aö
allri framþróun.
Fullvaxnir einstaklingar, sem
sækja dagleg störf úti á vinnu-
markaöinum, eru undir mikilli
pressu og hraöaálagi — þeim er
nauösyn aö eiga sér vlgi til
vamar.
1 tæknivæddum heimi er fólki
nauösyn á tilfinningalegum og
félagslegum samskiptum viö
aöra — og allir veröa aö eiga sér
vist aöhald og ögun. Ein-
staklingsfrelsiö framtakiö og
valfrelsiö kristallast i hinum
nánu samskiptum, sem fjöl-
skyldullfiö býöur upp á.
Samstarf jafnrétthárra ein-
staklinga á jafnréttisgrundvelli
er forsenda fyrir fjölskyldu-
mynstri framtiöarinnar. 1 mót-
un fjölskyldustefnu veröa Is-
lensk stjórnvöld aö leggja
áherslu á aö finna leiöir aö þvl
marki.
Framtiðarsýn
Framtlöarsýnin er: Frjálsir
og sjálfstæöir einstaklingar,
sem mynda eigin fjölskyldur,
sem allar eru hluti af frjálsu
samfélagi. Umræöan er hafin og
verkefniö þarfiiast nánari út-
listunar.
Hlutverk þessarar bókar er
fyrst og fremst aö varpa
heildarsýn á viöfangsefniö og
kveikja sem viöast áhuga fyrir
málefninu.