Morgunblaðið - 07.03.2004, Blaðsíða 33

LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 7. MARS 2004 33
K
nut H. Larsen, norskur lista-
maður búsettur í Svíþjóð, sýn-
ir um þessar mundir í Nor-
ræna húsinu (sýningin
stendur til 18. apríl) mynd-
skreytingar við skáldsöguna
Orm rauða eftir Frans G.
Bengtsson.
Á sínum tíma þýddi Friðrik Ásmundsson
Brekkan Orm rauða: heima og í Austurvegi.
Bókin kom út 1947 og ég las hana drengur.
Í minningunni var þetta fremur þungur lest-
ur og skáldsagan náði ekki að hrífa mig veru-
lega.
Það var ekki fyrr en nýlega sem Ormur rauði
barst mér í endurskoðaðri gerð sænska rithöf-
undarins Håkans Boströms að ég uppgötvaði
hvað þetta er skemmtileg bók og ég las hana
upp til agna.
Gerð Boströms er svokölluð léttlesin eða
auðlesin bók, ein þeirra
bóka sem hann hefur end-
urunnið í því skyni að fatl-
aðir geti haft yndi af.
Margar bækur eftir Bost-
röm eru til í þessari gerð,
m.a. verk eftir hann, og
eiga þær það sameiginlegt
að Knut H. Larsen hefur myndskreytt þær all-
ar.
Það er LL-Förlaget í Svíþjóð sem gefur
bækurnar út. Nú hefur bæst við Ódysseifs-
kviða, einnig myndskreytt ef Larsen en gerðin
er eftir Erik Eriksson.
Myndskreytingar Knuts H. Larsen sem eru
tússteikningar eru gerðar í gamansömum anda
og sýna á lifandi hátt lífið á víkingatímunum.
Sjálfur gerði hann sér ferð til Miklagarðs til að
kynnast söguslóðum. Myndirnar eru líka saga
og má skoða þær sem slíkar.
Myndskreytingar eru að mati Knuts H. Lar-
sen sérstakur heimur. Ég spurði hann hvernig
hann liti á þær. „Mér finnst ég vera lesandi,“
sagði Larsen. „Eftir að ég hef lesið skáldsögu
til enda birtist mér mynd og ég ákveð að hana
skuli ég teikna, hún eigi að vísa veginn. Ég
reyni ekki að ríkja sjálfur heldur skoða text-
ann.“
Larsen leggur áherslu á að hann sé bara les-
andi. Hann bregst við textanum sem slíkur en
er alls ekki að keppa við hann. Umhverfi kynnir
hann sér vandlega.
Þegar hann var ungur skoðaði hann mynd-
skreytingar og athugaði vel hvernig bækur
væru myndskreyttar. „Maður varð að vera var-
kár. Það kom fyrir að ég sagði þessi bók er ekki
góð vegna þess ég treysti ekki myndskreyting-
unum.“
Larsen segist ekki geta skreytt barnabækur.
Það hefur átt vel við hann að skreyta bækur
Boströms sem eru skrifaðar fyrir fullorðna.
Hann segist hafa tekið efir því að það séu ekki
eingöngu fatlaðir eða leshamlaðir sem lesi bæk-
urnar heldur eldra fólk og líka innflytjendur.
Þær hafi hjálpað mörgum enda sé sá tilgang-
urinn.
Hann er spurður um Íslendingasögur.
Hann gerði myndir við Aðventu Gunn-ars Gunnarssonar og eftir þaðfannst honum að hann ætti líka aðskreyta Íslendingasögur. „Aðventa
gerist hið innra,“ segir Larsen. „Textinn sjálfur
er mikilvægur. Í Íslendingasögunum er alltaf
eitthvað að gerast, þær eru myndríkar, lýsa ná-
kvæmlega og eru kjörnar til að myndskreyta.
En að fá slíkt verkefni er eins og að gera sér
vonir um að komast til tunglsins. Ég held ekki
að forlögin hafi áhuga, peninga vantar.“
Knut H. Larsen er líka málari og graf-
íklistamaður og nú er hann farinn að skera út í
tré. Hann lætur Vefsn-safnið Í Norður-Noregi
njóta tréhöggmynda sinna, sjálfur er hann frá
Mosjöen.
Algengt er að hann fari út í skóg með nesti
og verkfæri í bakpokanum og finni þar efni í
myndir sínar. Einkum sker hann út stafi, þeim
fjölgar stöðugt hjá honum. Stafurinn hefur
fylgt manninum frá upphafi og Larsen gerir
sér grein fyrir því.
Í Norður-Noregi var Petter Dass, annars
hafa ekki margir rithöfundar verið þar. Roy
Jacobsen sem mun vera ættaður þaðan hefur
þó skrifað skáldsögu úr þessu umhverfi. Í bók-
inni Seierherrene rakst Larsen á kunnuglega
staði sem hann vissi ekki að komist hefðu í
bækur fyrr og lét heillast. En þegar Jacobsen
hefur náð til Osló með sögupersónur sínar er
Larsen ekki lengur með.
Hann minnir á að sagan af William Tell sé
ættuð frá Norður-Noregi. Þar var eplið hneta.
Svona breytast sögur þegar þær fara á flakk.
Knut H. Larsen og Håkan Boström hafa
ferðast um með sýningu um íslenska rithöf-
unda um bókasöfn og menningarstofnanir á
Norðurlöndum, Larsen málað, Boström samið
kynningar byggðar á bók hans um íslenskar
samtímabókmenntir: Isländska dagar (1998).
Larsen segir að sýningin hafi aukið lestur bóka
íslenskra höfunda.
Hamingjusamastur er Larsen úti í skógi
þegar hann finnur rétt tré og getur farið að
vinna í ró og næði. Þegar heim kemur er hann
eins og fiskimaður sem fengið hefur góðan afla.
Tilfinningin er sú.
Hann segir að fólk sem ekki hafi áhuga á list
hrífist þó af stöfunum og bendir á að hópur
krakka hafi tekið eftir honum að tálga stafi og
skreyta þá.
Með þessu móti kemst Larsen í samband við
sköpunina, listin nær til manna. Þetta er arfur,
hlekkur í þúsundir ára.
Larsen er mikill aðdáandi Kjarvals og segir
að Ísland hafi gert sig að landslagsmálara.
Leiðin lá frá afstrakt myndlist sem var hlið-
argrein hjá Larsen að landslaginu.
Við berum saman Munch og Kjarval og Lar-
sen segist finna lífsgleði hjá Kjarval í staðinn
fyrir dauðaangistina hjá Munch.
Kjarval var að hans mati hluti af tím-anum en trúr sjálfum sér. Heiðarleikiskiptir máli. Kjarval getur Larsentreyst. En tíminn heimtar og heimtar
og það er ekki ný saga.
Landslagsmálarinn Larsen minnist á norsk-
an málara, Odd Nerdrum, sem sest hefur að á
Íslandi. Hann vill að hans mati segja frá ein-
hverju sem snertir okkur. Og Larsen vitnar í
orð hans: „Þú getur snúist gegn tímanum en
samt sagt eitthvað um tímann.“
Í verkum Knuts H. Larsen hefur landslagið
einhverju að miðla. Hann les sig inn í það eins
og bækurnar og birtir niðurstöðu sína. Oft er
hún innri heimur. Til dæmis þetta einkennilega
ský yfir Hvalfirði á einni myndinni. Er það bara
venjulegt ský eða undarleg skepna í skýjunum?
Frásögnin hverfur ekki úr myndlistinni þrátt
fyrir hinar formrænu kröfur. Lesandinn/
skoðandinn er í raun sá sem skapar. Og þá er-
um við að nálgast aðra listamenn sem bregðast
við kalli tímans á róttækari hátt en Knut H.
Larsen og þeir dæmigerðu málarar sem tíminn
sópar þó ekki alveg burt. Þeir geta gleymst um
sinn eins og stafur sem verður eftir heima. En
það er þörf fyrir stafinn hvað sem öðru líður.
AF LISTUM
Eftir Jóhann
Hjálmarsson
johj@mbl.is
Listamaður í hlutverki lesanda
Morgunblaðið/Jim Smart
Aðdáandi Kjarvals. Knut. H. Larsen segir að Ísland hafi gert sig að landslagsmálara.
KJÖRORÐ Halaleikhópsins eru
,,leiklist fyrir alla“ en í hópnum eru
bæði fatlaðir og ófatlaðir. Það er þess
vegna vel við hæfi að leika Fílamann-
inn eins og Guðjón Sigvaldason leik-
stjóri leggur sýninguna: Flestar per-
sónur verksins eru fatlaðar, nema
Fílamaðurinn sjálfur, John Merrick.
Margir þekkja söguna um fílamann-
inn, leikrit og kvikmynd frá áttunda
áratugnum, en í stuttu máli fjallar
verkið um utangarðsmann sem í byrj-
un er hafður til sýnis á götum úti í
London vegna sjaldgæfrar fötlunar
sinnar. Læknir einn, Frederick Tre-
ves, fær áhuga á honum, hann veitir
honum heimili og félagsskap á spítala
sínum og ávinnur sér virðingu fyrir
læknisfræðilegar rannsóknir á fyrir-
bærinu. Að velja Fílamanninn er vel
til fundið þar sem þetta vel skrifaða
leikrit fjallar á heimspekilegan hátt
um hvað er að vera fatlaður og hvort
fatlaðir séu frábrugðnir ófötluðum í
raun. Viðfangsefni verksins er eilíft
og tímalaust en með því að sviðsetja
það á nítjándu öld, þegar læknisfræð-
in var mun skemmra á veg komin en
nú, á höfundurinn auðveldara með að
varpa fram grundvallarspurningum
um fordóma. Það er skemmst frá því
að segja að sýningin spyr fleiri spurn-
inga þegar hlutverkum er snúið við
eins og Guðjón gerir hérna og snertir
áhorfendur djúpt.
Sviðsmynd, búningar, förðun og
lýsing eru vönduð og í stíl við sótt-
hreinsað spítalaumhverfið: Leikið er
eftir endilöngum salnum í mjallahvítu
rými, starfsfólk spítalans er í hvítum
fötum en áherslan er að öðru leyti
lögð á að búningar hæfi stétt og stöðu
hvers og eins. Hvítur liturinn á sér
líka sterka og fallega samsvörun í
auðmjúku og hreinu hjartalagi fíla-
mannsins. Heildarsvipur sýningar-
innar verður sterkur á þennan hátt en
þar hjálpa enn til falleg og vönduð
tónlist og notkun á litlum hjálparmeð-
ölum eins og ljósaseríum, sápukúlum
og englavængjum og þannig verða til
augnablik þar sem töfrar leikhússins
njóta sín til fulls . Allt er einfalt og
gert af litlum efnum og einhvern veg-
inn alveg rétt. Það merkilegasta við
sviðsmynd og umhverfi er þó hin
nokkuð stöðuga umferð af hjólastól-
um eftir endilöngu rýminu en þeir eru
notaðir mjög skemmtilega í alls kyns
tilgangi. Einnig verða til mörg fyndin
og flott augnablik þegar aðstæður
bjóða upp á að gera sér mat úr fötlun
persóna eða leikara.
Að gefa sér tíma var einkennandi
fyrir sýninguna. Vegna fötlunar per-
sóna og leikenda varð að fara hægt yf-
ir en þessi hægð gaf verkinu enn
meira gildi en ella. Aðalleikarinn Vil-
hjálmur Guðjónsson sem lék John
Merrick, einu ófötluðu persónuna í
verkinu, hvíldi mjög vel í hlutverkinu
og sýndi alltaf hina heimspekilegu
innri ró fílamannsins. Oftar en ekki
var útgeislunin slík að hann var í
rauninni Kristsgervingur. Boðskapur
verksins fjallar einmitt um það að ein-
hverju leyti því mikið er gert úr því
hvernig fílamaðurinn hreyfir við fólki,
beint og óbeint. Hin aðalpersóna
verksins, Treves læknir sem leikinn
var af Jóni Eiríkssyni, er einmitt sá
sem verður fyrir mestum áhrifunum
en Jón túlkaði tilfinningar hans og
persónu ákaflega vel. Örn Guðmunds-
son var yfirvegaður og sannfærandi
sem Carr Comm stjórnarmaður spít-
alans, Sóley Björk Axelsdóttir var
mjög fáguð sem hin vitra Kendal leik-
kona og Hanna Margrét Kristleifs-
dóttir var skemmtilega skelegg sem
yfirhjúkrunarkonan. Það var auk
þessa áhrifamikið að sjá hvernig kjör-
orðin ,,leiklist fyrir alla voru sann-
reynd í sýningunni því að þeir leik-
arar sem gátu ekki talað skýrt eða
gátu ekki lært texta utan að áttu mjög
stóran þátt í heildaráhrifunum.
Halaleikhópurinn er greinilega öfl-
ugt leikfélag sem hefur sett upp að
minnsta kosti eina sýningu á ári síð-
ustu tólf ár. Með sýningu sinni á Fíla-
manninum festa þau sig enn betur í
sessi sem áhrifamikið ,,öðruvísi“ leik-
hús.
,,Hann er eins og ég“
LEIKLIST
Halaleikhópurinn
Höfundur: Bernard Pomerance. Leik-
stjórn, hönnun leikmyndar og búninga:
Guðjón Sigvaldason. Hönnun lýsingar:
Vilhjálmur Hjálmarsson.
Sýning í Hátúni 12, 29. febrúar 2004.
FÍLAMAÐURINN
Hrund Ólafsdóttir