Morgunblaðið - 07.03.2004, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 7. MARS 2004 31
Einn æsilegasti atburðurþorskastríðanna við Bretaátti sér stað laugardaginn26. maí 1973 þegar varð-
skipið Ægir skaut ítrekað á
Grimsbytogarann Everton, langt
innan íslenskrar fiskveiðilögsögu.
Litlu mátti muna að togarinn sykki
og leyniskjöl, sem hafa nú verið
gerð opinber í Bretlandi, sýna að
litlu mátti líka muna að Bretar létu
hart mæta hörðu. Herskip öslaði
strax á vettvang og þeir, sem
stýrðu aðgerðum breska flotans á
Íslandsmiðum, báðu um leyfi í
London til þess að skjóta á varð-
skipið. Að kvöldi dags voru ráða-
menn ytra einnig komnir á fremsta
hlunn með að skipa svo fyrir að
Ægir skyldi tekinn með öllum til-
tækum ráðum. Þá hefði hæglega
getað komið til átaka og mann-
skaða. Bretum fannst aðfarir Ægis
bæði óþolandi og með ólíkindum,
og greinilegt er að þeir vildu helst
af öllu bregðast þannig við að varð-
skipið yrði þeim ekki framar til
ama. En samt létu þeir ekki til
skarar skríða; eitthvað hélt aftur af
þeim. Hér segir frá því hvað það
var og hvernig atburðarásin var
þennan örlagaþrungna dag í maí
1973.
Hinn 1. september 1972 var fisk-
veiðilögsaga Íslands færð úr 12
sjómílum í 50 og annað þorskastríð
Íslendinga og Breta hófst. Bretar
neituðu frá upphafi að viðurkenna
útfærsluna en sendu ekki herskip á
Íslandsmið, líkt og þeir höfðu gert í
fyrsta þorskastríðinu 1958–61 þeg-
ar lögsagan var aukin úr fjórum
mílum í tólf. Að vísu voru óvopnuð
verndarskip og dráttarbátar
bresku togurunum til halds og
trausts en í þeim var lítið gagn og
þegar kom fram í miðjan maí 1973
voru togaramennirnir búnir að fá
sig fullsadda á togvíraklippingum
og öðru áreiti varðskipanna. „Það
er erfitt að lýsa því hvað strákun-
um um borð hjá okkur er heitt í
hamsi,“ sagði einn skipstjórinn um
hádegisbil laugardaginn 19. maí og
krafðist þess fyrir hönd togaraflot-
ans að sjóher hennar hátignar
kæmi og skakkaði leikinn. Annars
myndu þeir allir sigla heim.
Ísland hefði þá unnið fullan sigur
í þessari deilu. Til þess máttu ráða-
menn í London ekki hugsa og síð-
degis sigldu herskip inn í fiskveiði-
lögsöguna til verndar togurunum.
Bresku sjómennirnir kættust og
léku ættjarðarlög í talstöðvum sín-
um – Rule Britannia og Land of
Hope and Glory. Þáttaskil höfðu
orðið í þorskastríðinu.
„Til fjandans með þær, ég er
farinn þangað sem fiskast!“
Herskipavernd Breta gat aðeins
virkað ef togararnir héldu sig í ná-
munda við verndara sína. Ætlunin
var að þeir veiddu í sérstökum
hólfum líkt og í fyrsta þorskastríð-
inu, og fyrstu dagana eftir að her-
skipin fóru inn fyrir fiskveiðimörk-
in héldu þeir hópinn nálægt
Hvalbak undan Austfjörðum. En
fljótt kom á daginn að skipstjór-
unum var mjög í nöp við þetta fyr-
irkomulag. Þeir vildu hafa frelsi til
að veiða þar sem þeir töldu afla að
fá og skipherrar herskipanna áttu í
stökustu vandræðum með að hafa
hemil á þeim. HMS Plymouth var
eitt herskipanna og þarna á mið-
unum töluðu Bretarnir um að
„f…ing Plymouth“ væri ekki
hótinu skárri en „the f…ing gun-
boats“, bannsett varðskipin.
Föstudagsmorguninn 25. maí var
komin upplausn í liðið. Nokkrir
togarar héldu norður á bóginn,
sumir í fylgd tveggja verndarskipa
en þrír fóru einir síns liðs. Þeirra á
meðal var togarinn Everton GY-58.
Þar var skipstjóri George Mussell
frá Cleethorpes, næsta bæ við
Grimsby. Mussell var fjörutíu ára
gamall og var þá eins og nú hress
karl og viðkunnanlegur, og sjómað-
ur af lífi og sál. Hann gekk undir
viðurnefninu „Cockle“, eða skel, en
það var vegna þess að eftirnafn
hans þýðir kræklingur og þótti
mönnum fyndið að spyrða þetta
tvennt saman, svo úr varð „Cockle“
Mussell, kræklingur og skel.
Mussell hafði verið á Íslandsmið-
um í yfir tvo ára-
tugi, þekkti fiski-
miðin eins og
lófann á sér og
átti sína uppá-
haldsstaði, suma
innan tólf mílna
línunnar og alla
auðvitað innan 50
mílnanna. Enginn
myndi skipa honum
til og frá, hvorki
varðskip né herskip. Mussell hafði
gengið illa fyrir austan land og var
staðráðinn í að leita fyrir sér ná-
lægt Grímsey þar sem hann þóttist
eiga von um góðan afla. „Til fjand-
ans með þær,“ sagði hann um frei-
gátur sjóhersins um leið og hann
tók kúrsinn norður. „Ég er farinn
þangað sem fiskast!“
Næsta morgun, laugardaginn 26.
maí, kom Nimrod-herþota Breta
auga á varðskipið Ægi á vesturleið
undan Rifstanga á Melrakkasléttu.
Ægir var flaggskip Landhelgis-
gæslu Íslands og skipherra var
Guðmundur Kjærnested. Hann var
reyndastur þeirra sem stýrðu skip-
um gæslunnar um þessar mundir
og svo dugmikill í
baráttunni að sum-
um stjórnmálamönn-
um og embættis-
mönnum á Íslandi,
sem vildu hafa „gott
veður“ á miðunum
þegar reynt væri að
semja við Breta um
lausn deilunnar, var
nóg um. Skipherrum bresku frei-
gátanna þótti vitaskuld slæmt að
frétta af Ægi þarna, með nokkra
togara á tvístri á svipuðum slóðum.
„Ægir er að skjóta á okkur!“
Um hádegisbil fannst þeim svo
heldur betur syrta í álinn. Varð-
skipið stóð Everton að verki á
Sporðagrunni, um 15 mílur norð-
vestur af Grímsey. Togarinn var
nýbúinn að taka trollpokann um
Þorskastríðin eru áhuga-
verður hluti íslenskrar nú-
tímasögu og hefðu efalítið
getað farið á annan veg ef
við aðra andstæðinga hefði
verið að etja. Guðni Th.
Jóhannesson rifjar upp
er Bretar ætluðu að ná
varðskipinu Ægi á sitt vald
í þorskastríðinu 1973.
Okkar bestu óvinir
ÁTÖK Ægis við breska togarann
Everton vöktu mikla athygli og
ekki hvað síst sökum drengskap-
arins og kurteisinnar sem ein-
kenndi þessa viðureign. Hér er
gripið á nokkrum stöðum niður í
viðtali sem Morgunblaðið átti við
Guðmund Kjærnested, skipherra
Ægis, og birt var í blaðinu 30.
maí 1973.
„Fyrst skutum við þremur
púðurskotum að skipinu til við-
vörunar, en yfirleitt skutum við
úr u.þ.b. 150 m fjarlægð.“
„Þá sagði ég skipstjóranum að
ég myndi skjóta föstum skotum á
framskipið og bað hann að láta
alla kallana fara aftur fyrir brú
... Togaraskipstjórinn þakkaði
fyrir beiðnina og síðan hófum
við skothríðina.“
„Þegar við fórum að skjóta á
fiski- og netalestarnar bað skip-
stjórinn um að fá að senda I.
stýrimann til þess að athuga
skemmdirnar ... Reyndar fór
stýrimaðurinn alltaf fram á til að
kanna skemmdirnar eftir hvert
skot og skipstjórinn lýsti þeim.
Ég tilkynnti þá í hvert skipti að
við myndum hefja skothríð aftur
og skipstjórinn svaraði alltaf:
„Thank you“, „þökk fyrir.“
„Þegar tók að líða á daginn
benti ég honum á það að skipið
væri anzi sigið, en sá brezki var
alveg gallharður á því að
þrauka.“
Og spurður um hvernig honum
hefði fallið við andstæðinginn
svaraði Guðmundur:
„Þetta var harður maður, en
ákaflega kurteis og ekki hægt að
segja annað en að hann hafi ver-
ið sannur „gentil maður“ á sjón-
um. Við gátum að sjálfsögðu
sökkt skipinu t.d. með því að
skjóta á vélar rúmið, en þegar
menn sýna drengskap í fram-
komu virðir maður það.“
„Það má að sjálfsögðu vel vera
að þeir [skipverjarnir] hafi ekki
orðið eins hræddir af því að við
vorum svona kurteisir, en veðrið
var líka svo gott og menn eru
alltaf hressari í góðu veðri.“
Togarinn Everton og freigátan Júpíter norður af landinu.
„Prúðmennsku
og drengskap
virðum við til sjós“
Varðskipið Ægir klýfur öldurnar. Átök skipsins við Everton vöktu athygli.
Átök Ægis og Everton vöktu víða at-
hygli fjölmiðla og var m.a. slegið upp á
forsíðu Morgunblaðsins ásamt viðtali
við Guðmund Kjærnested skipstjóra.