Morgunblaðið - 07.03.2004, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 7. MARS 2004 MORGUNBLAÐIÐ
V
ísinda- og tækniráði var
komið á laggirnar í apríl í
fyrra samtímis því að
Rannsóknarráð Íslands var
lagt niður. Það er stefnu-
markandi ráð og í því sitja
meðal annarra ráðherrar,
undir stjórn forsætisráð-
herra. „Með þessum róttæku breytingum var
rannsóknar- og þróunarstarfsemi komið á svið
þjóðmálanna,“ segir Hans Kristján Guð-
mundsson, forstöðumaður Rannsóknamið-
stöðvar Íslands. „Þessi skipan er að hluta sótt
til Finna og þar hefur hún skilað miklum ár-
angri. Sumir vilja jafnvel meina að hún sé lyk-
illinn að því hversu vel Finnum hefur gengið
að vinna þróunarstarfi brautargengi. Hérna
heyrir opinber rannsóknarstarfsemi undir
mörg ráðuneyti, þótt bróðurparturinn tilheyri
menntamálaráðuneytinu, því undir það falla til
dæmis allar rannsóknir á háskólastigi.“ Rann-
sóknastarfsemi er víða í opinberum geira og
nægir að nefna Hafrannsóknarstofnun, rann-
sóknarstofnanir landbúnaðarins og fiskiðnað-
arins og Iðntæknistofnun. Hans segir að um
langa hríð hafi menn velt fyrir sér hvort ekki
mætti auka skilvirkni opinberrar rannsókn-
arstarfsemi með því að sameina kraftana. „Í
nýrri vísindastefnu, sem nýtt Vísinda- og
tækniráð samþykkti 18. desember, kemur
fram að endurskilgreina eigi skipulag og
starfshætti opinberra rannsóknarstofnana
innbyrðis og gagnvart háskólunum, auka sam-
starf og samnýta fjármagn, þekkingu og að-
stöðu. Að þessu hefur verið unnið á ýmsan
hátt, en þessar stofnanir eru enn aðskildar og
heyra undir mismunandi ráðuneyti. Ef þessi
nýskipan getur komið endurskoðun af þessu
tagi til leiðar held ég að slíkt hljóti að vera af
hinu góða, ekki hvað síst til að vinna nýjum
sviðum brautargengi, sem ganga þvert á hefð-
bundna skiptingu atvinnuveganna. Annar
hluti þessarar nýskipunar er að aðskilja hina
pólitísku stefnumótun frá framkvæmdinni,
þ.e. beinni úthlutun peninga. Þess vegna er
Rannsóknamiðstöð Íslands sett upp, sem
framkvæmdaaðili kerfisins. Innan okkar vé-
banda eru samkeppnissjóðirnir, hver með
sinni stjórn, sem bera ábyrgð á úthlutun
styrkja. Úthlutun á því að vera fjarri hinu póli-
tíska valdi og á faglegum forsendum. Þróunin
er öll í þessa átt.“
Sameiginlegur vettvangur ráðherra
Hans Kristján tók við starfi forstöðumanns
Rannsóknamiðstöðvar Íslands í apríl á síðasta
ári, þegar Rannsóknamiðstöðin tók við hlut-
verki Rannsóknarráðs Íslands. Nýja stofnun-
in er í daglegu máli kölluð Rannís, rétt eins og
forverinn. Áður en Hans tók við starfinu hafði
hann um fjögurra ára skeið stýrt NorFa í Nor-
egi, en sú stofnun er undir hatti norrænu ráð-
herranefndar menntamála og vísinda og
styrkir samstarf um vísindamenntun. Áður
starfaði hann sem vísindafulltrúi menntamála-
ráðuneytisins hjá sendiráði Íslands í Brussel
og þar áður hjá EFTA í sömu borg. Hann er
doktor í eðlisverkfræði og hefur áður unnið að
rannsóknum og stjórnun rannsókna, m.a. við
Háskóla Íslands og Iðntæknistofnun.
Hans segir að menn geri sér vonir um að
aukin nánd ráðherra við rannsóknir og þróun-
arstarf auki jafnframt skilning þeirra sem
með völdin fara á fjárþörf málaflokksins. „Ég
ætla nú ekki að halda því fram að sá skilningur
hafi ekki verið fyrir hendi, en núna er hægt að
sameinast um ákveðna stefnu, svo menn séu
ekki hver að vinna í sínu horni. Sérstakur vett-
vangur hefur nú skapast fyrir ráðherra til að
vinna sameiginlega að þessum málum. Árang-
urinn er háður því hversu vel þeir nýta þetta
tækifæri.“
Ekki er enn liðið ár frá því að Vísinda- og
tækniráði var komið á laggirnar. „Við erum
enn að finna þessu starfi góðan farveg. Ég tel
að í reynd hafi aðskilnaður Rannís og hins
stefnumótandi vettvangs orðið of mikill,“ segir
Hans. „Auk þess að vera framkvæmdaraðili
svipað og Rannís er í dag var Rannsóknarráð-
ið ráðgefandi fyrir ríkisstjórnina og heyrði
undir menntamálaráðuneytið. Þegar það var
lagt niður fluttist stefnumótunin ofar, á rík-
isstjórnarstig. Um leið hefur horfið sá vett-
vangur, þar sem einfaldari ákvarðanir voru
teknar, til dæmis um hvaða alþjóðlegu áætl-
unum Ísland vildi vera aðili að og fleira í þeim
dúr. Slíkar ákvarðanir eru núna teknar á
mörgum stöðum og þetta er eitt af því sem við
þurfum að taka á og gera skilvirkara. Hér er
ekki síst þörf á eyrnamerktu fjármagni til
slíkra sóknarfæra.“
Rannís annast m.a. umsýslu Rannsókna-
sjóðs, Tækjasjóðs og Rannsóknarnámssjóðs,
en stjórnir sjóðanna ráða úthlutun úr þeim og
byggja þar á gæðamati fagráða. „Rannís hefur
aðeins umráð yfir eigin rekstrarfé og heyrir
undir menntamálaráðherra, en hefur frelsi til
að gera samstarfssamninga við önnur ráðu-
neyti. Þar má nefna samning við iðnaðarráð-
neytið um rekstur á nýjasta sjóðnum,
Tækniþróunarsjóði, sem núna er að hefja
starfsemi.“
Rannís hefur margs konar verkefni á sinni
könnu. „Í aðalatriðum má skipta verkefnunum
í fernt,“ segir Hans. „Rannís hefur í fyrsta lagi
það hlutverk að halda utan um þessa sam-
keppnissjóði, sem áður eru nefndir, og eru
mikilvægustu sjóðir hér á landi fyrir grund-
vallarrannsóknir, hagnýtar rannsóknir og
tækniþróun. Í öðru lagi er svo umsjón með
hinu margvíslega alþjóðasamstarfi í rann-
sóknum. Við sjáum meðal annars um aðildina
að rannsóknaáætlunum ESB. Í þriðja lagi er
hagtölugreining og greining á árangri rann-
sókna og nýsköpunar. Við verðum að leggja
töluverða áherslu á þennan lið, enda nauðsyn-
legt að geta lagt Vísinda- og tækniráði til sem
áreiðanlegastar upplýsingar. Í fjórða lagi
stundar Rannís svo kynningarstarfsemi sem
beinist annars vegar að vísindamönnum, sem
við veitum upplýsingar um þau tækifæri sem
bjóðast, hér á landi og erlendis. Við styðjum
m.a. gerð sjónvarpsþáttanna Vísindi fyrir alla,
sem sýndir eru reglubundið í sjónvarpinu.“
Rannsóknasjóður veitir styrki til rannsókna
en Tækjasjóður til tækjakaupa eins og nafnið
gefur til kynna. Forveri hans var Byggingar-
og tækjasjóður, en núna verða ekki veittir
styrkir til bygginga, heldur einungis tækja-
kaupa til rannsókna. Rannsóknarnámssjóður
veitir styrki til framhaldsnáms. „Í raun
breyttist starfsemi þessara sjóða lítið þegar
Vísinda- og tækniráði var komið á laggirnar
og þeir byggja á sömu fjárframlögum og áður,
að minnsta kosti enn sem komið er. Hins veg-
ar hefur verið settur á laggirnar nýr sjóður,
Tækniþróunarsjóður, sem er stofnaður með
200 milljóna króna framlagi frá iðnaðarráðu-
neytinu. Hlutverk hans er að brúa bilið milli
Rannsóknasjóðs og Nýsköpunarsjóðs, þ.e. frá
rannsóknum og til framkvæmda. Sjóðurinn
mun styðja hagnýtar rannsóknir og þróunar-
verkefni sem metin eru vænleg til árangurs og
ávinnings og hjálpa til að færa þær áfram, yfir
í markaðshæft ástand. Hlutverk hans skarast
því bæði við Rannsóknasjóð og Nýsköpunar-
sjóð, en lögð verður mikil áhersla á samstarf
þessara sjóða, svo framlög úr þeim nýtist sem
best.“
Færri og stærri styrkir
Hans segir að í Rannsóknasjóði hafi verið
valin sú leið að hækka styrki. Í nýafstaðinni
úthlutun er meðalupphæð styrkja til nýrra
verkefna um 2,2 milljónir króna, en hæstu
styrkirnir fara nálægt 5 milljónum króna.
„Þetta er hækkun miðað við styrkveitingar
gamla Vísindasjóðsins, sem var gagnrýndur
fyrir að veita fjölda smástyrkja, en gamli
Tæknisjóðurinn veitti hins vegar stærri
styrki. Það er samt ekki alltaf sem stórir
styrkir nýtast best. Í hugvísindum eru til
dæmis oft einyrkjar við rannsóknir og þeim er
ekki endilega akkur í stórum styrkjum sem
þeir ná ekki að nýta. Við verðum því að gæta
þess að loka ekki alveg á smærri styrki. Ég
held hins vegar að það hafi verið rétt ákvörðun
að gefa mönnum færi á að sækja um stærri
styrki, eins og var raunin þegar Vísindasjóður
auglýsti svokallaða Öndvegisstyrki fyrir
tveimur árum. Þá var lögð mikil vinna í að
meta umsóknir, til að tryggja að einungis af-
burða verkefni fengju hæsta styrk, sem varð
líka raunin. Öndvegisstyrkir féllu niður í
fyrra, þar sem ekki fékkst aukafjárveiting, en
stjórn Rannsóknasjóðs tók í ár þá ákvörðun að
eyrnamerkja ákveðinn hluta sjóðsins til slíkra
öndvegisverkefna með styrkjum allt að 12
milljónum króna á ári í þrjú ár. Í hinum nýja
Tækniþróunarsjóði verður hægt að leggja allt
að 30 milljónum króna á þremur árum til
framúrskarandi verkefna. Það er eðlilegt og
mikilvægt að menn reyni að veita styrki sem
skipta máli, rannsóknir eru mjög dýrar og við
verðum að huga vel að því hvernig við ætlum
að halda sæti okkar sem ein fremsta rann-
sóknaþjóðin. Við megum reyndar ekki gleyma
því að miðað við óbreytt ástand í samkeppn-
issjóðunum þýða hærri styrkir færri verkefni
og að í dag liggjum við nærri sársaukamörk-
um umsækjenda þar sem hafna þarf þrem af
hverjum fjórum umsóknum í Rannsóknasjóð.“
Aðspurður hvort Íslendingar séu ekki fram-
arlega í rannsóknum þrátt fyrir rannsóknar-
sjóðina, en ekki vegna þeirra, segir Hans að
það sé ekki rétt, þessir sjóðir hafi í raun stuðl-
að að kraftaverkum þótt oft sé haft á orði að
þeir séu hvergi nærri nógu öflugir. „Þessir
sjóðir eru að mörgu leyti forsenda þess að ís-
lenskir vísindamenn hafa tekist á við ný svið.
Ég bjó erlendis síðastliðin ellefu ár og síðustu
fjögur árin fylgdist ég ekki eins vel með ís-
lenskum vísindaheimi og áður. Þegar ég kom
heim og sá gróskuna hérna miðað við stöðuna
á níunda áratug síðustu aldar, þá fannst mér
ótrúlegt hvað við eigum glæsilegan og sterkan
hóp vísindamanna á öllum sviðum. Sú mikla
Þolinmótt fjármagn
Samkeppnissjóðir sem
styrkja rannsóknar- og þró-
unarstarf eru of veikir og þol-
inmótt fjármagn skortir til að
styðja við ný fyrirtæki. Í við-
tali við Ragnhildi
Sverrisdóttur segist Hans
Kristján Guðmundsson, for-
stöðumaður Rannís, binda
vonir við markmið ríkis-
stjórnarinnar um tvöföldun
sjóðanna. Hann segir að
einkafjárfestar gætu nýtt
matskerfi Rannís og lagt auk-
ið áhættufé til nýsköpunar.