Morgunblaðið - 29.02.2004, Blaðsíða 36

36 SUNNUDAGUR 29. FEBRÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
27. febrúar 1994: „Samkvæmt
nýjum upplýsingum frá Þjóð-
hagsstofnun var við-
skiptajöfnuður þjóðarinnar
hagstæður á síðasta ári í
fyrsta sinn frá árinu 1986.
Viðskiptajöfnuðurinn var
hagstæður um 300 milljónir
króna samanborið við hvorki
meira né minna en 12 millj-
arða halla á árinu 1992. Á al-
mennu máli þýðir þetta, að er-
lendar skuldir þjóðarbúsins
fara lækkandi. Ástæðan fyrir
þessari hagstæðu þróun er
annars vegar sú, að vöruinn-
flutningur var 14% minni á
síðasta ári en árið áður og
hins vegar, að útflutningur
sjávarafurða jókst um 6%.
Þessi hagstæða þróun í við-
skiptum við útlönd er aðeins
eitt af mörgum dæmum um
þann árangur, sem þrátt fyrir
kreppu og aðra erfiðleika er
að nást í efnahags- og at-
vinnumálum okkar Íslendinga
- eða er þessi árangur kannski
að nást vegna kreppunnar?
Verðbólgan er nánast í núlli,
viðskiptajöfnuður hagstæður,
vextir hafa lækkað verulega
og ættu að geta lækkað meira
á næstu mánuðum. Allt er
þetta verulegur árangur, sem
ekki hefur verið nægilegur
gaumur gefinn í dægurþrasi
stjórnmálanna. Það skiptir
öllu máli, að ekkert verði gert
í efnahagsmálum okkar, sem
dregur úr þeim mikilsverða
árangri, sem náðst hefur á
þessum þremur sviðum.“
. . . . . . . . . .
28. febrúar 1984: „Áður en Ír-
anskeisari var hrakinn frá
völdum voru uppi spádómar
um að kæmi til þess myndi
efnahagskerfi veraldarinnar
raskast vegna meiri verð-
sprengingar á olíu en það
þyldi. Nú eru fimm ár liðin frá
því að Khomeini náði völdum í
Íran. Á þeim tíma hafa iðnrík-
in mátt þola fjárhagslegar
þrengingar og atvinnuleysi en
eru líklega á leið út úr efna-
hagslægðinni eins og nú horf-
ir. Á hinn bóginn hefur
ástandið í Íran og næsta ná-
grenni versnað til mikilla
muna á þessum fimm árum.
Undir árslok 1979 réðust Sov-
étmenn inn í Afganistan við
austur landamæri Írans og á
árinu 1980 hófu Írakar að
herja á Írani í vesturhluta
lands þeirra í Khuzestanhér-
aði. Síðan hefur verið stríðs-
ástand milli þessara ná-
grannaríkja við botn
Persaflóa. Sé einhver blettur
jarðar þannig að þaðan
spretti orka, sem hefur al-
heimsáhrif, er hann að finna í
olíuríkjunum við Persaflóa.
Miskunnarlaus átök þar ættu
að vekja heimsáhyggjur og
athygli fjölmiðla umfram allt
annað en gera það ekki af því
að Bandaríkin eiga ekki hlut
að máli eins og í Líbanon eða
Mið-Ameríku.“
. . . . . . . . . .
28. febrúar 1974: „Eins og
fram hefur komið í viðtölum
við forsvarsmenn vinnuveit-
enda og verkalýðssamtaka
hér í blaðinu um nýgerða
kjarasamninga er það nánast
samdóma álit þeirra, að þeir
séu mjög verðbólguhvetjandi
og ekki verði hjá því komizt
að hleypa kostnaðarhækk-
unum atvinnuveganna þeirra
vegna með einhverjum hætti
út í verðlagið. Þegar um þetta
er rætt gleymist gjarnan, að
verkalýðssamtökin gáfu rík-
isstjórninni í rauninni sl.
haust tækifæri til að tryggja
gerð kjarasamninga, sem ekki
hefðu verið verðbólguhvetj-
andi og hefðu jafnvel stuðlað
að minnkandi vexti verðbólg-
unnar frá því sem verið hefur
undanfarin misseri. Þessu
tækifæri glataði ríkisstjórnin
hins vegar vegna aðgerða-
leysis og þess vegna er nú
framundan svo æðisgengin
verðbólgualda, að þess munu
engin dæmi í annars fjöl-
breytilegri verðbólgusögu
þjóðarinnar.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
S
vava Jakobsdóttir, rithöfundur
og fyrrverandi alþingismaður,
lést 21. febrúar síðastliðinn, 73
ára að aldri. Með henni er
genginn einn merkasti rithöf-
undur þjóðarinnar á tuttugustu
öld, höfundur sem með óvenju-
legum efnistökum, frásagnar-
stíl og hugmyndafræði færði einkar ferska og
mikilvæga strauma inn í íslenskan bókmennta-
heim. Hún skrifaði einnig um íslensk fræði með
eftirminnilegum hætti sem varpað hefur nýju
ljósi á bókmenntaarfinn; þann reynsluheim er
hann lýsir, goðsagnir og fagurfræðileg viðmið.
Svava lauk stúdentsprófi frá Menntaskólanum
í Reykjavík og hélt að því loknu til Bandaríkj-
anna í nám í enskum og amerískum bókmenntum
við einn virtasta kvennaháskóla heims, Smith
College í Massachusetts. Hún lauk BA-prófi það-
an 1952 og hélt að því loknu til Englands þar sem
hún stundaði framhaldsnám í forn-íslenskum
bókmenntum við Oxford-háskóla. Á árunum
1965–66 settist Svava aftur á skólabekk og nam
sænskar nútímabókmenntir við Uppsalaháskóla.
Á starfsferli sínum gegndi Svava margvísleg-
um trúnaðarstörfum enda kom hún víða við. Hún
var m.a. starfsmaður utanríkisráðuneytisins,
vann við Ríkisútvarpið, stundaði kennslu og
starfaði einnig um skeið við Lesbók Morgun-
blaðsins. Hún tók virkan þátt í stjórnmálum og
var þingmaður Alþýðubandalagsins í Reykjavík
á árunum 1971–79. Málefni á sviði félags- og
menningarmála voru henni hugleikin og vann
hún að þeim með setu í fjölda nefnda og ráða.
Svava var einnig fulltrúi þjóðarinnar á allsherj-
arþingi Sameinuðu þjóðanna og sat í Norður-
landaráði. Hún var kosin heiðursfélagi Rithöf-
undasambands Íslands árið 1996.
Skáldskapur Svövu vakti mikla athygli allt frá
útkomu fyrstu bókar hennar, smásagnasafnsins
Tólf konur, árið 1965. Ekki síst vegna þess að hún
gerði þar efniviði skil sem lítið hafði verið sinnt
áður, konum, stöðu þeirra og reynsluheimi í sam-
félagi er stóð á mörkum gamallar tíðar og nú-
tímans. Titilsaga smásagnasafnsins, Veisla undir
grjótvegg, sem fylgdi í kjölfarið tveimur árum
seinna, hefur af mörgum verið álitin táknmynd
þeirra þrenginga er einkenndu samskipti
kynjanna í jafnréttisbaráttu sjöunda áratugar-
ins. Með nýstárlegum stílbrögðum, þar sem fant-
asía þjónar sem afar afhjúpandi afl, fjallaði Svava
um lífsgæðakapphlaupið og einangrun kynjanna
í hefðbundnum hlutverkum sínum með ógleym-
anlegum og beinskeyttum hætti. Tungumálið var
henni óþrjótandi uppspretta frumlegra efnistaka
þar sem afhelgun lék stundum stórt hlutverk, en
leikur hennar að orðum, hefðbundnum táknum,
hugmyndum og myndmáli var hennar helsti að-
all. Svava fann skáldskap sínum farveg með ýms-
um hætti í gegnum tíðina, skrifaði leikrit og tvær
skáldsögur, auk fjögurra smásagnasafna, en öll
eiga verkin það sameiginlegt að vera nútímaleg
samfélagsádeila, þar sem höfundurinn veigrar
sér ekki við að takast á við þau málefni sem efst
voru á baugi á Íslandi, í stóru samhengi sem
smáu; jafnréttismál, efnishyggju, herstöðina á
Miðnesheiði og kjarnorkuvá.
Verk Svövu eru óþrjótandi uppspretta rann-
sóknarefna, ekki síst á sviði kvennabókmennta,
en sjálf fjallaði hún á opinberum vettvangi um
hvernig hún hefði í skáldskap sínum fundið sig
knúna til að brjótast undan hefð ríkjandi menn-
ingar til að vera trú reynslu sinni sem kona. Í
grein sinni um Svövu Jakobsdóttur og íslenska
bókmenntahefð, Kona með spegil, segir Helga
Kress m.a.: „Með lýsingum sínum á hinni firrtu
borgaralegu konu og sínum sérstaka stíl ruddi
Svava braut fyrir endurnýjun íslenskrar sagna-
gerðar. Stíll hennar er kvenlegur í þeim skilningi
að hann er sprottinn af kvenvitund sem brýst í
gegnum bókmenntahefð karla og byltir henni“.
Þó það sé ekki síst að þessu leyti sem Svava Jak-
obsdóttir var frumkvöðull í íslenskum samtíma-
bókmenntum, hefur tíminn leitt í ljós að verk
hennar lýstu bæði konum og körlum þeirra kyn-
slóða sem notið hafa verka hennar leið inn á nýjar
brautir.
Nú þegar komið er að leiðarlokum sendir
Morgunblaðið eiginmanni Svövu Jakobsdóttur,
Jóni Hnefli Aðalsteinssyni og syni þeirra, Jakobi
S. Jónssyni, samúðarkveðjur og vottar minningu
hennar virðingu sína
Öryggisveggur
eða aðskiln-
aðarmúr?
Umheimurinn hefur
löngum fylgst með
hinum langvinnu deil-
um Ísraela og Palest-
ínumanna af athygli
og með ugg. Frá því
uppreisn Palestínumanna hófst árið 2000 hafa
um 2.700 Palestínumenn og 900 Ísraelar fallið.
Töluvert meira mannfall hefur orðið í átökum
þjóðarbrota í Afríku á undanförnum árum án
þess að ríki heims hafi sýnt viðlíka viðbrögð. Það
er ekki fyrst og fremst tala látinna í erjunum fyr-
ir botni Miðjarðarhafs sem hreyfir við fólki um
allan heim, heldur pólitísk þýðing átakanna og
hið táknræna eðli þeirra. Þarna mætast tveir
menningarheimar, þarna liggja samskeytin á
milli austurs og vesturs.
Segja má að múrinn, sem Ísraelar hófu að
reisa í júní 2002 og teygir sig nú um 700 km leið
umhverfis heimastjórnarsvæði Palestínumanna
á Vesturbakkanum, geri þessi skil ennþá skarp-
ari. Hann er ekki einungis mannvirki úr steypu
sem torveldar fólki að komast leiðar sinnar. Það
má ennfremur líta á hann sem táknrænan vegg á
milli menningarheimanna tveggja. Í samræmi
við það hefur bygging hans vakið sterk viðbrögð
víða um heim. Eins og sagt var frá í Morgun-
blaðinu fyrir skömmu hefur jafnvel Alþjóðanefnd
Rauða krossins, ICRC, fundið sig knúna til að tjá
sig um málið, en í yfirlýsingu hennar segir að
nefndin telji að múrinn brjóti gegn alþjóðalögum
að svo miklu leyti sem hann víki frá Grænu lín-
unni svonefndu, eða landamærum Ísraels frá
1967, og er á hernumdu svæði. Yfirlýsingin þótti
tíðindum sæta, enda hefur ICRC það að mark-
miði að gæta fyllsta hlutleysis og tjáir sig sjaldan
um málefni sem tengjast stefnu einstakra ríkja.
Ísraelar kenna vegginn við öryggi, og segja
hann tímabundna en nauðsynlega ráðstöfun til að
hefta för hryðjuverkamanna inn í Ísrael og
sporna gegn mannskæðum sjálfsmorðstilræðum.
En Palestínumenn kalla hann aftur á móti að-
skilnaðarmúr, og vísa í aðskilnaðarstefnuna sem
áður var við lýði í Suður-Afríku.
Raunar er nokkur einföldun að tala um vegg
eða múr, því um er að ræða umfangsmikil mann-
virki sem samanstanda af 50 til 150 metra örygg-
isbelti með vegum, skurðum, gaddavírsrúllum og
loks allt að átta metra háum vegg úr járnbentri
steypu. Múrinn liggur víða inn á palestínskt land-
svæði, til að tengja landnemabyggðir gyðinga við
Ísrael, og Palestínumenn óttast að þessi áþreif-
anlegi veggur verði til þess að mynda varanleg
landamæri, þrátt fyrir að Ísraelsstjórn vísi því á
bug. Ljóst er að múrinn hefur mikil áhrif á líf Pal-
estínumanna, einkum á svæðum þar sem hann
skilur að híbýli þeirra og vinnustaði eða rækt-
unarland. Langar biðraðir myndast iðulega við
öryggishliðin, sem stundum eru jafnvel alveg lok-
uð svo klukkustundum eða jafnvel dögum skiptir.
Ekki er erfitt að ímynda sér hversu lamandi áhrif
slíkar hömlur á ferða- og atvinnufrelsi hljóta að
hafa á samfélagið.
Til kasta
Alþjóða-
dómstólsins
Allsherjarþing Sam-
einuðu þjóðanna sam-
þykkti í desember að
óska eftir því að Al-
þjóðadómstóllinn í
Haag kvæði upp ráð-
gefandi álit um það hvort bygging múrsins stæð-
ist ákvæði alþjóðalaga. Tillaga þess efnis var lögð
fram af hópi landa sem flest eru araba- eða músl-
ímaríki, en af 191 aðildarríki allsherjarþingsins
veittu 90 henni samþykki sitt, átta voru tillögunni
andvíg (þar á meðal Ísrael og Bandaríkin) og 74
ríki sátu hjá, en í þeim hópi voru öll Evrópulönd.
Úrskurðir Alþjóðadómstólsins eru ekki bind-
andi nema þær þjóðir sem í hlut eiga viðurkenni
úrskurðarvald hans. Það gera Ísraelar ekki í
þessu máli og tóku ekki þátt í málflutningnum,
sem fram fór í Haag í fyrri hluta þessarar viku.
Saka þeir Palestínumenn um að reyna með þess-
um hætti að sverta ímynd Ísraels á alþjóðavett-
vangi, í stað þess að leita lausnar á deilumálum
þjóðanna í beinum viðræðum. Ekki er búist við að
dómstóllinn komist að niðurstöðu fyrr en eftir
nokkra mánuði, ef hann tekur þá nokkra afstöðu í
málinu, en Palestínumenn binda vonir við að falli
úrskurðurinn þeim í hag, verði það til þess að
auka þrýsting á Ísraela og renna stoðum undir
hugsanlegar refsiaðgerðir gegn þeim.
Við málflutninginn í vikunni færðu fulltrúar
Palestínumanna rök fyrir því að múrinn stæðist
ekki alþjóðalög að því leyti sem hann lægi innan
hernumdu svæðanna á Vesturbakkanum. Þeir
fullyrða að bygging múrsins á hernumdu landi
jafngildi innlimun þess í Ísraelsríki, sem gangi
gegn Haag-samkomulaginu frá 1907. Vísa þeir
einnig til þess að Genfarsáttmálinn kveði á um
vernd óbreyttra borgara á hernumdum svæðum.
Segja þeir múrinn brjóta í bága við það, enda
skerði hann frelsi Palestínumanna og takmarki
lífsviðurværi þeirra.
Stjórnvöld í Ísrael héldu sem fyrr segir ekki
uppi vörnum fyrir dómstólnum, en lögðu hins
vegar fram skriflega greinargerð, þar sem múr-
inn er sagður nauðsynleg ráðstöfun til að tryggja
öryggi ísraelsku þjóðarinnar. Ísraelar hafna því
BEZTI KOSTURINN
Pieter C. Feith, einn helzti ráð-gjafi Javiers Solana, utanríkis-málastjóra Evrópusambands-
ins, var í viðtali í Morgunblaðinu í
fyrradag spurður út í hugmyndir, sem
fram hafa komið hér á landi, um að Ís-
lendingar hverfi frá áherzlu á varnar-
samstarf við Bandaríkin og skilgreini
varnarhagsmuni sína þess í stað í
tengslum við varnarhagsmuni Evr-
ópu. Það hefur löngum legið fyrir, að
ríki ESB hefðu hvorki áhuga á né
hernaðarlegt bolmagn til að tryggja
varnir Íslands með sama hætti og
Bandaríkin hafa gert undanfarna
hálfa öld. Feith talar líka mjög skýrt í
þessu efni: „Ég tel ekki að Íslendingar
myndu fá mikinn stuðning hjá ESB að
því er varðar varnir landins á meðan
þið eruð ekki aðilar að sambandinu.
Þessi valkostur stendur einfaldlega
ekki til boða.“
Orð Feiths er raunar ekki hægt að
skilja öðruvísi en svo, að jafnvel þótt
Ísland gengi í ESB, yrði það ekki jafn-
vel sett hvað landvarnir varðaði og í
samstarfi við Bandaríkin: „Það er ekki
raunhæfur möguleiki vegna þess að
það er afstaða ESB að 5. grein stofn-
sáttmála NATO eigi að vera eina sam-
eiginlega varnarskuldbindingin. Það
er vissulega rétt að í stjórnarskrá Evr-
ópusambandsins, verði hún á endanum
samþykkt, yrði ákvæði sem fæli í sér
sameiginlega varnarskuldbindingu.
Hún hefði hins vegar ekki sömu póli-
tísku og lagalegu þýðingu og 5. grein
NATO-sáttmálans. Ástæðan er sú að í
NATO eru þessi sterku tengsl við
Bandaríkin til staðar, ekki hjá ESB.“
Feith tekur sömuleiðis fram að það
kæmi varla til að ESB myndi hafa var-
anlegan varnarviðbúnað á Íslandi, t.d.
í formi herflugvéla.
Ef þetta lá ekki þegar í augum uppi í
hugum einhverra ætti staða málsins að
vera öllum ljós þegar hátt settur emb-
ættismaður ESB kveður svo skýrt að
orði. Vilji menn tryggja trúverðugar
landvarnir er Evrópusambandið
a.m.k. ekki í náinni framtíð neinn val-
kostur fyrir Ísland. Varnarsamstarf
Íslands og Bandaríkjanna er áfram
bezti kosturinn.
Talsmenn hugmynda um að Ísland
halli sér fremur að Evrópu í varnar-
málunum en Bandaríkjunum hafa
sömuleiðis stundum talið óþarft að
hafa hér varnarviðbúnað. Feith kemur
hins vegar að því sjónarmiði, sem
margir hafa haldið fram þegar slíkar
hugmyndir ber á góma, að það væri
varasamt að hér skapaðist tómarúm í
varnarmálum, sem óæskileg öfl
reyndu að fylla. Feith segir þannig að
Ísland sé enn mikilvægt vegna legu
sinnar, bæði varðandi samgöngur á
hafi og í lofti. Það sé því ekki hægt að
útiloka þann möguleika að hryðju-
verkamenn fengju augastað á Íslandi.
„Líkurnar eru ekki miklar, sem betur
fer, en það er ekki hægt að útiloka
þennan möguleika,“ segir hann.
Feith telur reyndar að hefðbundnar
varnir gagnist ekki gegn hryðjuverka-
mönnum, en bendir á að varðandi
hryðjuverkavarnir væri ESB heldur
enginn valkostur fyrir Ísland.
Allt ber þetta að sama brunni.
Bandaríkin eru skuldbundin sam-
kvæmt samningi að tryggja varnir Ís-
lands. Varnarsamstarf ríkjanna hefur
verið farsælt í meira en hálfa öld, þótt
auðvitað hafi það tekið breytingum.
Aðrir betri kostir eru ekki í boði og því
mikilvægt að það takist að tryggja far-
sælt framhald samstarfsins þótt að-
stæður í alþjóðamálum séu breyttar.