Morgunblaðið - 29.02.2004, Page 22

22 SUNNUDAGUR 29. FEBRÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Á næstunni berst hingað til landsdiskur með safni tónverka eftirenska tónskáldið John Taverner,en á því er að finna upptöku áverkinu Bæn hjartans sem Björk
Guðmundsdóttir flytur með Brodsky-
strengjakvartettinum, en Taverner samdi
verkið sérstaklega fyrir Björk að hennar ósk.
Naxos-útgáfan, stærsta útgáfa heims á sviði
sígildrar tónlistar, gefur diskinn út en þetta er
í fyrsta sinn sem verkið heyrist opinberlega.
Brodsky-kvartettinn er með fremstu
strengjakvartettum heims í túlkun á sígildri
tónlist en hann er ekki síður kunnur fyrir æv-
intýralegt verkefnaval; spilar ekki bara Bach
og Beethoven heldur líka Björk og fleiri fram-
sækna listamenn.
Samstarfið við Björk á sér rætur í diski sem
kvartettinn tók upp með Elvis Costello. Björk
heyrði þann disk og lýsti ánægju sinni með
hann þegar hún hitti síðan Costello. Svo vildi
til að liðsmenn kvartettsins, Michael Thomas
fiðluleikari, systir hans Jacqueline sellóleikari,
Ian Belton fiðluleikari og Paul Cassidy lág-
fiðluleikari, höfðu einmitt lýst fyrir Costello
hve þau langaði að vinna með Björk og hann
kom því á kynnum með þeim.
Sungið með Brodsky-kvartettinum
Þegar Björk tók upp aðra sólóskífu sína,
Post, fyrir áratug fékk hún kvartettinn til að
útsetja fyrir sig eitt lag á diskinum og síðan til
að hita upp fyrir sig á tónleikaferðalagi. Á
hverjum tónleikum kom hún svo fram með
kvartettinum og söng með honum þrjú lög.
Þegar tími gafst nokkrum árum síðar tók
Björk upp lög með Brodsky-kvartettinum,
sem komu út í safndiskasafni hennar á síðasta
ári, en meðan á þeirri vinnu stóð barst Tavern-
er í tal þegar þau voru að ræða um hvaða nú-
tímatónskáldi þau hefðu mætur á. Björk sagð-
ist þá halda mikið upp á John Taverner, en
leist að sögn ekki á þegar þau kvartettmeðlim-
ir stungu upp á því að hún leitaði til hans um
að semja fyrir sig verk, fannst ólíklegt að hann
fengist til þess arna. Þar sem liðsmenn kvart-
ettsins þekkja Taverner býsna vel höfðu þau
samband við hann og Taverner lýsti miklum
áhuga á að hitta Björk. Þegar heim til hans var
komið leið ekki á löngu að hann var sestur við
píanóið og þau spunnu saman, hann lék af
fingrum fram og hún söng. Í framhaldi af því
skrifaði hann síðan fyrir hana tónverkið Pra-
yer of the Heart, Bæn hjartans.
Björk og Brodsky-kvartettinn tóku verkið
upp og síðan endaði það uppi í hillu, átti ein-
hvern veginn aldrei við að gefa það út, passaði
ekki í það sem Björk var að gera hverju sinni,
og hefði kannski aldrei komið út ef ekki hefði
komið til sú hugmynd Naxos-útgáfunnar að
draga upp mynd af tónskáldinu John Tavern-
er.
Áhrifamikill og umdeildur
John Taverner er með merkustu tón-
skáldum Breta nú um stundir, áhrifamikill og
umdeildur. Hann var í fararbroddi enskra
framúrstefnutónskálda undir lok sjöunda ára-
tugarins og í upphafi þess áttunda en breytti
um stefnu er leið á áratuginn og snerist síðan
til grísk-kaþólskrar trúar sem hefur haft mikil
áhrif á tónsmíðar hans.
Taverner ólst upp við tónlist þótt framan af
hafi honum verið ætlað að taka við fjölskyldu-
fyrirtækinu sem seldi byggingarvörur. Afi
hans átti gamalt pípuorgel og þar kynntist
drengurinn orgeltónlist Bachs og síðan Händ-
els og Stravinskíjs af plötum. Guðmóðir hans
kenndi honum að meta þjóðlagafiðlur og óp-
erur, sem hvort tveggja átti eftir að hafa áhrif
á tónsmíðar hans síðar; kirkjulegt inntak
þeirra, þjóðleg og jafnvel framandleg hljóð-
færi og svo leiklistin sem fólst í óperunni, sér-
staklega Töfraflautunni, sem var víst drengn-
um mikil upplifun.
Taverner var heppinn með tónlistarkennara
í skóla, var vel hvattur í tónlistariðkan og þá
sérstaklega til að semja tónlist. Framan af
hafði hann helst dálæti á Stravinskíj, en fjar-
lægðist hann svo eftir því sem á leið, fannst
tónskáldið of upptekið af sjálfu sér og skorta
tilfinningu og sál í verkin.
Sífellt að leita andans
Það var og er reyndar snar þáttur í tón-
smíðum Taverners; hann er sífellt að leita and-
ans, hins upphafna, og hafnar rökhugsun og of-
skipan.
Það kom Taverner upp á kant við flesta jafn-
aldra hans sem voru yfirleitt uppteknari af því
að reyna að bylta viðteknum venjum, hrista
upp í fólki og ögra því en að semja tónlist með
sál og tilfinningu.
Fyrsta meiriháttar verk Taverners, eða í
það minnsta það fyrsta sem vakti verulega at-
hygli, var Hvalurinn sem frumflutt var í árs-
byrjun 1968 og almennt talið meistaraverk.
Stuttu eftir flutninginn kynntist Taverner
John Lennon og spilaði fyrir hann upptökur
sem Lennon leist svo vel á að hann kynnti Tav-
erner fyrir hinum Bítlunum og síðan gerði
Apple, útgáfa Bítlanna, plötusamning við Tav-
erner. Þessi saga er gott dæmi um þversögn-
ina sem býr Taverner; hann er mjög trúaður
og tónlistin jafnan upphafin og fögur, tær
trúarvitund og heiðríkja, en hann á einnig
marga vini meðal kvikmyndagerðar- og tón-
listarmanna, leikara og skemmtikrafta, sem
hann hittir oft, sem mörgum finnst ekki fara
saman við trúarsannfæringuna fyrir ein-
hverjar sakir.
Árið 1974, þegar Taverner var rétt orðinn
þrítugur, fékk hann heilablóðfall sem var
fyrsti vísir að alvarlegum sjúkdómi sem hefur
hrjáð hann síðustu ár. Í kjölfar þeirrar lífs-
reynslu og þess að hann kvæntist grískri konu
það ár heillaðist hann af Grikklandi og síðar af
grísk-kaþólskri trú, fann innan hennar þá hug-
arró sem hann leitaði að, aldagamla hefð og
skýran sið. Hann skírðist síðan inn í rússnesku
rétttrúnaðarkirkjuna 1977 og eyddi næstu ár-
um í að kynna sér rússneska menningu og
rússneska þjóðlagatónlist sem átti eftir að sjá
stað í tónlist hans og sér enn þann dag í dag.
Tónlist fyrir raddir
Á áttunda áratugnum hóf Taverner að
semja helst tónlist fyrir raddir, iðulega aca-
pella, eða án undirleiks, og hefur því verið
haldið fram að ekkert enskt tónskáld hafi sam-
ið eins mikið af slíkum verkum frá því á sex-
tándu öld, á endurreisnartímanum.
Þekktasta verk sitt, The Protecting Veil,
samdi Taverner fyrir sellóleikarann Steven
Isserlis, en það vaki geysiathygli þegar það
var frumflutt 1989 og diskur með upptöku af
því seldist metsölu í Bretlandi. Vinsældir
verksins gerðu Taverner kleift að hætta að
kenna og helga sig tónsmíðum eingöngu, en
búið er að flytja verkið á yfir 200 tónleikum
víða um heim.
Taverner veiktist alvarlega 1990 og þá kom í
ljós að hann er haldinn sjaldgæfum erfðasjúk-
dómi.
Mynd af tónskáldi
Nicholas Soames er útgáfustjóri hjá Naxos.
Hann segir að fyrir nokkru hafi fyrirtækið
byrjað á útgáfuröð sem sé ætlað að gefa sem
besta heildarmynd af tónskáldi og þannig hafi
komið út diskar með verkum eftir Beethoven
og Haydn svo dæmi séu tekin. „Okkur langaði
til að gera eins með nútímatónskáld, enda
þurfa þau kannski mest á því að halda að verk
þeirra séu sýnd í samhengi og kynnt almenni-
lega. Við völdum Taverner þar sem við höfum
gefið út talsvert af verkum eftir hann og líka
vill svo til að hann verður sextugur á árinu og
því gott tilefni að gera það núna.“
Soames segir að til að byrja með hafi verið
lagst yfir upptökur þær á verkum Taverners
sem Naxos hefur útgáfurétt á en einnig leitað
til annarra fyrirtækja sem gefið hafa út verk
Taverners til að gefa sem besta yfirlitsmynd af
ferli hans. Þau tóku því flest vel, en ekkert eins
vel og One Little Indian, útgáfa Bjarkar, að
því er hann segir. „Við fengum David
McCleery, sem var eitt sinn umboðsmaður
Taverners, til að skrifa fyrir okkur ítarlega
greinargerð um Taverner, ævi hans og verk,
og líka til ráðgjafar. Hann sagði okkur frá því
að Taverner hefði samið verk fyrir Björk og
hún síðan tekið það upp með Brodsky-
kvartettinum og okkur þótti það afbragðs-
hugmynd að setja það á diskinn, að tengja svo
vel saman Taverner og nútímann.“
Soames segir að hann hafi hringt í Derek
Birkett, eiganda One Little Indian, og innt
hann eftir því hvort leyfi fengist til að gefa
upptökuna út. „Hann tók ekki illa í það en var-
aði mig við að eins víst væri að Björk myndi
ekki vilja gefa verkið út, hún væri á kafi í upp-
tökum á nýrri plötu og vildi þá sjaldnast hugsa
um gamla tónlist. Hann bað mig að senda sér
tölvupóst sem hann myndi síðan bera undir
Björk. Ég sendi póstinn og átti von á að þetta
myndi taka sinn tíma, eins og alltaf þegar átt
er við útgáfufyrirtæki. Daginn eftir var komið
svar þar sem Birkett tjáði mér að Björk þætti
þetta prýðileg hugmynd og því ekkert að van-
búnaði að hrinda henni í framkvæmd,“ segir
Soames og tekur fram að Taverner sjálfur hafi
verið afskaplega ánægður með að þetta skuli
hafa gengið svo greiðlega.
Bæn hjartans
Bæn hjartans er byggð á Jesúbæninni svo-
nefndu sem er undirstöðubæn í rétttrún-
aðarkirkjunni, sérstaklega hjá munkum sem
fara með hana í sífellu, geyma í hjarta sér eins
og það er kallað, enda er hún oft nefnd bæn
hjartans. Bænin hljóðar eitthvað á þessa leið:
Jesú herra minn, sonur guðs, miskunna þú
mér syndara. Í verkinu er þessi bæn flutt á
ensku, grísku, kirkjuslavnesku, sem er helgi-
siðamál rétttrúnaðarkirkjunnar, og koptísku.
Taverner hefur lýst því að þótt bænin hafi
vissulega verið Björk framandleg hafi hún náð
að fanga kjarna hennar með röddinni.
„Ég þekkti vel til tónlistar hennar og hreifst
af frumstæðri orkunni sem býr í röddinni.
Þegar ég samdi verkið vissi ég að enginn nema
hún myndi geta sungið það. Það besta við
röddina fannst mér og finnst enn að hún er
ekki mótuð af vestrænni hefð, óbeisluð og hríf-
andi. Mér fannst gott að vinna með henni, hve
einlæg hún er og hugmyndarík,“ segir Tavern-
er og bætir við að hann þekki vel til tónlistar
Bjarkar, til að mynda sé lagið An Echo A Stain
af Vespertine svo þrungið tilfinningum að jafn-
ist á við Schubert.
Björk og bæn hjartans
John Taverner, eitt helsta seinni tíma tónskáld Englendinga, samdi verk fyrir Björk Guðmundsdóttur. Árni Matthíasson segir frá
tónskáldinu og væntanlegum diski þar sem verkið heyrist í fyrsta sinn í flutningi Bjarkar og Brodsky-kvartettsins.
Enska tónskáldið John Taverner og Björk Guðmundsdóttir, en Taverner samdi verkið Bæn hjartans fyrir hana og Brodsky-kvartettinn.
’ Þegar heim til Tavernervar komið leið ekki á
löngu að hann var sestur
við píanóið, lék af fingrum
fram og hún söng. ‘