Morgunblaðið - 16.02.2004, Blaðsíða 18

18 MÁNUDAGUR 16. FEBRÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
U
ndanfarinn áratug hafa umhverfismálin
verið að komast á kortið í íslenskum
stjórnmálum. Árið 1990 var stofnað um-
hverfisráðuneyti og fyrir fimm árum,
eða 1999, var stofnaður fyrsti íslenski
stjórnmálaflokkurinn sem hefur umhverfismál sem
eina af höfuðstefnum sínum, og er það Vinstrihreyf-
ingin – grænt framboð. En af hverju var nauðsynlegt
að koma umhverfismálunum á kortið? Staðreyndin er
sú að ef umhverfið bregst – til að mynda ef jörðin verð-
ur óíbúðarhæf sökum hverfandi ósónlags eða aukinna
gróðurhúsaáhrifa – skiptir allt hitt; jöfnuður, frelsi og
lýðræði ekki nokkru einasta máli. Því að við mennirnir
verðum allir dauðir og drögum líklega mestallt annað
líf með okkur.
Að sjálfsögðu er þetta ekki neitt sem gerist á morg-
un og þess vegna nenna stjórnmálamenn ekki að ræða
þessi mál af neinu viti. Það er miklu auðveldara að tala
um dægurmál; eftirlaun ráðherra, ósætti forseta og
forsætisráðherra eða launakjör fólks einmitt núna
heldur en þróun sem tekur marga áratugi og bitnar
hugsanlega ekki á núlifandi kjósendum.
Einmitt þess vegna er mjög mikilvægt að ræða þessi
mál. Yfirgnæfandi meirihluti vísindalegra rannsókna
sýnir að það er full ástæða til að hafa áhyggjur. Ósón-
lagið sem ver okkur gegn útfjólubláum geislum sólar
þynnist óðfluga, hraðast yfir heimskautasvæðunum.
Þynning ósónlagsins getur valdið því að æ fleiri fái
húðkrabbamein af ýmsu tagi. Margir vísindamenn
telja að þynninguna megi reka til aðgerða mannsins en
þynningin jókst mjög á 20. öld þegar klór- og bróm-
frumeindum fjölgaði mjög í andrúmsloftinu, einkum
vegna manngerðra efnasamsetninga sem notaðar eru í
kælibúnað, slökkvitæki og fleira.
Á níunda áratug 20. aldar vöknuðu menn upp við
vondan draum þegar svokallað ósóngat uppgötvaðist
yfir Suðurskautslandinu. Margar samþykktir hafa síð-
an verið gerðar til að draga úr og banna framleiðslu á
ósoneyðandi efnum. Áhrif þessara samþykkta eru þeg-
ar farin að sjást en hins vegar tók Bandaríkjastjórn sig
til í sumar og ræddi um að rifta samþykktunum – sem
kemur á óvart þar sem Bandaríkjamenn voru meðal
þeirra sem voru fremstir í flokki við að reyna að koma
böndum á vandann. Gríðarlega mikilvægt er að þess-
um samþykktum verði ekki rift – hugsum um börn
okkar og barnabörn og möguleika þeirra – ekki viljum
við að þau fái húðkrabbamein aðeins af því að lifa eðli-
legu lífi.
Fækkun tegunda fækkar möguleikum
Annað mál eru gróðurhúsaáhrifin. Gróðurhúsaáhrif-
in valda hlýnun á jörðinni með óþekktum afleiðingum
en gætu hugsanlega valdið bráðnun jökla, hækkandi
sjávarborði og breyttu verðurfari. Flestar gróðurhúsa-
lofttegundir sem berast út í andrúmsloftið af manna
völdum hafa þar langa viðdvöl og því er erfitt að meta
áhrif á veðurfar þar sem þau eru mörg ár að koma
fram.
Nýlega lauk umfangsmestu rannsókn sem g
ur verið á gróðurhúsaáhrifunum sem tók tvö ár
til stórra landsvæða.
Niðurstöðurnar eru þær að meginorsök hlýn
loftslags sé útblástur gróðurhúsalofttegunda a
völdum. Rannsóknin slær á þann málflutning a
umfjöllun um gróðurhúsaáhrifin sé áróður umh
isverndarsinna og er viðvörunarmerki um að n
að grípa í taumana.
Ennfremur er því spáð í rannsókninni að áhr
andi loftslags á lífríkið eigi eftir að verða geigv
Minnstur verður skaðinn þar sem dýr og gróðu
möguleika á að færa sig ofar þar sem er kaldar
Framtíðarmöguleik
Eftir Katrínu Jakobsdóttur
’ Loftslag er sameign jarðaog við Íslendingar getum lag
okkar af mörkum í þessum
málaflokki. Til dæmis með þv
undirrita Kyoto-bókunina án
sérákvæða og ætti það að ve
forgangsverkefni umhverf-
isráðherra. ‘
Greinarhöfundur er andvígur „verksmiðjuvæ
Þ
riðji menntamálaráðherra Sjálf-
stæðisflokkins á 2 árum hefur
nýverið tekið við. Jómfrúar-
grein ráðherrans sem birtist í
Morgunblaðinu 7. febrúar síð-
astliðnum er fyrir marga hluta sakir furðu-
leg. Þar er fullyrt að menntasókn hafi verið í
gangi í mörg ár undir forystu Sjálfstæð-
isflokksins. Ef einhver sókn hefur verið í
gangi er ljóst að hún hefur farið furðuhljótt.
Að sækja aftur á bak
Flestir sem láta sig menntamál varða eru
sammála um að menntakerfið, og þá sér-
staklega háskólastigið, hefur búið við mikið
fjársvelti undanfarin ár. Nýi mennta-
málaráðherrann lét það hins vegar vera eitt
af sínum fyrstu ummælum í starfi að Háskóli
Íslands „væri ekki blankur.“ Það væri ráð að
ráðherrann myndi heimsækja forsvarsmenn
allra deilda háskólans eins og þingmenn
Samfylkingarinnar gerðu í upphafi þessa
árs. Hún myndi fljótt heyra að blankheit
skólans séu svo sannarlega fyrir hendi.
Þetta vita bæði starfsfólk Háskólans og
stúdentar.
Ráðherrann fjallar um þá aukningu sem
átt hefur sér stað undanfarin ár á fjármagni
til háskólastigsins. Hún tekur ekki fram að
sú aukning svarar aðeins til þess sem fjöldi
nemenda hefur aukist. Samhliða nem-
endaaukningu hafa laun starfsfólks há-
skólastigsins hækkað talsvert.
Þetta aukna fjármagn er því eingöngu
vegna nemendafjölgunar og launahækkana
og nær þó ekki að halda í þessa tvo þætti. Ef
litið er eingöngu til Háskóla Íslands kemur
meira að segja fram í grein ráðherrans að
aukning á fjármagni til Háskólans frá árinu
inber útgjöl
einkaútgjöl
einkaútgjöl
skólagjöld a
sýnir glögg
2000 er minni en nemendafjölgunin á sama
tíma. Gagnvart Háskóla Íslands hafa því
stjórnvöld farið aftur á bak.
Samanburður við önnur lönd
Ráðherrann lendir einnig í vandræðum
þegar kemur að samanburði við aðrar þjóð-
ir. Í nýjustu skýrslu OECD frá árinu 2003,
Education at a Glance, kemur fram að Ís-
lendingar eru einungis hálfdrættingar á við
önnur Norðurlönd þegar kemur að út-
gjöldum til háskólastigsins. Þessi nýjasti
samanburður OECD er fyrir árið 2000. Það
er tómt mál að tala um stöðuna árið 2003
eins og ráðherra gerir vegna þess að sam-
anburðartölur liggja ekki fyrir. En jafnvel
þótt við séum að auka útgjöld okkar stönd-
um við öðrum þjóðum langt að baki. Þótt við
myndum auka útgjöldin til háskólastigsins
um eitt prósentustig af landsframleiðslu,
sem eru 8 milljarðar, næðum við ekki efstu
þjóðum. Meðfylgjandi mynd sýnir þetta
glöggt.
Af 29 OECD ríkjum er Ísland í 24.–27.
sæti hvað varðar heildarútgjöld til há-
skólastigsins eða í 6.–3. neðsta sæti. Við er-
um með 0,8% af landsframleiðslu sem op-
Háskólanám er horn
Eftir Ágúst Ólaf Ágústsson ’ Með knöppum fjárveit-ingum ríkisstjórnarinnar
til Háskólans hefur ráð-
herrann því ákveðið meiri
takmarkanir að þjóðskól-
anum en hafa þekkst í
sögu Háskólans. ‘


 
 
 

!

$##
%
' "  (!
)!*


+ ,
-
./

01
 
12 &
 3$
4

.5

)

+67$3
HARÐARI SAMKEPPNI
– MEIRA JAFNRÉTTI
Bjarni Ármannsson, forstjóri Ís-landsbanka, sagði á málþingi umlaunamun kynjanna á laugardag
að tilfinning hans væri sú að launamun-
ur kynjanna minnkaði með sífellt meiri
hraða, þótt mjög hallaði enn á konur í
stjórnunarstöðum í samfélaginu.
Launamunurinn gæti jafnvel snúizt við í
framtíðinni. Stærsta spurningin væri sú
hversu hratt það gerðist. „Ýmislegt
bendir til þess að þróunin gæti orðið
hröð,“ sagði Bjarni. „Fleiri konur sækja
nú í háskólanám en karlar, einnig á svið-
um þar sem karlar voru áður í miklum
meirihluta, svo sem í viðskiptafræði,
raungreinum og lögfræði. Ný lög um
feðraorlof jafna einnig hlut kynjanna á
vinnumarkaði og stuðla að því að ábyrgð
á heimili og fjölskyldu sé betur deilt á
milli kynjanna.“
Forstjóri Íslandsbanka sagði einnig:
„Fyrir okkur hjá Íslandsbanka er þetta
svo augljóst mál. Við störfum á gríð-
arlega hörðum samkeppnismarkaði og
við getum ekki leyft okkur annað en að
nýta alla þá hæfileika sem við getum til
okkar fengið, hvort sem þeir koma í
karlkyns eða kvenkyns umbúðum. Og ef
við værum svo vitlaus að borga sumu
þessu hæfileikafólki lægri laun af því að
það er kvenkyns myndu keppinautarnir
einfaldlega næla í þær og auka slagkraft
sinn í samkeppninni. Þannig treysti ég
því að harðnandi samkeppni leiði af sér
þá viðhorfsbreytingu að ég lifi þá tíma –
og vonandi sem fyrst – að ræða um
launamun kynjanna sem sérkennilegan
og hálfbroslegan hluta af fortíðinni.“
Þetta er athyglisvert sjónarhorn á
jafnréttismálin. Á því leikur ekki vafi,
að beri nýju lögin um fæðingarorlof
þann tilætlaða árangur að karlar og
konur axli til jafns ábyrgð á barna-
umönnun og heimilishaldi, er forsend-
unum að miklu leyti kippt undan launa-
mun kynjanna. Vinnuveitendur geta þá
gert ráð fyrir því að hvort sem þeir ráða
karl eða konu í starf geti viðkomandi
þurft að taka sér frí frá vinnumarkaðn-
um um ákveðinn tíma vegna barneigna.
Þar með hefur samkeppnisstaða
kynjanna verið jöfnuð verulega, ef svo
má að orði komast. Jafnframt er ljóst að
sívaxandi áherzla margra fyrirtækja á
mannauðinn, sem í starfsfólkinu býr,
mun ýta undir að þróunin verði sú sem
Bjarni Ármannsson spáir, enda fjölgar
vel menntuðum, hæfum konum hraðar
en körlum vegna meiri ásóknar kvenna í
langskólanám.
Sjálfsagt mun þó mörgum þykja for-
stjóri Íslandsbanka bjartsýnn úr hófi
fram, enda hefur mörgum þótt hægt
ganga á undanförnum árum að jafna
launamuninn. Ekki má heldur gleyma
því að harðnandi samkeppni í ýmsum
greinum atvinnulífsins getur leitt af sér
lengri vinnutíma og meira vinnuálag og
streitu starfsfólks af báðum kynjum,
sem er sízt til þess fallið að fólk nái að
samræma starfsframa og fjölskyldulíf,
sem er ein forsenda jafnréttis í raun.
Á hitt ber jafnframt að líta, að í
stórum atvinnugreinum ríkir nánast
engin samkeppni vegna þess að hið op-
inbera er þar nánast einrátt. Þetta á t.d.
við um bæði heilbrigðis- og menntageir-
ann, þar sem konur eru fjölmennar. En
með rökum forstjóra Íslandsbanka má
þá segja, að það væri skref í þágu jafn-
réttis að efla einkarekstur og sam-
keppni í þessum atvinnugreinum.
AFSTAÐAN TIL UMHVERFISVERNDAR
Viðamikil rannsókn á afstöðu Íslend-inga til umhverfis- og þróunarmála
leiðir ýmislegt athyglisvert í ljós. Rann-
sóknina gerði Þorvarður Árnason, nátt-
úrufræðingur og verkefnisstjóri hjá Sið-
fræðistofnun Háskóla Íslands, og
samstarfsfólk hans vorið 2003. Svipaðar
kannanir hafa verið gerðar áður og sýndi
könnunin nú að svokölluð umhverfishygð
hefur minnkað. Umhverfishygð er vísun
til almenns stuðnings við umhverfis-
vernd í tileknu samfélagi á tilteknum
tíma, svo vísað sé til skilgreiningar, sem
fylgdi umfjöllun um rannsóknina í Morg-
unblaðinu í gær. Til að mæla umhverf-
ishygð er spurt um hluti á borð við það
hvort sá, sem svarar, myndi vilja gefa
hluta tekna sinna ef hún eða hann væri
viss um að peningarnir yrðu notaðir til að
koma í veg fyrir umhverfismengun, hvort
viðkomandi myndi samþykkja skatta-
hækkanir ef peningarnir yrðu notaðir í
sama tilgangi og svo framvegis. Í könnun
siðfræðistofnunar árið 1997 svöruðu
63,5% fyrri spurningunni um það hvort
þau myndu gefa hluta tekna sinna ját-
andi, en aðeins 41,5% í fyrra og reyndist
munurinn þar vera 24,1%. Spurningunni
um skattahækkanirnar svöruðu 57,2%
játandi 1997, en 13,4% 2003.
Þorvarður Árnason segir í umfjöllun
Gunnars Hersveins um könnunina í
Morgunblaðinu í gær að erfitt sé að sjá
hvað valdi því að umhverfishygð sé minni
nú en hún hefur verið frá því að byrjað
hafi verið að gera kannanir af þessum
toga 1990, hvort hér sé um að ræða
skamm- eða langtímasveiflu. Þorvarður
setur þó fram nokkrar tilgátur um það
hvað gæti búið að baki. Nefnir hann þar í
fyrsta lagi atvinnuleysi, í öðru lagi að
könnunin hafi verið gerð í aðdraganda al-
þingiskosninga og í þriðja lagi að
skömmu áður en könnunin var gerð hafi
verið gengið frá samningum við ALCOA
um að reisa álver á Reyðarfirði, sem hafi
þýtt að baráttan gegn Kárahnjúkavirkj-
un væri unnin fyrir gýg. „Jafnvel mætti
hugsa sér að ósigurinn í „þessu stærsta
umhverfismáli íslandssögunnar“ hafi
gert einhverja andstæðinga Kárahnjúka-
virkjunar afhuga umhverfisvernd,“ segir
hann. Það hljómar nokkuð sennilega að
útkoman í Kárahnjúkamálinu hafi haft
áhrif á afstöðu fólks, til dæmis að því
leyti að það eigi erfitt með að svara
spurningum á borð við þær tvær, sem
nefndar eru hér að ofan játandi eftir það
sem á undan er gengið. Þar með þarf hins
vegar ekki að vera sagt að fólk hafi bein-
línis orðið afhuga umhverfisvernd vegna
málsins.
Afstaða almennings til umhverfismála
getur verið breytileg. Almennt virðist til
dæmis sú regla gilda þegar ráðast skal í
framkvæmdir, sem raska náttúrunni, að
stuðningurinn er mestur þar sem hags-
munirnir eru mestir, en andstaða við þær
eykst eftir því sem menn búa fjær fyr-
irhuguðum framkvæmdum.
Þá er einnig athyglisvert að sjá
áherslur almennings í umhverfismálum.
Umræður um náttúru Íslands hefur bor-
ið langhæst þegar fjallað hefur verið um
náttúruvernd upp á síðkastið. Engu að
síður er það svo að þegar almenningur er
beðinn að raða í forgangsröð er verndun
fiskistofna efst á blaði. Ósnortin náttúra
Íslands kemur næst, þá stöðvun jarð-
vegs- og gróðureyðingar og síðan minni
losun gróðurhúsalofttegunda. Íslending-
ar eru án efa sér á parti hvað stuðninginn
við verndun fiskistofna varðar og sýnir
það að almenningur gerir sér grein fyrir
því að sjávarútvegur er undirstöðuat-
vinnugrein og hag hennar ber að tryggja.