Morgunblaðið - 01.12.2003, Qupperneq 20

LISTIR
20 MÁNUDAGUR 1. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Bergljót Jónsdóttir
í Björgvin
Hæst launaði
menningar-
frömuður
í Noregi
NORÐMENN velta vöngum þessa
dagana yfir launakjörum stjórnenda
tveggja stærstu listahátíða landsins
og hefur Bergljót
Jónsdóttir,
stjórnandi
Listahátíðarinnar
í Björgvin, þar
ótvírætt vinning-
inn.
Bergljót hefur
að sögn norskra
fjölmiðla um 870
þúsund norskar
krónur í árslaun,
eða um níu og hálfa milljón íslensk-
ar krónur. Þetta gera um 800 þús-
und krónur á mánuði. Auk þess tí-
unda Norðmennirnir fríðindi hins
listræna stjórnanda þar sem hún
hefur frítt húsnæði og bíl ofan í
kaupið. Norskir fjölmiðlar fullyrða
að þar með sé hin íslenska Jóns-
dóttir tekjuhæsti menningarfröm-
uður Noregs og skjóti jafnvel sjálf-
um menningarmálaráðherranum ref
fyrir rass.
Stjórnandi listahátíðarinnar í
Bergen, Per Uddu, er einungis hálf-
drættingur á við Bergljótu í launum
og er með „næstum því frían bíl“ að
eigin sögn og fær símakostnað að
nokkru leyti greiddan. Uddu út-
skýrir muninn með því að hátíðin í
Bergen hafi á sér alþjóðlegan blæ
og skarti yfirleitt alþjóðlega þekkt-
um stjörnum í listheiminum á með-
an Þrándheimur sé á þjóðlegri nót-
um. Hann bætir við að frú
Jónsdóttir sé þar að auki snjöll í að
semja, bæði fyrir sig og aðra.
Björgvinjarbúum sjálfum vaxa
launakjör Bergljótar ekki í augum
og einn þekktur Björgvinjarbúi,
Gustav Lorentzen, útskýrir það
með því að í Björgvin sé hefð fyrir
því að leggja stórar upphæðir í list-
ræna viðburði. „Í Björgvin hafa
lengi búið efnaðir útgerðar- og
kaupmenn sem ekki hafa horft í
skildinginn. Þeir víluðu ekki fyrir
sér að senda eftir Fílharmóníusveit
New York-borgar á árum áður og
Björgvinjarhátíðin er þekkt fyrir
glæsileg atriði. Mér finnst laun
Bergljótar of lág ef eitthvað er,“
segir Lorentzen.
Bergljót
Jónsdóttir
Í Andlitum ert þú í nokkrum fjarska fráskáldsögum þínum Endurkomu Maríu,Borginni bak við orðin og Næturverðikyrrðarinnar. Mér sýnist þú á nýjum
slóðum í fásögn og formi?
„Ég kalla stílinn á þessari bók eldhúsborðs-
stíl eftir stílnum sem maður notar þegar mað-
ur segir vini eða kunningja sögu yfir eldhús-
borðið.
Þetta er léttur stíll og einlægur, en þá gilda
þær reglur þegar fólk skiptist á sögum yfir
kaffibolla að þótt maður sé sannur þá sökkvir
maður sér ekki ofan í sjálfsmeðaumkvun og
óuppgerð persónuleg mál. Maður leggst ekki í
langar lýsingar og til að særa ekki blygð-
unarkennd fólks veltir maður sér ekki upp úr
hvernig manni leið við hvert fótmál í sögunni.
Þetta er enginn hjónaherbergisstíll.
Það er augljóst þegar komið er til Íslands að
hér tjáir fólk sig meira í sögum en víðast hvar
annars staðar, það má jafnvel finna sögukorn í
dagblöðum þar sem fá má vísbendingu um að
allflestir Íslendingar geta sagt sögu og leggja
stolt sitt í það. Svona er þetta ekki út um allt.
Í sumum löndum geta furðu margir staðið upp
og haldið tækifærisræðu, það getum við ekki
almennt. En við getum flest sagt sögu yfir
kaffibollanum. Á bak við þessar eldhúsborðs-
sögur er lifandi hefð sem ég vildi að hluta til
ganga í. Um leið og það er gert nálgast maður
Íslendingasögurnar.“
Skáldævisaga er orð sem rithöfundar og
gagnrýnendur nota óspart. Hvað viltu segja
um þennan merkimiða?
„Skáldævisaga er opið hugtak. Fyrir mér
vakti að steypa saman nokkrum bókmennta-
greinum, ævisögunni, skáldsögunni, persónu-
lýsingum að nokkru leyti í anda manngerða
Þeófrastosar og raunsærri ættarsögu sem nær
að verða lítill samfélagsspegill. Svona lagað
verður maður þó að fara í með gát til að hvað
rekist ekki á annars horn.
Það eru góðar og gildar ástæður fyrir því
að þessi form eru til aðskilin hvert frá öðru og
engin merkishugmynd í sjálfu sér að hræra
þeim saman. Æviminningar eru að vissu leyti
andstæða persónulýsinga því í þeim er höfund-
urinn statt og stöðugt að fjalla um sjálfan sig
og er persónulegur en í persónulýsingum
reynir hann að vera óhlutdrægur og sjá út fyr-
ir sjálfan sig, reynir að sjá annað fólk „eins og
það er“. Ég vildi getað sagt ævisögu manns
með því að horfa í gegnum augu hans og sjá
aðra þannig að þeir sem hann sæju yrðu ævi
hans. Ef þetta tekst er um margrætt merking-
arnet að ræða þegar upp er staðið því spyrja
má: Hvað er sjálf? Er það eitthvað afmarkað
fyrirbæri eða er það í og með allir sem maður
mætir og kynnist á lífsleiðinni? Er maður
kannski annað fólk?“
Sumar persónur eru nefndar réttu nafni
eins og í alvöru ævisögu, aðrar hafa skipt um
nafn?
„Það er ekki ein einasta persóna bók-
arinnar, sama hve lítilfjörlega aukapersónu
um er að ræða, sem er alfarið uppdiktuð,
nema þá ef til vill af guði, allar hafa þær átt
eða eiga þær sér stað í þeim daumi sem við
köllum veruleika. Ég hef reynt að draga þetta
fólk fram án þess að gera það að týpum, eins
og Þeófrastos gerir reyndar, en geri mér þá
ljósa grein fyrir að minnið sjálft er skáld.
Það hvernig skáldminni manns er segir
mest um hvernig persóna maður er og þar
með er augljóst að sá sem lýsir fólki segir frá
sjálfum sér í leiðinni. Spurningin er um hversu
langt maður sér. Hversu langt sér maður út úr
sjálfum sér og inn í aðra persónu? Ef maður
segir að veruleikinn samanstandi af fólki þá
byrjar maður að sjá hann þegar maður byrjar
að sjá fólk eins og það er. Raunsær er þá
kannski sá stíll sem nær að bregða upp heild-
armynd af manneskju þannig að lesandanum
finnist hann þekkja hana. Ef höfundinum tekst
að lýsa inn í nægilega margar ólíkar persónur
í sama samfélagi þá fer að framkallast mynd
af félagslegum raunveruleika í huga lesand-
ans. Spurningin fer í og með að snúast um
hvernig sá sem sér og segir frá endurspeglar
samfélagið sem hann lifir í.“
Hvert sýnist þér íslensk skáldsagnagerð og
þar með þín stefna? Er einhvers konar
raunsæi að koma upp aftur?
„Þegar kalda stríðið var hvað napurlegast
þá kom að því einn gráan febrúardag, ímynda
ég mér, að fólk þoldi ekki meiri napurleika í
bili og tók bókum Fyndnu kynslóðarinnar
fagnandi. Fyndna kynslóðin endurnýjaði ís-
lenskt raunsæi þegar raunveruleikinn kallaði
á það. Í lok níunda áratugarins tók veruleik-
inn aftur upp á því að breytast, þegar kalda
stríðið var að líða undir lok.
Nýr veruleiki kallar á nýtt raunsæi og á
tímabili var örlítil kreppa í hinum heilaga ís-
lenska realisma. Skyndilega var þörf á nýjum
röddum og á tíunda áratugnum upplifðum við
vissa opnun í íslenskum bókmenntum, tilkomu
nýrrar kynslóðar. Nýir og gamlir höfundar
fundu leið út úr kreppu íslensks realisma og
raunsæir Íslendingar önduðu léttar.
Við eigum marga nýja höfunda og sumir
þeirra eru í einlægni að reyna að segja eitt-
hvað um samtíma sinn sem hefur varanlegt
gildi núna þegar menn eru ekki jafn ginn-
keyptir fyrir ólíkindalátum og „frumleika“.
Veruleikinn er aftur orðinn þokkalega stabíll
og þörfin á nýjungum að fjara út, jafnvel örlar
á þeirri hugsun að við Íslendingar séum boð-
berar sannleikans, hér sé allt best, spurningin
sé bara um markaðssetningu erlendis. En ég
hef trú á að sumir höfundar haldi trúnaði við
opnunaranda tíunda áratugarins, í það
minnsta í nokkrum mæli og það haldi áfram
að krauma dálítið í leynipottinum.
Opnunarandinn þarf að ríkja hér vel og
lengi áður en við náum að skrifa brautryðj-
andi texta.“
Er maður kannski annað fólk?
„Þetta er enginn hjónaherbergisstíll,“ segir
Bjarni Bjarnason um skáldævisöguna Andlit.
Bjarni Bjarnason sendir nú frá sér skáldævisöguna Andlit. Bjarni er höfundur skáldsagna, smásagna,
ljóða og annarra ritverka og hefur hlotið ýmsar viðurkenningar fyrir verk sín, m.a. Bókmenntaverð-
laun Halldórs Laxness. Jóhann Hjálmarsson ræddi við Bjarna sem er nú búsettur í Noregi.
johj@mbl.is
ÞAÐ ER vel til fundið hjá
Kristínu Helgu Gunnarsdóttur að
nýta sér hvað krakkar hafa gam-
an af galdrasögum, eins og áhug-
inn á Harry Potter-bókunum hef-
ur sýnt. Í Strandanornum semur
Kristín íslenska útgáfu af
spennusögu þar sem galdrar leika
aðalhlutverkið. Þar með er þó alls
ekki öll sagan sögð því að Kristín
notar þessa aðferð galdraspennu-
sögu til að fræða börn um þjóð-
fræði og landafræði auk þess að
snúa við kynhlutverkum. Stíll
sögunnar er lifandi og málfarið
sannfærandi en málvernd og
íhugun um gildi íslenskunnar má
lesa milli línanna. Niðurstaðan er
mjög áhugaverð skáldsaga fyrir
börn og unglinga.
Þó að sagan sé fyrst og fremst
skrifuð fyrir krakka er vert að
benda foreldrum á að lesa hana
með börnum sínum því að þó
skýrt sé frætt um þjóðtrú, þjóð-
sögur og staðhætti vakna vænt-
anlega margar spurningar hjá
þeim yngri. Lestur
bókarinnar er því kjör-
inn til þess að nota í
samverustundum fjöl-
skyldunnar. Skáldsag-
an segir frá stórfjöl-
skyldu í Reykjavík sem
ferðast til Vestfjarða,
nánar tiltekið á Strand-
irnar eins og nafn bók-
arinnar gefur til kynna.
Höfundur gerir sér
mat úr þeirri vakningu
sem orðið hefur á
Ströndum í því skyni
að fræða gesti og gang-
andi um þá ótrúlegu en
sönnu galdraherferð
sem varð til þess að
fjöldi manna var brenndur á báli
fyrir ekki svo löngu síðan. Það er
mjög vel gert hjá Kristínu að
tengja söguna við atburði þessa
með því að gera persónurnar að
afkomendum þeirra sem hlut áttu
að máli með einum eða öðrum
hætti. Þannig vaknar skilningur
ungra lesenda sem tengja fjar-
lægar þjóðsögur beinlínis við
kunna staði. Þar að auki skrepp-
ur tíminn saman með þessu móti;
aldir verða að augnablikum og
fjarlægir atburðir gætu hafa
gerst í gær.
Galdur sögunn-
ar felst ekki síst í
því að aðalpersón-
urnar Úrsúla og
Messíana, tíu og
tólf ára nútíma-
nornir, uppgötva
Íslandssöguna,
þjóðtrúna og stað-
reyndirnar um leið
og lesendur.
Amma stelpnanna
er Kolfríður
galdranorn, ættuð
af Ströndum og
þar sem þessir af-
komendur hennar
hafa fengið
galdranáttúruna í arf fær hún þá
í lið með sér til að kveða niður
uppvakning sem fjandvinkona
hennar á Ströndum hefur sent
henni. Uppvakningurinn reynist
svo vera fræg persóna úr galdra-
ofsóknasögunni og fær hún að
vissu leyti uppreisn æru sem
manneskja þó að ekki sé dregið
úr sekt þeirra sem köstuðu sak-
lausu fólki á bálið. Fjöldinn allur
af skemmtilegum persónum iðar
af lífi á síðum bókarinnar. Þar má
nefna Valentínus stóra bróður
sem er með snert af unglinga-
veikinni; Karólínu sem hann verð-
ur skotinn í og á sinn eigin bát
sem hún rær á til fiskjar og
Ámunda gamla sem bölvar stöð-
ugt upp á gamla mátann: ,,As-
skotans rassgat, þetta elliheimili!
Tómir röndóttir hálfvitar sem
skrattast í manni allan daginn“
(36). Fjölskyldufaðirinn og upp-
finningamaðurinn Marsellíus og
jarðbundna móðirin Ástríður eru
andstæður sem bæta hvort annað
upp og vinkonan Jófríður sem
fær að fara með á sér spennandi
hliðarævintýri í bókinni.
Kristín Helga snertir á ótal-
mörgum þáttum í hegðun fólks og
samskiptum auk þeirrar spennu
og fróðleiks sem áður er getið.
Þrátt fyrir all sérstaka persónu-
leika og ævintýrablæinn í þessari
sögu sveima hlýja og gleði yfir
eðlilegum og afslöppuðum sam-
skiptum ungra og aldinna. Eftir
að hafa lesið Strandanornir er
svo ekki ólíklegt að fjölskyldur
finni sig knúnar til þess að heim-
sækja Strandirnar og fylgi þar
slóð hinna rammgöldróttu og
hugrökku Úrsúlu og Messíönu.
Íslenskar galdrastelpur
BARNABÓK
Strandanornir
204 bls. Mál og menning, Reykjavík,
2003.
KRISTÍN HELGA GUNNARSDÓTTIR
Hrund Ólafsdóttir
Kristín Helga
Gunnarsdóttir
Ljós og
skuggar
nefnist bók
Hjálmars
R. Bárð-
arsonar er
birtir úrval
fjölbreyttra
ljósmynda
úr 70 ára
ljós-
myndaferli höfundar. Hjálmar R.
Bárðarson fyrrverandi siglinga-
málastjóri er löngu landskunnur fyrir
ljósmyndabækur sínar um íslenskt
mannlíf og náttúru en alls eru bækur
hans orðnar 13 talsins.
Myndir frá mannlífi á Horn-
ströndum og víðar á Vestfjörðum frá
1936-1940 eru áhugaverðar. Myndir
eru frá sögulegri 20 daga siglingu
Gullfoss frá Reykjavík til Kaup-
mannahafnar 1940. Í Danmörku
stríðsáranna urðu til sérkennilegar
ljósmyndir, sem birtust í ljós-
myndabókum og árbókum þar og í
Svíþjóð og Sviss en eftir stríðið einn-
ig í Bretlandi og Bandaríkjunum en
eru að mestu óþekktar á Íslandi. Þá
eru í bókinni myndir frá togveiðum á
síðutogara og skuttogara og safn
mynda af fólki við leik og störf, and-
litsmyndir, leikarar og myndlist-
armenn og verk þeirra. Einnig myndir
úr íslenskri náttúru, fuglalíf, grjót og
gróður, svo og jöklar og eldgos.
Útgefandi er Hjálmar R. Bárðarson.
Bókin er 240 bls., prentuð í Odda.
Ljósmyndir